تمایل به روی آوری زنان بر مدیریت بدن: رویکردهای فرهنگی، علل و چالش مورد مطالعه : زنان مناطق 1 و17 تهران

الموضوعات :

مریم وهاب ¹ , مهرداد نوابخش ² , سروش فتحی ³

1 -
2 - استاد دانشگاه آزاد
3 - معاونت دانشجویی دانشگاه آزاد واحد تهران غرب

تاريخ الإرسال : 21 السبت , محرم, 1446 تاريخ التأكيد : 22 الإثنين , صفر, 1446 تاريخ الإصدار : 23 السبت , ربيع الثاني, 1446

الکلمات المفتاحية: مدیریت بدن, اعتقادات مذهبی , مصرف رسانه ای , تبلیغات تجاری ,

ملخص المقالة :

ین مطالعه به بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر روی آوری زنان به مدیریت بدن می پردازد. همچنین رویکردها و چالش های موجود را برسی می نماید. هدف اصلی تحقیق نیز  تبیین جامعه شناختی علل و عوامل فرهنگی مؤثر بر روی آوری زنان به مدیریت بدن در چند دهه اخیر در ایران است .گروه هدف این مطالعه موردی، زنان مناطق 1 و 17 شهر تهران  بوده است. روش تحقیق پیمایشی می باشد. داده ها با استفاده از  پرسشنامه بر روی نمونه ای 400 نفره  از پاسخگویانی که از میان جمعیت دو منطقه 1 و 17 با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شده بودند جمع آوری گردید. یافته ها ی بدست آمده نشان دادند  متغیرهای فرهنگی اعتقادات مذهبی، مصرف رسانه ای و تبلیغات تجاری(0.001 Pvalue≤ ) بر روی‌آوری زنان بر مدیریت بدن مؤثر  است. تأثیرگذارترین متغیرهای فرهنگی بر گرایش زنان به مدیریت بدن از بین متغیرهای پیش‌بین فرهنگی مربوط به متغیر مصرف رسانه‌ای، تبلیغات تجاری و اعتقادات مذهبی است.به‌نظر می رسد متغیرهای مؤثر نیز در یک برهمکنش  اثر فزایندگی بر تغییرات فرهنگی امروز ما دارند و بصورت بسیار مؤثری بر جنبه‌های مختلف زیست ما و از جمله بر نگرش زنان بر مدیریت بدن تأثیر دارند.

المصادر:

- آزاد ارمکی، تقی، چاوشیان تبریزی، حسن(1381)، بدن به مثابه رسانه هویت، مجله جامعه شناسی ایران، دوره چهارم، شماره 4.
- توسلی، غلامعباس؛ نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران، سمت، 1385، چاپ هشتم، ص92.
- رضایی،ا(1389)، مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی در بین دختران دانشگاه مازندران، مطالعات راهبردی زنان( کتاب زنان)، سال دوازدهم، شماره 47.
- سفیری، خدیجه، سید میرزایی، س، م، آزادی، ح(1393). بررسی جامعه شناختی مقایسه مدیریت بدن بین زنان و مردان، فصلنامه علمی- پژوهشی زن و جامعه، سال چهارم، شماره 3.
- صدیق سروستانی،رحمت الله، هاشمی، سید ضیاء(1381)،گروه های مرجع در جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی با تاکید برنظریه های مرتن و فستینگر، نامه علوم اجتماعی، شماره 20.
- فاضلی، نعمت الله ( 1393)، تاريخ فرهنگی ايران مدرن، تهران :پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی.
- فوکو، ميشل(1382)،مراقبت و تنبيه: تولد زندان، ترجمه ي نيکو سرخوش و افشين جهانديده، تهران: نشر ني.
- قادرزاده امید، قادرزاده هیرش و حسن پناه حسین (1391)، »تأثیر مصرف رسانه های جمعی بر مدیریت بدن زنان«، زن و جامعه، سال 3 ،ش 3.
- گیدنز، جان آر و بوریمر(1381)، سیاست پست مدرنیته، ترجمه:منصور انصاری، تهران: نشر گام نو.
- لو بروتون، داويد ( 1392 )، جامعه شناسي بدن، ترجمة ناصر فكوهي، چاپ دوم، تهران: ثالث.
-
Featherstone,M. “Consumer Culture and Postmodernism”, London Journal of Sociology, vol 85, No 9 (1991).

نص كامل:



پژوهش‌های جامعه شناختی، سال هجدهم/شماره سوم / پاییز ۱۴۰۳

Journal of Sociological Researches, 2024 (Autumn), Vol.18, No.3

  .............................................................................23

 

DOI: 10.71854/soc.2024-1127414

 

The tendency of women to turn to body management: cultural approaches, causes and challenges: "Study case: women of districts 1 and 17 of Tehran

Maryam Vahab

PhD Candidate of Sociology. Science and Researches Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

0009-0009-7320-1296 

 Mehrdad Navabakhsh¹

Department of Sociology. Science and Researches Branch. Islamic Azad University, Tehran, Iran

0000-0002-3028-7458 

Soroush Fathi

Department of Sociology, West Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran 

0000-0002-4673-9594 

 

Abstract

This study investigates cultural factors affecting women's approach to body management. It also examines the existing techniques and challenges. The target group of this case study was the women of districts 1 and 17 of Tehran. The research method is a survey. The data was collected using a questionnaire on a sample of 400 respondents selected from the population of regions 1 and 17 with a multi-stage cluster sampling method. The findings showed that the cultural variables of religious beliefs, media consumption, and commercial advertisements (Pvalue ≤ 0.001) are effective in women's approach to body management. Among the pre-intercultural variables, media consumption, commercial advertisements, and religious beliefs are the most influential cultural variables on women's tendency toward body management. It seems that the influential variables also have an increasing effect on our cultural changes in an interaction. They effectively affect various aspects of our lives, including women's attitudes toward body management.

