تبیین مورفولوژی شهری بر تاب‌آوری جامعه در مدیریت پایداری توسعۀ شهری (گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان)
الموضوعات :
محمد دبدبه
1
,
یاشار قراچمنی‌اصل
2
,
امیرحسین فرحی‌نیا
3
1 - دانش‌آموختۀ دکتری، گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 - دانش‌آموختۀ دکتری معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3 - استادیار گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه ملی مهارت، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: توسعۀ شهری, مورفولوژی شهری, الگوی پایدار, تاب‌آوری جامعه, بافت شهری تاریخی کرمان,
ملخص المقالة :
گسترش فیزیکی شهر، به‌ویژه در شهرهایی که ویژگی‌های طبیعی متمایزی دارند، بدون سامان‌دهی سازگار بر ساختارهای طبیعی، تاریخی و الگوهای رشد مورفولوژی شهری می‌تواند به شکست فرایندهای توسعۀ شهری منجر شود. شهر کرمان به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی ایران با هویت فرهنگی بی‌همتا، در برابر خسارات ناشی از توسعۀ صنعتی و مدرن مصون نمانده است. آسیب‌پذیری‌های فیزیکی و اجتماعی به‌مثابۀ توسعۀ شهری با نگاه سرمایه‌ای و ارزشی به زمین، گسترش سبک زندگی جدید با ارزش‌های خاص خود، نادیده‌گرفتن ساختار طبیعی و بافت تاریخی به‌عنوان یک الگوی پایدار، طراحی شهری بر پایۀ خودرو محور و همچنین پدیدۀ مهاجرت و رشد پراکندۀ رسمی و غیررسمی، شهر کرمان را به‌سوی چالشهای گسترده سوق داده است. به‌طور خاص پژوهش حاضر، به بررسی و ارزیابی تاب‌آوری جامعه به روش تحقیق کمی و واکاوی عوامل مورفولوژی شهری مؤثر بر کاهش آسیب‌پذیری در شهرهای تاریخی از دیدگاه ساکنان پرداخته است. پرسش اصلی تحقیق بر آن است که چگونه می‌توان عوامل مورفولوژی شهری را با هدف افزایش تاب‌آوری جامعه در بافت شهری تاریخی کرمان طبقه‌بندی کرد؟ سنجش فرضیه‌های تحقیق، اطلاعات میدانی از راهبرد پیمایشی تبیین و پراکُنش در ۳۸8 پرسش‌نامه تدوین شده است. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از آزمون واکاوی عاملی اکتشافی (EFA)، برای گروه‌بندی عوامل استفاده شد. یافته‌ها حاکی از آن است که رتبه‌بندی طرحریزی گزینه‌های مورفولوژی شهری در بافت تاریخی کرمان در سه دسته قابل تقسیم است: «عوامل ثابت در وضعیت کنونی»، «عوامل چالش‌زا»، و «عوامل بی‌تفاوت». عوامل چالش‌زا؛ محورهای فضاهای درمانی (ضریب بار ۹۳۲/0)، اندازه‌گیری دسترسی سواره (ضریب بار ۹۲۶/0)، پیاده (ضریب بار ۶۶۴/0)، تراکم کاربری‌های پرجمعیت (ضریب بار ۹۰۵/0)، کیفیت ساختمان‌ها (ضریب بار ۸۶۶/0)، ساختمان‌های متروکه و ویران (ضریب بار ۷۸۱/0)، و محورهای فضاهای عمومی (ضریب بار ۷۲۹/0) است. این تحقیق نشان داد برنامه‌ریزی، مدیریت اصولی و توجه به الگوهای پایدار بافت تاریخی و طبیعی شهر، کلید کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری شهری در جهت توسعۀ شهری مؤثر خواهد بود.
[1] Zeng, X., Yu, Y., Yang, S., Lv, Y., Sarker, M.N.I., 2022, Urban resilience for urban sustainability: Concepts, dimensions, and perspectives, Sustainability, 14, 2481.