Keywords: body management, religious beliefs, media consumption, commercial advertising

 

تمایل به روی آوری زنان بر مدیریت بدن: رویکردهای فرهنگی، علل و چالش

مورد مطالعه : زنان مناطق 1 و17 تهران

 مریم وهاب

1-       دانشجوی دکتری رشته جامعه شناسی فرهنگی، واحد علوم و تحقیقات ، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران ، ایران

مهرداد نوابخش²

استاد گروه علوم اجتماعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه ازاد اسلامی، تهران، ایران

سروش فتحی

دانشیار گروه علوم اجتماعی، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ ارسال: ۶/۵/۱۴۰۳ تاریخ پذیرش: ۵/۶/۱۴۰۳

چکیده

این مطالعه به بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر روی آوری زنان به مدیریت بدن می پردازد. همچنین رویکردها و چالش های موجود را برسی می نماید. هدف اصلی تحقیق نیز تبیین جامعه شناختی علل و عوامل فرهنگی مؤثر بر روی آوری زنان به مدیریت بدن در چند دهه اخیر در ایران است .گروه هدف این مطالعه موردی، زنان مناطق 1 و 17 شهر تهران بوده است. روش تحقیق پیمایشی می باشد. داده ها با استفاده از پرسشنامه بر روی نمونه ای 400 نفره از پاسخگویانی که از میان جمعیت دو منطقه 1 و 17 با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شده بودند جمع آوری گردید. یافته ها ی بدست آمده نشان دادند متغیرهای فرهنگی اعتقادات مذهبی، مصرف رسانه ای و تبلیغات تجاری(0.001 Pvalue≤ ) بر روی‌آوری زنان بر مدیریت بدن مؤثر  است. تأثیرگذارترین متغیرهای فرهنگی بر گرایش زنان به مدیریت بدن از بین متغیرهای پیش‌بین فرهنگی مربوط به متغیر مصرف رسانه‌ای، تبلیغات تجاری و اعتقادات مذهبی است.به‌نظر می رسد متغیرهای مؤثر نیز در یک برهمکنش اثر فزایندگی بر تغییرات فرهنگی امروز ما دارند و بصورت بسیار مؤثری بر جنبه‌های مختلف زیست ما و از جمله بر نگرش زنان بر مدیریت بدن تأثیر دارند.

کلیدواژگان : مدیریت بدن، اعتقادات مذهبی ، مصرف رسانه ای ، تبلیغات تجاری 

 

مقدمه و طرح مسأله

مفهوم ومعنای بدن را می توان در گذر تاريخ، و آن‌هم از طریق تغيير ذائقه جامعه بشري مورد شناخت قرار داد. در حالی که برخی از محققان معتقدند بدن به عنوان نوعی تابوي اجتماعی، کمتر مورد توجه است. وقتی از رویکرد به بدن بحث می شود، اشاره به تجاربی است که رابطه مستقيمی با نگرش دارد، لذا می‌توان با تأمل بر بدن و نگرش‌هاي حاکم بر مديريت آن، ايده‌هاي اساسی‌اي را که درباره ابعاد اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی آن وجود دارد، آشکار ساخت. بدن را بايد محوري دانست که امکان درک نسبت به جهان را به‌وسيله انسان ممکن می‌کند. از خلال بدن است که فرد جوهر هستی خود را بنا بر شرايط اجتماعی و فرهنگی، سن، جنسيت و شخصيت خود، در اختيار می‎گيرد و آن را به ديگران منتقل می‌کند. (لوبروتون، ۱۳۹۲)

       درکشور ما با وجود آن‌که ورود به دنياي مدرن را تجربه کرده‌ایم، هنوز هم مبحث بدن، وضعيت سنتی خود را از دست نداده‌است. از سوی دیگرتوجه به این رویکرد، یعنی خروج بدن از چارچوب نگاه طبيعت‌گرايانه و قرارگرفتن آن در چارچوب فناوري، همچنین وجود ارزش‌ها و نگرش‎هاي مدرن سبب شده‌است که بدن ايرانی در دنياي جديد با تبديل شدن به امري خودآگاه، با مسائل گوناگون درگير شود. (فاضلی، ۱۳۹۳: ۳۹۱)

      گو اين که در روزگار ما، افراد آزادي عمل بيشتري در مديريت بدن خويش دارند، هرچند نمی‌توان فشار دنیای سرمایه‌داری، تبلیغات، تأثیرگروه‌هاي فشار، آگهی‌هاي تجاري، امکانات اجتماعی و اقتصادي و انگاره‌هاي فرهنگی، که بيشتر در جهت استاندارد سازي قدم بر می‌دارند، را ناديده گرفت. در این بین نظام سرمايه‌داري با سازوکارهای خود، به ابزارهايی متوسل شده که قوي‌ترين اين ابزارها، وسايل ارتباط جمعی است.( قادرزاده، هیرش و حسن پناه :  ۱۳۹۱ )

      مطالعات نشان می دهند، به‌طور تاریخی، زنان در مقایسه با مردان نسبت به وضعیت زیبایی و ظاهر خود و آنچه به چشم می‌آید، دقت نظر بیشتری داشته وحساسیت و توجه بیشتری نشان داده‌اند. در دوره‌های اخیر در ایران، به‌ویژه در برخی از مناطق شهری مانند تهران و سایر شهرهای بزرگ، توجه به بدن از نظر زیبایی، سلامتی و خود توجهی بیشتر شده‌است. تا آنجا که به‌نظر می‌رسدگاهی این توجه به رفتارها،که به‌منظور مطابقت دادن ویژگی های بدن با الگوهای فرهنگی، زیبایی چهره و اندام صورت می گیرد، افراطی است و بعضاً تبعات سوئی به‌بار می‌آوردند. از این رو امروزه در جامعه در حال تحول، مدیریت بدن به‌دنبال آن است که تأثیر جامعه بر بدن و بدن بر جامعه را مورد مطالعه قرار دهد تا بتوانند این روند دامن گستر را در مسیر مطلوبی قرار دهند و از پیامدهای نامطلوب آن پیشگیری کند( سید میرزایی و همکاران، ۱۳۹۲).