[2] Buzási, A., Csizovszky, A., 2022, Urban sustainability and resilience: What the literature tells us about "lock-ins"?, Ambio, 52, 616.
[3] Rausell‑Köster, P., Ghirardi, S., Sanjuán, J., Molinari, F., Abril, B., 2022, Cultural experiences in the framework of “cultural cities”: Measuring the socioeconomic impact of culture in urban performance, City, Territory & Architecture, 9, 40.
[4] Meimandi Parizi, S, Taleai, M., Sharifi, A., 2024, A spatial evaluation framework of urban physical resilience considering different phases of disaster risk management, Natural Hazards, 120, 13041.
[5] Datola, G., 2023, Implementing urban resilience in urban planning: A comprehensive framework for urban resilience evaluation, Sustainable Cities and Society, 98,104821.
[6] Krellenberg, K., Welz, J., Link, F., Barth, K., 2017, Urban vulnerability and the contribution of socio-environmental fragmentation: Theoretical and methodological pathways, Progress in Human Geography, 41, 408.
[7] Gauthiez, B., 2004, The history of urban morphology, Urban Morphology, 8, 71.
[8] Lawal, O., Arokoyu, S.B., 2015, Modelling social vulnerability in sub-Saharan West Africa using a geographical information system, Jàmbá: Journal of Disaster Risk Studies, 7, 155.
[9] Dabdabeh, M., 2021, Design based on human perception and behavior, 1st Edition, Tahangostar, pp. 11-55. (in Persian)
[10] Danesh Pajouh, H., Sadeghifam, O.N., 2020, Explanation of morphological approach to urban form in resilience thinking, International Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 1(4), 91.
[11] Zarandian, N., Farzin, M.R., Shalbafian, A.A., 2022, Public-private partnership framework for historic buildings: A case study, Quarterly Journal of Strategic Studies of Public Policy, 11(41), 160. (in Persian)
[12] Malek Abbasi, S., Moradi Masihi, V., Behzadfar, M., Modiri, A., 2022, Explaining the spatial structure of urban neighborhoods; case study: Kerman city, Armanshahr Architecture & Urban Development, 15(39), 201. (in Persian)
[13] Anjomshoa, E., Ahmadian, R., Moradi Massihi, V., 2023, Explaining the pattern of tactical urban planning intervention in spaces related to the historical texture of Iranian cities (case study: pamanar neighborhood, urban historical texture of Kerman city), Islamic Art, 20(49), 54. (in Persian)
[14] Whitehand, J.W.R., Samuels, I., Conzen, M.P., 2009, Conzen, M.R.G. 1960: Alnwick, Northumberland: a study in town-plan analysis. Institute of British Geographers Publication 27. London: George Philip, Progress in Human Geography, 33(6), 859.
[15] Norberg-Schulz, C., 1979, Kahn, Heidegger and the language of architecture, Oppositions, 18, 29.
[16] Esmaeilpour Zanjani, N., Ziari, Y.A., Zarabadi, Z.S., Sabbaghi, H.R., 2021, Comparative study of energy role in urban morphology with an emphasis on the formation of spatial structure (case studies: Tehran and Berlin), International Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 2(3), 45.
[17] Scheer, B.C., Stanilov, K., 2004, Suburban form: An international perspective, 1st Edition, Routledge, pp. 53-98.
[18] Alberti, M., 2005, The effects of urban patterns on ecosystem function, International Regional Science Review, 28,168.
[19] de Oliveira, V.M.A., 2016, Urban morphology: An introduction to the study of the physical form of cities, 1st Edition, Springer, pp. 5-15.
[20] Gauthier, P., Gilliland, J., 2006, Mapping urban morphology: a classification scheme for interpreting contributions to the study of urban form, Urban Morphology, 10, 41.
[21] Ilugbusi, B.S., Adisa, O., Obi, O.C., Awonuga, K.F., Adelekan, O.A., Asuzu, O.F., Ndubuisi, N.L., 2024, Urban resilience to climate change: a review of adaptation strategies and infrastructure innovations, Ecofeminism and Climate Change, 5, 18.