به‎نظر می رسد در دوره جدید با تحولات جهانی شدن، بیش از حد به مسأله بدن توجه می‌شود و پاره‌ای ازعوامل اجتماعی و فرهنگی، بدن را تحت تاثیر خود قرارداده‌اند از جمله؛ سیاسی کردن بدن توسط فمنیست‌ها، عوامل جمعیت شناختی، رشد فرهنگ مصرفی، پیدایش تکنولوژی جدید و حرکت به سوی مدرنیته( رضایی، ۱۳۸۹: ۱۲).

      از منظرفرهنگی بدن دارای اهمیت ویژه‌ای است چراکه تحولات ایجاد شده در حوزه‌های گوناگون، جامعه ما را با تغییرات جدی و گذار از جامعه سنتی به سمت جامعه مدرن روبرو کرده‌است. تحولات فرهنگی از محصولات جامعه مدرن است، در این میان بدن به عنوان واضح‌ترین و آشکارترین حامل خود، جایگاه خاصی پیدا کرده‌است. توجه مجدد به بدن و رواج آن به‎ویژه در دو دهه اخیر، مباحث گسترده‎ای حول محور موضوعاتی نظیر هویت، مصرف، سبک زندگی و زیبایی در نظریه پردازی‌های اجتماعی برانگیخته است و الگوهای دخیل در مدیریت بدن را همچون سایر حوزه‌های زندگی آدمی تحت سلطه قرار داده‎است به‎طوری‎که می توان از جامعه بدنی و یا عصر بدن سخن گفت. بدین ترتیب، فرهنگ بدن بیانگر اهمیت فزاینده‎ای است که در آن بدن، به کانونی برای تعامل و بازاندیشی فرد نسبت به خویش بدل شده‎است( سفیری و همکاران، ۱۳۹۲: ۴۵).

      در دهه‎های اخیر اهمیت به تناسب اندام، به‌عنوان معیار زیبایی، مورد توجه جدی دختران و زنان قرارگرفته‎است و اقدام برای رعایت رژیم غذایی برای  دستیابی به تناسب اندام، موجب دغدغه برخی از دختران و زنان ایرانی شده‎است. این امر موجب پیامدهای جدی است که سلامت روانی و جسمانی آنان را به خطر انداخته است. آنان از یکسو در معرض تبلیغات از سوی رسانه‎ها قرار دارند و از سویی دیگر برای کسب وزن ایده‌ال به‌دنبال رژیم‎های سخت غذایی هستند. قرار گرفتن در این وضعیت موجب شده‎است، بسیاری از آنان در حساس‎ترین برهه از زندگی خویش، با مشکلات جدی تغدیه‌ای روبه‌رو باشند؛ بنابراین در بحث مدیریت بدن، سوال اصلی در این تحقیق این است که : عوامل فرهنگی مؤثر بر مدیریت بدن زنان، کدامند و کدام ابعاد فرهنگی، گرایش زنان به مدیریت بدن را تحت تأثیر قرارمی‌دهد؟

      هدف اصلی تحقیق، تبیین جامعه شناختی علل و عوامل فرهنگی مؤثر بر روی‎آوری زنان به مدیریت بدن درچند دهه اخیر در ایران است و شناخت تأثیر متغیرهای فرهنگی مانند اعتقادات مذهبی، تبلیغات تجاری، مصرف رسانه‌ای و قومیت بر روی‌آوری زنان به مدیریت بدن نیز از اهداف فرعی پژوهش به‌شمار می‌رود.

مبانی و چارچوب نظری 

انسان‌شناسی فرهنگی به مطالعه فرهنگ و جامعه انسانی می‌پردازد. در انسان‌شناسی فرهنگی، تفاوت‌ها و شباهت‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه‌های گوناگون بررسی می‌شود.انسان‌شناسی هم به بررسی جوامع بشری خاص معاصر می‌پردازد و هم الگوهای مسلط بر فرهنگ بشری را مطالعه می‌کند و جوامع خاص بشری را به منظور فهم دلایل همانندی‌ها و ناهمانندی‌های آن‌ها توصیف و تحلیل می‌کند. مردم‌نگاری و قوم‌شناسی به ترتیب این دو جنبه از کار انسان‌شناسی فرهنگی را انجام می‌دهند(فاضلی، ۱۳۹۳).

       مارگارت مید بیان می‎دارد: ما به‎وسیله جوامع خود آموزش می یابیم تا بدن‌هایمان را خارج از ذهنمان نگاه داریم. مید در کتاب «الگوهای فرهنگی و تغییر فنی» (۱۹۵۵) به شرح تأثیر پیشرفت‌های فنی مدرن بر زندگی سنتی در اجتماع می‎پردازد. او بر ضرورت فهم ارزش‌ها و ساختارهای سنتی، به‌ویژه آن‎هایی که با بدن در ارتباطند،تأکید می‌کند. این کتاب شاید یکی از نخستین تلاش‌های حرفه ای باشد که بر این امر پافشاری می‌کند که ارزش‌های فرهنگ‌های دیگر ممکن است متضاد با ارزش های غرب باشند و لذا باید با یکدلی در متن فرهنگ خودشان فهم شوند(فاتحی و خالصی، ۱۳۸۹ ).

      شپرهیوج و لاک (۱۹۸۷)سه چشم انداز نسبت به بدنمندی در انسان شناسی فرهنگی و اجتماعی معرفی می‌کنند:

۱.  پدیدارشناسی (بدن فردی) که بر بدن زیسته به‌عنوان تجربه خویشتن تمرکز می‌کند . مارسل موس اولین کسی بود که از این دیدگاه با مفهوم فنون بدن، که بستری برای تجربه فرهنگی برمی‌ساخت، بهره برد. همچنین خاستگاه این نگرش نسبت به بدن را می‌توان در مطالعات مرلوپونتی یافت .