[22] Heydari, A., Hataminejad, H., Zanganeh Sharaki, S., Pourahmad, A., Hosseini, A., 2024, Foresight and identification of regeneration scenarios of inefficient urban Textures (case study: Historical texture of Kerman city), Urban Structure & Function Studies, 11(39), 29.
[23] Saraeei, M.H., Ghasemi, M., Rostamzadeh, M., 2023, Strategic assessment of reconstructing historical textures: A case study of district 2 of Kerman historical texture, The Journal of Geographical Research on Desert Areas, 11, 67.
[24] Baghaee, M., Ziyari, Y., Zarabadi, Z.S.S., Majedi, H., 2021, Evaluation and explanation of sustainable urban design model in approach to density at the urban fabric (case study: Tehran City), Quarterly of Geography & Regional Planning, 11(44), 261. (in Persian)
[25] Mahmoudzadeh, H., Derakhshany, K., Momeni, S., 2020, Modeling the effects of marginalization on the changes in Urmia city and predicting physical urban expansion using satellite images by 2032, Human Geography Research Quarterly, 51, 871. (in Persian)
[26] Dadashpoor, H., Alidadi, M., 2018, Morphological analysis of population distribution in Tehran metropolitan region (TMR), Human Geography Research Quarterly, 50, 109. (in Persian)
[27] Hosseini, A., Pourahmad, A., Ziari, K.O., 2019, Analysis of urban spatial structure based on the spatial distribution of population in Tehran, a polycentric city morphological approach, Geographical Planning of Space Quarterly Journal, 8(30), 19. (in Persian)
[28] Jamali, S., 2015, Evaluating the place of typomorphological approaches in urban development plans in Iran, case of Tabriz metropolis, Arid Regions Geographic Studies, 6(19), 85. (in Persian)
[29] Oxford Dictionary of English, 2010, 3rd Edition, Oxford University Press, pp. 66-99.
[30] Dovey, K., Ristic, M., 2017, Mapping urban assemblages: The production of spatial knowledge, Journal of Urbanism: International Research on Placemaking and Urban Sustainability, 10, 15.
[31] Pour-Mohammadi, M.R., Sadr-Mosavi, M.S., Jamali, S., 2011, A review on urban morphology schools, Arid Regions Geographic Studies, 2(5), 1. (in Persian)
[32] Dabdabeh, M., 2022, Handwritten notes from Dabdabeh's architectural works collection: (Analyzing the relationship between urban morphology and social resilience: A study of the historical fabric of Kerman), 1st Edition, Dabdabeh architect, pp. 105-150. (in Persian)
[33] Kelman, I., Gaillard, J.C., Lewis, J., Mercer, J., 2016, Learning from the history of disaster vulnerability and resilience research and practice for climate change, Natural Hazards, 82, 129.
[34] Tate, E., Asif Rahman, M., Emrich, C., Sampson, C.C., Flood exposure and social vulnerability in the United States, Natural Hazards, 106, 435.
[35] Bhanjee, S., Zhang, S., 2021, Do urban planning and sprawl affect social vulnerability? An assessment of dar es salaam, Development Southern Africa, 38, 189.
[36] Cutter, S.L., Boruff, B.J., Shirley, W.L., 2003, Social vulnerability to environmental hazards, Social Science Quarterly, 84, 242.
[37] Dabdabeh, M., 2023, Handwritten notes from Dabdabeh's architectural works collection: (Explanation in the context of urban design: sustainable urban development), 2st Edition, Dabdabeh architect, pp. 50. (in Persian)
[38] Burki, T., 2022, Food security and nutrition in the world, The Lancet Diabetes & Endocrinology, 10, 622.
[39] Darkoh, M.B.K., Rwomire, A., 2003, Human impact on environment and sustainable development in Africa, 1st Edition, Routledge, pp. 63-77.
[40] Nazmfar, H., Shirzad, M., Ghanbari, A., 2024, Earthquake risk analysis on the context of informal settlements in Tabriz using WASPAS model and geographic information system (GIS), Journal of Environmental Science Studies, 8, 7526. (in Persian)
[41] Fuchs, S., Karagiorgos, K., Kitikidou, K., Maris, F., Paparrizos, S., Thaler, T., 2017, Flood risk perception and adaptation capacity: A contribution to the socio-hydrology debate, Hydrology and Earth System Sciences, 21, 3183.
[42] Dabdabeh, M., 2024, Handwritten notes from Dabdabeh's architectural works collection: (Historical urban fabric of Kerman & untold aspects of the human environment), 1st Edition, Dabdabeh architect, pp. 212-230. (in Persian)
دورۀ 1، شمارۀ 3، پیاپی 3 پاییز 1403، صفحات 112-89 |
دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز
فصلنامۀ آلودگیهای محیطی و توسعۀ پایدار شهری
"مقالۀ پژوهشی"
تبیین مورفولوژی شهری بر تاب‌آوری جامعه در مدیریت پایداری توسعۀ شهری
(گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان)
محمد دبدبه1*، یاشار قراچمنی‌اصل2، امیرحسین فرحی‌نیا3
1. دانش‌آموختۀ دکتری، گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2. دانش‌آموختۀ دکتری معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
3. استادیار گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه ملی مهارت، تهران، ایران
*پست الکترونیکی نويسنده مسئول: mohammaddabdabeh@yahoo.com
(دریافت مقاله: 18/04/1403، پذیرش نهایی: 14/08/1403)
چکیده
گسترش فیزیکی شهر، به‌ویژه در شهرهایی که ویژگی‌های طبیعی متمایزی دارند، بدون سامان‌دهی سازگار بر ساختارهای طبیعی، تاریخی و الگوهای رشد مورفولوژی شهری می‌تواند به شکست فرایندهای توسعۀ شهری منجر شود. شهر کرمان به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی ایران با هویت فرهنگی بی‌همتا، در برابر خسارات ناشی از توسعۀ صنعتی و مدرن مصون نمانده است. آسیب‌پذیری‌های فیزیکی و اجتماعی به‌مثابۀ توسعۀ شهری با نگاه سرمایه‌ای و ارزشی به زمین، گسترش سبک زندگی جدید با ارزش‌های خاص خود، نادیده‌گرفتن ساختار طبیعی و بافت تاریخی به‌عنوان یک الگوی پایدار، طراحی شهری بر پایۀ خودرو محور و همچنین پدیدۀ مهاجرت و رشد پراکندۀ رسمی و غیررسمی، شهر کرمان را به‌سوی چالشهای گسترده سوق داده است. به‌طور خاص پژوهش حاضر، به بررسی و ارزیابی تاب‌آوری جامعه به روش تحقیق کمی و واکاوی عوامل مورفولوژی شهری مؤثر بر کاهش آسیب‌پذیری در شهرهای تاریخی از دیدگاه ساکنان پرداخته است. پرسش اصلی تحقیق بر آن است که چگونه می‌توان عوامل مورفولوژی شهری را با هدف افزایش تاب‌آوری جامعه در بافت شهری تاریخی کرمان طبقه‌بندی کرد؟ سنجش فرضیه‌های تحقیق، اطلاعات میدانی از راهبرد پیمایشی تبیین و پراکُنش در ۳۸8 پرسش‌نامه تدوین شده است. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از آزمون واکاوی عاملی اکتشافی (EFA)، برای گروه‌بندی عوامل استفاده شد. یافته‌ها حاکی از آن است که رتبه‌بندی طرحریزی گزینه‌های مورفولوژی شهری در بافت تاریخی کرمان در سه دسته قابل تقسیم است: «عوامل ثابت در وضعیت کنونی»، «عوامل چالش‌زا»، و «عوامل بی‌تفاوت». عوامل چالش‌زا؛ محورهای فضاهای درمانی (ضریب بار ۹۳۲/0)، اندازه‌گیری دسترسی سواره (ضریب بار ۹۲۶/0)، پیاده (ضریب بار ۶۶۴/0)، تراکم کاربری‌های پرجمعیت (ضریب بار ۹۰۵/0)، کیفیت ساختمان‌ها (ضریب بار ۸۶۶/0)، ساختمان‌های متروکه و ویران (ضریب بار ۷۸۱/0)، و محورهای فضاهای عمومی (ضریب بار ۷۲۹/0) است. این تحقیق نشان داد برنامه‌ریزی، مدیریت اصولی و توجه به الگوهای پایدار بافت تاریخی و طبیعی شهر، کلید کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری شهری در جهت توسعۀ شهری مؤثر خواهد بود.