۲. ساختارگرایی و نمادگرایی (بدن اجتماعی) که در کارهای ترنر و داگلاس قابل شناسایی است. تحقیقات آن‌ها بر بدن انسان به‌عنوان خاستگاه نمادگرایی تمرکز دارد، بدین طریق به برسی طبیعت، فرهنگ و جامعه می پردازند

۳. پساساختارگرایی که بدن را به‎عنوان مکانی برای کنش‌های تنظیم کننده اجتماعی در نظر می‌گیرد .در اینجا به تنظیم، نظارت و کنترل بدن‎ها (شخصی و جمعی) در تولیدمثل و تمایلات جنسی، در کار و فراغت، در بیماری و شکل‌های دیگر تفاوت‌های انسانی می‌پردازد.کارها و مطالعات فوکو را می‌توان در این قسمت مورد ملاحظه قرار داد.

       درحالی که داگلاس از خاستگاه بدنی بازنمایی و فوکو از بدن به‌عنوان محصول بازنمایی صحبت می‌کنند، پدیدارشناسی از یک فرایند به‌جای بدن به‎عنوان یک ابژه صحبت می‌کند.

       نگرش های پدیدارشناختی به بدن در انسان شناسی نه تنها آن را موضوعی برای تحقیق و تحلیل در نظر می‌گیرد بلکه، در جستجوی توسعه یک چارچوب تحقیق پویاتر هم هستند که سعی می‎کند به دیدگاهی نسبت به بدن و جهان، در همه بی واسطگی‎ها و واسطه‎گرایی‌هایش، دست یابد.

       رویکردهای فمینیستی جامعهشناختی به‎رغم تنوع، از وجه مشترک اساسی برخوردارند. به‎طوری که زمینه‎ها، تصویر و ارزیابی زنان از اندام خود در متن مشکلات آن‎ها در جامعه و فرهنگ ، نظام معنایی و یا موقعیت زبانی دیده می‎شود. از این منظر نظام اجتماعی سرمایه داری غربی که به شکلی افراطی مصرفی است، ترویج دهنده نارضایتی در بین زنان از بدن خویش و هزینه‎کرد برای خرید کالا ها و خدماتی است که این نقیصه را جبران کند. هرچند این فشار از طریق رسانه و تبلیغات بر مردان و زنان جامعه است اما، فشار بر زنان بیشتر است و این همان عامل جنسیتی است که زنان در این بین بیشتر تحمل می‌کنند. در این نگاه زنان با مصرف بیشتر، نه تنها به خالی کردن جیبشان می‌پردازند بلکه از استعدادهای بالقوه خود هم دور می شوند. رویکردهای فمینیستی نیز بر مبنای رویکردهای متأخر و بر مبنای مکاتب فرهنگی تبیین می شود. (توسلی،۱۳۸۵: ۹۲). ‬‬‬‬‬‬‬

      رابرت کی مرتن در طرح نظریه گروه مرجع، بر این موضوع تأکید میکند که انسان‎ها در رفتارها و ارزیابی‌های خود، جهت‌گیری‌هایشان را متناسب با گروه‌هایی که به‌عنوان چارچوب مرجع بر می‎گزینند، تنظیم می‎کنند. وی انواع کارکردهای گروه‎های مرجع را تحت عنوان گروه‎های «مرجع هنجاری و تطبیقی» معرفی می‏کند و تأمین استانداردهای ارزش‎های پذیرفته شده و چارچوب مقایسه زمینه ارزیابی موقعیت لازم برای افراد را، کارکردهای اصلی آن‎ها تلقی می‌کند. وی سپس مفهوم گروه را تعریف می‌کند و ملاک‎های عضویت و عدم عضویت در یک گروه را مشخص می‎سازد: « مفهوم جامعه شناختی گروه به معنی تعدادی از افراد است که بر اساس الگوهای مشخص با یکدیگر تعامل دارند». بنابراین ملاک عضویت در یک گروه، عبارت است از کنش متقابل الگودار، احساس عضویت درگروه و پذیرش عضویت توسط سایرین. البته با توجه به پویایی ساختارها و تغییر شرایط عینی و ذهنی در جامعه، یک فرد ممکن است در شرایط مختلف و نیز از جهات مختلف، عضو گروه‎های متفاوت تلقی شود. از طرف دیگر کسانی که عضو یک گروه نیستند، وضعیت و شرایط متفاوتی دارند. عدم عضویت در گروه حالات گوناگونی دارد. کسی که عضو گروه نیست، ممکن است شرایط و قابلیت عضویت در گروه را داشته یا نداشته باشد. همچنین با فرض بهره‎مندی از شرایط عضویت ممکن است نسبت به گروه، موضع مثبت، منفی یا خنثی داشته‎باشد. این حالات و نسبت‎ها، روابط گوناگونی بین فرد و گروه برقرار می‎کند که رویکرد فرد را برای انتخاب گروه به عنوان چارچوب مرجع تحت تأثیر قرار می‎دهد. همین طور ویژگی گروه از حیث بسته یا باز و انعطاف پذیر بودن نسبت به پذیرش اعضای جدید، قابلیت آن را برای تبدیل شدن به گروه مرجع، تحت تأثیر قرار می دهد. بنابراین در صورتی که فرد تمایل به عضویت در یک گروه داشته باشد و گروه نیز نسبت به پذیرش اعضاء جدید انعطاف پذیر باشد، بیشترین احتمال برای جامعه پذیری و تأثیر پذیری فرد از هنجارها و ویژگی های گروه مزبور و احیاناً تحرک اجتماعی وی به وجودمی آید»(صدیق سروستانی و هاشمی، ۱۳۸۱: ۱۶۷-۱۴۹).‬‬‬‬‬‬‬

      گافمن معتقد است: از آنجایی‌که در زندگی روزمره و رویارویی‌ها، تأثیرگذاری‎های اولیه مهم هستند، ظاهر که برای خود شخص و برای دیگران قابل رؤیت و نمایش است، می‌تواند به‎عنوان نشانه‌ای برای تفسیر کنش به‎کارگرفته شود و در نتیجه " بدن فقط نه تنها موجودیتی ساده، بلکه وسیله‌ای عملی برای کنار آمدن با اوضاع و احوال بیرونی است و حالات چهره و حرکات بدن، محتوای اساسی نشانه‌هایی است که ارتباطات روزمره ما مشروط به آن‌ها است و برای آن‎که بتوانیم با دیگران در تولید و بازتولید روابط اجتماعی و هویت شخصی خود شریک شویم، باید بتوانیم نظارتی مداوم و موفق بر چهره و بدن خود اعمال کنیم" (آزاد ارمکی و چاوشیان، ۱۳۸۱: ۶۱).

       فدرستون با تشریح تأثیرات مدرنیته یا پسامدرنیسم، علاقه بیشتر مردم را نسبت به کامل جلوه کردن، خلاق و فریبنده بودن، کنترل داشتن بر بدن، خلاقیت افراد نسبت به سبک زندگی خویش و مصرف سبک های متغیر را از ویژگی‌های تکامل اجتماعی و اقتصادی جوامع می‌داند. او فرهنگ مصرفی حفاظت و نگهداری از بدن را به خود فرد می‌سپارد و او را تشویق می‎کند تا از راهبردهای ابزاری برای مبارزه با افول وفساد بدن خویش استفاده کند و این ایدئولوژی را ترویج می‌کندکه، بدن انتقال دهنده لذت و نوعی ابزار است(Featherston 1991: 170).

روش تحقیق

این تحقیق از نوع پیمایشی است و برای جمع‌آوری داده‎ها، از پرسشنامه خودساخته استفاده شده‌است. سوالات پرسشنامه به‎شکل مشخص، واضح وگویا، شامل طیف های مختلف، سوالات بسته و چندگزینه‌ای است. به منظور استاندارد سازی این پرسشنامه، پس از تهیه و بررسی پایایی آن، به تعداد ۳۰ عدد تکثیرشد و آزمون مقدماتی تهیه گردید. برای بررسی میزان روایی نیز از اعتبار صوری استفاده شد و از نظر متخصصین درحوزه جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی در این زمینه کمک حاصل گردید. پس از اصلاحات، پرسشنامه نهایی آماده شد و به‌وسیله آن جمع آوری داده‌ها انجام شد. روش نمونه‌گیری منتخب برای دست یابی به نمونه پژوهشی، معرف به تعداد ۳۸۴ نفر، نمونه گیری خوشه ای چند مرحله‌ای است که از بین مناطق مختلف ۱و ۱۷ حجم نمونه انتخاب شد. در این مطالعه نیز حجم نمونه آماری با استفاده از فرمول نمونه‌گیری کوکران به دست آمده‎است. در این فرمول با جمعیت  ۱۱۸۸۸۱۱نفر، دقت احتمالی حدود ۵٪ و با فرض بیشترین پراکندگی صفات مورد مطالعه، حجم نمونه برابر ۳۸۴ نفر برآورد شده‌است. با پیش‌بینی خطای برآورد و ریزش احتمالی نمونه ۱۶ نفر به اندازه نمونه افزوده شده و نهایت ۴۰۰ نفر به عنوان نمونه اصلی تحقیق تعیین شده‌است.

        تجزیه و تحلیل اطلاعات، پس ازگردآوری پرسشنامه و کدگذاری و استخراج آن‌ها توسط کامپیوتر با نرم افزار SPSS و ورژن 25 انجام گردید و بر اساس فرضیات، تحلیل مورد نظر صورت گرفت و در ادامه، یافته‎های تحقیق به دو شکل توصیفی و استنباطی مورد بررسی قرارگرفت. در سطح توصیفی، از جداول فراوانی و درصدها و محاسبه میانگین و نما و در سطح استنباطی از آزمون‌های مختلف و با توجه به سطح سنجش متغیرها استفاده شد.

 

یافته ها

جدول شماره ۱: بررسی آمارهای توصیفی متغیرهای تحقیق

متغیرها	تعداد	میانگین	انحراف معیار	کمترین	بیشترین
مصرف رسانه ای	400	21/59	08/10	39	78
تبلیغات تجاری	400	84/9	17/3	3	16
اعتقادات مذهبی	400	70/25	97/5	11	42
مدیریت بدن	400	07/33	4/6	15	48

 

جدول شماره ۲: نتایج ضرایب رگرسیون خطی ساده مصرف رسانه ای با روی آوری زنان به مديريت بدن

متغیر پیش بین	R	R2	R2 ad	F	سطح معنی داری	B	β	T	سطح معنی داری آزمون
مصرف رسانه ای	661/0	438/0	436/0	56/309	001/0	420/0	661/0	594/17	001/0

 

     برای سنجش فرضیه، از تحلیل رگرسیون خطی ساده استفاده ‌شده‌است. در این پژوهش روی‌آوری زنان به مديريت بدن به‌عنوان متغير ملاک و مصرف رسانه‎ای، به‌عنوان متغیر پیش‌بین ایفای نقش می‌کند.

بر اساس اطلاعات این جدول ، شدت همبستگی بر اساس مقدار ضریب همبستگی برابر با 661/0 می‌باشد. مجذور R تعدیل‌شده برابر 436/0 است، که نشان می‌دهد حدود 44 درصد از تغییرات متغير ملاک یعنی روی‌آوری زنان به مديريت بدن، می‌تواند توسط متغير مصرف رسانه ای تبیین شود.

چنانچه در این جدول ملاحظـه می‎گردد، سطـح معنی داری آزمون رگرسیون برابر 001/0 مـی باشد. می‌توان چنین ادعا نمود که آزمون فـوق در سطـح اطمینـان 99/0 معنـی دار مـی‎باشد. اين نتيجه كه حاصل تحليل رگرسيون از راه تحليل واریانس(ANOVA) است نشان دهنده آن است كه فرضیه تحقیق تأیید می‎شود( 001/0=sig. و 56/309= F). این بدین معنی است که مدل انتخاب شده در قالب متغیر پیش بین مصرف رسانه‌ای معنادار است.

        یافته‎های تحلیل رگرسیون در خصوص فرضیه تحقیق نشان می‌دهد که متغیر مصرف رسانه‌ای به‌گونه‌ای معنادار می‌تواندگرایش زنان به مدیریت بدن (05/0≥p-value) را پیش‎بینی نمایند به‎طوری‌که این اثرگذاری، مثبت و معنی دار برآورد شده‌است.