واژه‌های کلیدی: توسعۀ شهری، مورفولوژی شهری، الگوی پایدار، تاب‌آوری جامعه، بافت شهری تاریخی کرمان
مقدمه
امروزه، پایداری و تاب‌آوری در توسعۀ شهری به عنوان یکی از مباحث کلیدی در مدیریت شهری و برنامه‌ریزی فضاهای شهری مطرح است (1). مورفولوژی شهری، که به تحلیل ساختار و شکل‌گیری فضاهای شهری می‌پردازد، نقشی بنیادین در تقویت تاب‌آوری اجتماعی و محیطی دارد (2). به‌طوری‌که این مفهوم نه تنها بر شکل فیزیکی و کالبدی شهر تأثیر می‌گذارد، بلکه روابط اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی-سیاسی را نیز در خود جای می‌دهد (3). توجه به الگوهای فضایی، توزیع کاربری‌ها و نحوۀ تعامل بین ساختارهای کالبدی و ساکنان شهر در مواجهه با بحران‌های طبیعی و انسانی از جمله: موضوعات مهم در بحث تاب‌آوری و پایداری شهری است (5و4). بیشتر جمعیت سراسرجهان اکنون در شهرها زندگی می‌کنند و رشد شهرنشینی به‌طور خاص، در کشورهای در حال توسعه، رو به افزایش است. این رشد شهری در جهت افزایش توسعه نیاز به برنامه‌ریزی شهری دارد، اما اگر این برنامه‌ریزی به‌درستی صورت نگیرد، می‌تواند منجر به افزایش نابرابری و مشکلات اجتماعی شود (6). تحقیقات حاکی از آن است که ارتباطات پیچیده بین مورفولوژی شهری و مسائل اجتماعی وجود دارد و توسعۀ شهری می‌تواند تأثیر مثبت یا منفی بر تاب‌آوری‌های اجتماعی داشته باشد. برای درک بهتر این روابط، نیاز به تحقیقات بیشتر در حوزه‌های مختلف و بررسی دقیق‌تر ویژگی‌های مختلف مورفولوژی شهری است. به‌واقع، مورفولوژی شهری یک حوزۀ اساسی برای شناخت و کنترل شکل و الگوی فضای شهری است. شهر به عنوان محل تلاقی و ترکیب مختلف فعالیت‌های انسانی، تحت تأثیر نیروهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی و غیره، قرار می‌گیرد و شکل‌گیری و تحول آن توسط الگوهای رفتاری انسانی و تاریخی شهرها رقم می‌خورد (7). امروزه، بُعد توسعۀ شهری با چالشهای فراوانی روبه‌رو است، از جمله: مسائل محیط زیستی، تغییرات اقلیمی، مهاجرت‌های گسترده، و ناامنی در سکونتگاه‌های غیررسمی (8). این چالش‌ها نیازمند رویکردهای نوینی در برنامه‌ریزی شهری و طراحی محیط جدید شهری است تا به توسعۀ پایدار و مدیریت مناسب شهرها دامن زده و از افزایش آسیب‌های محیطی و اجتماعی جلوگیری شود. اساساً، شهرها امروزه با بحران‌هایی مواجه هستند که اصل این بحران‌ها از نادیده گرفتن منشأ طبیعی آن‌ها و نبود برنامه‌ریزی دقیق کالبدی-فضایی آن‌ها است. شکل و فرم شهرها مستقیماً تأثیرگذار بر ادراک و ذهنیت