 

جدول شماره ۳: نتایج ضرایب رگرسیون چندگانه مؤلفه های تبلیغات تجاری با روی آوری زنان به مديريت بدن

متغیرهای پیش بین	R	R2	R2 ad	دوربین واتسون	F	سطح معنی داری	B	Β	t	سطح معنی داری آزمون
تبلیغات رسانه ای	571/0	326/0	319/0	543/1	744/47	001/0	61/1	291/0	004/6	001/0
تبلیغات خارجی							387/1	258/0	079/5	001/0
تبلیغات داخلی							888/0	165/0	279/3	001/0
تبلیغات محیطی							232/0-	035/0-	827/0-	409/0

       برای سنجش این فرضیه از تحلیل رگرسیون چند متغیری به روش همزمان استفاده ‌شده‎است. در این پژوهش روی آوری زنان به مديريت بدن به‌عنوان متغير ملاک و تبلیغات تجاری شامل تبلیغات رسانه‌ای، تبلیغات خارجی، تبلیغات داخلی و تبلیغات محیطی به‌عنوان مؤلفه‌های پیش‌بین ایفای نقش می‌کند.

      بر اساس اطلاعات جدول شماره 3، شدت همبستگی بر اساس مقدار ضریب همبستگی چندگانه برابر با 571/0 می‌باشد. مجذور R تعدیل‌شده برابر 319/0 می‌باشد، که نشان می‌دهد حدود 32 درصد از تغییرات متغير ملاک یعنی روی آوری زنان به مديريت بدن، می‌تواند توسط مؤلفه‌های تبلیغات تجاری (تبلیغات رسانه‌ای، تبلیغات خارجی، تبلیغات داخلی و تبلیغات محیطی) تبیین شود. همچنین آمار دوربین واتسون بین اعداد 5/1 تا 5/2 محاسبه‌شده‌است، لذا احتمال خودهمبستگی بین باقیمانده‌ها رد می‌شود و باقیمانده‌ها مستقل از یکدیگر بوده و میزان باقیمانده یک مورد، در میزان باقیمانده مورد بعد ازآن تأثیری ندارد.

       چنانچه در جدول شماره 3 ملاحظـه می‌گردد، سطـح معنی داری آزمون رگرسیون برابر 001/0 مـی باشد، می توان چنین ادعا نمود که آزمون فـوق در سطـح اطمینـان 99/0 معنا‎دار می‌باشد. اين نتيجه كه حاصل تحليل رگرسيون از راه تحليل واریانس(ANOVA) است، نشان دهنده آن است كه فرضیه تحقیق تأیید می شود( 001/0=sig. و 74/47= F). این بدین معنی است که مدل انتخاب شده در قالب متغیرهای پیش بین تبلیغات تجاری معنا‌دار است.

      یافته‌های تحلیل رگرسیون درخصوص فرضیه تحقیق نشان می‌دهدکه مؤلفه‎های تبلیغات تجاری به‌گونه‌ای معنادار می‌توانند گرایش زنان به مدیریت بدن (05/0≥p-value) را پیش‌بینی نمایند به‌طوری‌که، این اثرگذاری برای سه مؤلفه تبلیغات رسانه‌ای، تبلیغات خارجی و تبلیغات داخلی، مثبت و معنا‎دار برآورد شده‎است ولی برای مؤلفه تبلیغات محیطی، معنادار نشده‎است (05/0<P-Value).

نتیجه‌ی نهایی آنالیز رگرسیون انجام‌شده، به همراه ضرایب استاندارد مؤلفه‎های مؤثر در مدل به‏صورت زیر خواهد بود:

(تبلیغات داخلی × 165/0)+ (تبلیغات خارجی × 258/0)+ (تبلیغات رسانه ای × 291/0) = مدیریت بدن

 

       بنابراین، به عنوان مثال اگر مؤلفه تبلیغات رسانه‏ای به اندازه یک انحراف استاندارد افزایش یابد، می‌توانیم پیش‎بینی کنیم که گرایش زنان به مدیریت بدن به‏اندازه 291/0 انحراف استاندارد افزایش خواهد یافت.

        درکل بر اساس یافته‎های مشاهده شده می‎توان چنین گفت که تأثیرگذارترین مؤلفه تبلیغات تجاری بر گرایش زنان به مدیریت بدن، مربوط به تبلیغات رسانهای می باشد و بعد از آن مؤلفه‏های تبلیغات خارجی و تبلیغات داخلی در رتبه دوم و سوم تأثیر قرار دارند.‬‬‬‬‬‬‬

جدول شماره ۴: نتایج ضرایب رگرسیون خطی ساده اعتقادات مذهبی با روی آوری زنان به مديريت بدن

متغیر پیش بین	R	R2	R2 ad	F	سطح معنی داری	B	β	t	سطح معنی داری آزمون
اعتقادات مذهبی	403/0	162/0	160/0	047/77	001/0	432/0-	403/0-	778/8-	001/0

     برای سنجش این فرضیه از تحلیل رگرسیون خطی ساده استفاده ‌شده‌است. در این پژوهش روی‌آوری زنان به مديريت بدن به‌عنوان متغير ملاک و اعتقادات مذهبی به‌عنوان متغیر پیش‌بین ایفای نقش می‌کند.

بر اساس اطلاعات جدول 4 شدت همبستگی بر اساس مقدار ضریب همبستگی برابر با 403/0 می‌باشد. مجذور R تعدیل‌شده برابر 160/0 می‌باشد، که نشان می‌دهد حدود 16 درصد از تغییرات متغير ملاک یعنی روی آوری زنان به مديريت بدن، می‌تواند توسط متغير اعتقادات مذهبی تبیین شود.

       چنانچه در جدول ملاحظـه می‎گردد، سطـح معنی داری آزمون رگرسیون برابر 001/0 مـی باشد. می‌توان چنین ادعا نمود که آزمون فـوق در سطـح اطمینـان 99/0 معنـا‌دار مـی‎باشد. اين نتيجه كه حاصل تحليل رگرسيون از راه تحليل واریانس(ANOVA) است نشان دهنده آن است كه فرضیه فرعی تحقیق تأیید می شود( 001/0=sig. و 047/77= F). این بدین معنی است که مدل انتخاب شده در قالب متغیر پیش بین اعتقادات مذهبی معنی دار است.

       یافتههای تحلیل رگرسیون در خصوص فرضیه تحقیق نشان می‌دهد که متغیر اعتقادات مذهبی به‌گونه‎ای معنادار می‎تواند گرایش زنان به مدیریت بدن (05/0≥p-value) را پیش‎بینی نماید به‎طوری‌که این اثرگذاری منفی و معنی‎دار برآورد شده‏است.‬‬‬‬‬‬‬

        بنابراین، اگر مؤلفه اعتقادات مذهبی به‎اندازه یک انحراف استاندارد افزایش یابد، می‏توانیم پیش‏بینی کنیم که گرایش زنان به مدیریت بدن، به اندازه ی 403/0 انحراف استاندارد کاهش خواهد یافت.

بحث و نتیجه گیری

در یکی دو دهه اخیر، در تمام دنیا بدن به عنوان امر مهم در نظر گرفته شده‎است. گويی مهمترين وظيفه آن ايجاد نوعی تشخص و يا منزلت اجتماعی است. در واقع توجه به بدن، نه يک انتخاب بلکه يک الزام اجتماعی در نظر گرفته می‎شود که بايد به‎صورت يک عادت‎واره درآيد تا فرد بتواند در خود احساس هم‎نوايی و در نهايت احساس امنيت را پديد آورد. اگر در گذشته اهميت بدن با توانايی‎ها و قابليت‎هاي کاربردي آن مرتبط بود، امروزه اين بدن است که در خدمت فرد قرار می‎گيرد و بايد به‎عنوان منبعی براي توليد لذت و هيجان و به‏عنوان يک پايگاه يا پرچم و نماد براي بيان ارزش‏هاي فرد باشد. مدیریت بدن در دوران مدرن اهمیت بیشتری پیدا کرده‏است و رفتارهای گوناگون بهداشتی نظیر بدن‏سازی، رژیم غذایی، تجهیزات ورزشی و آرایشی مختلف برای مراقبت از بدن پدید آمده‌است.

       در مورد یافته‌های جدول ۲ می‌توان گفت مطابق با آراء و نظرات نئومان نمی‌توان نقش ارتباطات جمعی در شکل گیری افکار عمومی را نادیده گرفت. اثرات رسانه‌ها بر افکار عمومی بسیار قوی و قدرتمند است، چراکه سه ویژگی ارتباط جمعی یعنی تراکم، همه‌جایی بودن و هم‌صدایی، در ایجاد اثرهای قوی بر افکار عمومی با هم ترکیب می‌شوند و به موازات انتشار و توزیع افکار و عقاید توسط رسانه‌های جمعی به‌عنوان عقاید غالب و مسلط دارد که حمایت میان فردی از عقیده اقلیت به مرور ضعیف می‌شود و لذا تعداد افرادی که آشکارا عقیده اقلیت را بیان نمی‎کنند و یا به عقیده اکثریت گرایش پیدا می‌کنند، روزبه‌روز بیشتر می‌شود. به اصطلاح «مارپیچ سکوت» شکل می‎گیرد و یک عقیده به‌عنوان عقیده فراگیر تثبیت می‌شود. به‌عبارت دیگر قدرت و ضریب مضاعف تکرار آگهی‌های تبلیغاتی، به‌خصوص از نوع سیاسی آن قدر قوی است که اگر تبلیغات رسانه‌های حجم سنگین و بمباران تبلیغاتی بخواهد عقیده خاصی را تبلیغ کند، مقاومت در برابر آن برای مخاطب کار بسیار دشواری خواهد بود. نظریه پردازان متأخر هم تأکید می‎کنند رسانه‌های جمعی به‌عنوان عامل اثرگذار در مدیریت بدن مهم هستند. با رشد و پیشرفت فناوری‌ها در امر تغذیه، سلامت و ورزش، درکنار اهمیت یافتن عاملیت، استقلال عمل و مصرف گرایی شدید؛ علاقه به بدن‎های جوان و زیبا، که خود از فرهنگ عامه‌پسند رسانه‌های نو تأثیرمی‎پذیرد، افزایش یافته‎است. این رسانه‌هاي جمعي هستند که در این امر پیشگام‎اند و مدام به مزاياي آرايش بدن تأكيد مي‌كنند. آنان از تصاوير بدن‌هاي زيبای ستارگان و افراد مشهوراستفاده می‎کنند.شبکه‌های اجتماعی که مهد تمدن‎ها و فرهنگ‌های مختلف بشری به حساب می‎آیند. اینستاگرام به‎عنوان یک بستر ارتباطی جدید از ترکیب فناوری‌های دیجیتال، تلفن‌های هوشمند و اینترنت شکل گرفته‌است و فرصت تولید و اشتراک گذاری عکس را در اختیار کاربران قرار داده و سهم مهمی در روند تحولات گونه‌های مختلف عکاسی به‎ویژه عکاسی شخصی و به‎اشتراک گذاردن عکس‌ها را برای کاربران فراهم کرده‌است. ( گیدنز : ۱۳۸۶)

       در جدول ۳ و یافته های حاصل از آن، بدون شک تبلیغات تجاری بر گرایش زنان به مدیریت بدن مؤثر است. مطابق با آراء ژان بودریار، مصرف همیشه نشانه‎ای نمادین است. در سرمایه‌داری مدرن، حوزه نمادین بر حوزه‌های دیگر تفوق یافته و تملک یا مصرف برخی کالاهای خاص، علاوه بر ارزش مصرفی آن‌ها، یک عنصر نیرومند تعریف کننده منزلت، پیدا کرده‌است. افراد حس چه کسی بودن را از طریق آنچه که مصرف می‎کنند، تولید می نمایند. عنصر اساسی در این چرخش، از نظر بوردیار میل است. فرد از طریق مصرف اقلام معینی از کالاها می‌کوشد کسی و چیزی باشد که میل دارد. مهم‎ترین عامل در این فرآیند، رسانه‌های جمعی هستند. رسانه‌ها با تبلیغ کردن برنامه‌های از پیش تعیین شده به فرآیندی دامن می‌زنند که بودریار آن‌را درون‌پاشی فرهنگی می‌نامد. فرآیندی که طی آن مرزهای میان حوزه‌های متفاوت ناپدید شده و در نتیجه نشانه‌ها از تبلیغات، به سرگرمی و اخبار و مانند آن و از آنجا به فضاهای زندگی روزمره، شناور شده و منجر به تشدید نمادین شدن و پایان ناپذیری مصرف می‌شوند. آنچه که برای مصرف‌کنندگانی که تحت تاثیر تبلیغات قرار گرفته‌اند، مصرف کالاهایی است که تبلیغ شده‌اند و در آن‎ها میل به استفاده به‎وجود آورده‎است و الزاماً در میل به مصرف کالاها و یا خدمات و یا ایجاد انگیزه برای مدیریت کردن بدن خود، تفکری حاکم نبوده‌است. ( گیدنز : ۱۳۸۶ )

        فوکو نیز به تصویری که رسانه‎ها از زن ارائه می‏دهند، زنی جوان و زیبا با اندامی متناسب، اشاره می‌کند. زنی که یا خواننده است و یا ستاره سینما یا  مانکنی است که در شوی لباس یا تبلیغات کالاهای تجاری نشان داده می‏شود. این تبلیغات اغلب پیام روشنی دارند: زن موفق و شاد، زنی جذاب، جوان و با الگوی اندامی خاص است. زنان نه تنها باید لاغر باشند، بلکه باید اندامی عالی داشته باشند با اندازه‌های بدنی خاص. درحالی که جذابیت و زیبایی با معیارهای خاصی ارائه می‏شود که غالب افراد فاقد آن هستند. کالاهای بازار سرمایه‏داری برای دست یافتن افراد به زیبایی و جوانی، به کمک ایشان می‏آیند. در این رویکرد، جوانی و زیبایی اموری ذاتی و ارثی نیستند بلکه ویژگی‏هایی ساختنی هستند که در صورتی‌که فرد قادر به خرید آن باشد، می‏تواند به آن دست یابد. وسایل آرایشی گوناگون، جراحی‏های زیبایی، کلاس‏های ورزشی و زیبایی اندام، همگی خدماتی هستند که در اختیار کسانی قرار می‏گیرند که بخواهند به این الگوها نزدیک شوند. ( فوکو : ۱۳۸۲ )

        در مورد یافته های جدول 4 می‎توان گفت: مطابق با آراء و نظرات گلارک و استارک منظور از اعتقاد مذهبی اشاره به باورهایی است که، افراد به آن اعتقاد داشته باشند و در مناسک، عواطف و دانش و فکر دینی، خود را در زندگی روزمره آنان نشان دهد. به عبارت دیگر با بالارفتن اعتقادات مذهبی افراد، گرایش زنان به مدیریت بدن کاهش می‎یابد. یافته‎های تحقیق نیز مؤید این نظریات است. ( گیدنز و بوریمر : ۱۳۸۱ )

        در آخر می‎توان گفت، تأثیرگذارترین متغیرهای فرهنگی بر گرایش زنان به مدیریت بدن از بین متغیرهای پیش‌بین فرهنگی، مربوط به متغیر مصرف رسانه‎ای، تبلیغات تجاری و اعتقادات مذهبی است.

به نظر می‎رسد متغیرهای مؤثر نیز در یک بر هم‎کنش،  اثر فزاینده‎ای بر تغییرات فرهنگی امروز ما دارند و به‎صورت بسیار مؤثری بر جنبه‎های مختلف زیست ما، از جمله بر نگرش زنان به مدیریت بدن، تأثیر می‌گذارند.

منابع و مآخذ

-       آزاد ارمکی، تقی، چاوشیان تبریزی، حسن(1381)، بدن به مثابه رسانه هویت، مجله جامعه شناسی ایران، دوره چهارم، شماره 4.

-       توسلی، غلامعباس؛ نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران، سمت، 1385، چاپ هشتم، ص92.

-       رضایی،ا(1389)، مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی در بین دختران دانشگاه مازندران، مطالعات راهبردی زنان( کتاب زنان)، سال دوازدهم، شماره 47.

-       سفیری، خدیجه، سید میرزایی، س، م، آزادی، ح(1393). بررسی جامعه شناختی مقایسه مدیریت بدن بین زنان و مردان، فصلنامه علمی- پژوهشی زن و جامعه، سال چهارم، شماره 3.

-       صدیق سروستانی،رحمت الله، هاشمی، سید ضیاء(1381)،گروه های مرجع در جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی با تاکید برنظریه های مرتن و فستینگر، نامه علوم اجتماعی، شماره 20.

-       فاضلی، نعمت الله ( 1393)، تاريخ فرهنگی ايران مدرن، تهران :پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی.

-       فوکو، ميشل(1382)،مراقبت و تنبيه: تولد زندان، ترجمه ي نيکو سرخوش و افشين جهانديده، تهران: نشر ني.

-       قادرزاده امید، قادرزاده هیرش و  حسن پناه حسین (1391)، «تأثیر مصرف رسانه های جمعی بر مدیریت بدن زنان»، زن و جامعه، سال 3 ،ش 3.

-       گیدنز، جان آر و بوریمر(1381)، سیاست پست مدرنیته، ترجمه:منصور انصاری، تهران: نشر گام نو

-       لو بروتون، داويد ( 1392 )، جامعه شناسي بدن، ترجمة ناصر فكوهي، چاپ دوم، تهران: ثالث.

-       Featherstone,M. “Consumer Culture and Postmodernism”, London Journal of Sociology, vol 85, No 9 (1991).

 

 

 

 

 

---

[1]  Corresponding Author: [e-mail]

 

[2]  .نویسنده مسئول: [e-mail]