ساکنان دارد و جزئی از هویت تاریخی-اجتماعی آن‌هاست (9). توسعۀ کالبدی شهری بدون توجه به ساختارهای طبیعی و تاریخی و الگوهای رشد مورفولوژی می‌تواند به بحران منجر شود، به‌ویژه در شهرهایی که با ویژگی‌های طبیعی خاصی روبه‌رو هستند (10). این بیگانگی با محیط ساخته شده، باعث افزایش آسیب‌پذیری فردی و اجتماعی در شهر می‌شود. بدین‌سبب، توسعۀ کالبدی و مورفولوژی شهری باید با توجه به محیط طبیعی، ویژگی‌های زمینهای، تجربۀ زندگی ساکنان و ادراکات آن‌ها از محیط شکل گرفته صورت گیرد تا به نحو احسن با محیط موجود هماهنگ شود.
بافت‌های شهری تاریخی ایران به‌عنوان میراث‌فرهنگی و اقتصادی یک جامعه، نیازمند توجه ویژه در فرایندهای توسعۀ پایدار هستند (11). به‌طور مشخص، شهر کرمان یکی‌از بافت‌های شهری تاریخی کشور، نمونه‌ای شاخص از این نوع فضاهای شهری است (12). درک صحیح از مورفولوژی بافت‌های شهری تاریخی و بررسی عوامل تأثیرگذار بر تاب‌آوری آن‌ها می‌تواند به بهبود مدیریت بحران‌ها و افزایش پایداری محیط شهری کمک کند (13). بافت شهری تاریخی کرمان، با تنوع و پیچیدگی‌های خاص خود، چالشهای متعددی را در حوزۀ توسعۀ پایدار و تاب‌آوری جامعه در رویارویی با بحران‌ها به همراه دارد. از اینرو، واکاوی دقیق مورفولوژی شهری این منطقه، بهمنظور شناسایی الگوهای فضایی و ساختاری که بر تاب‌آوری جامعه تأثیر می‌گذارند، امری ضروری است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی مورفولوژی بافت شهری تاریخی کرمان و تحلیل نقش آن در تاب‌آوری جامعه، راهکارهایی را برای مدیریت پایدار توسعۀ شهری ارائه دهد. برهمین اساس، تحقیق موردتبیین در حوزۀ بافت شهری، فرم کالبدی ساختمان‌ها و برنامه‌ریزی فضا، بهمنظور ارتباط این عناصر با جوانب اجتماعی و شناخت ویژگی‌های الگوی مورفولوژی شهری، یکی از حیطه‌های اساسی محیط زیست در این حوزه است. هدف اصلی این تحقیقات، کاهش تاب‌آوری‌های اجتماعی است و نیز، وجود فعالیت‌ها و سیستم‌های توسعۀ رسمی و غیررسمی، با تنوع و پوشش چندگانه، که منجربه پیچیدگی بیشتر در حوزۀ نفوذ و فعالیت آن‌ها می‌شود. به‌طور مشخص، هدف از مطالعات، ارزیابی تأثیر برنامه‌ریزی مورفولوژی شهری بر تاب‌آوری جامعه شهروندان است، تا بتوان با تحلیل مؤلفه‌های عامل، به روش‌هایی برای حداکثر کردن کاهش آسیب‌پذیری‌ها پی برد. با توجه به بررسی موضوع موردواکاوی، شهر کرمان به‌عنوان یکی از شهرهای با تاریخ و هویت میراث ملی ایران، متأثر از آسیب‌های توسعۀ صنعتی و مدرن شده است. این شهر، به‌مانند بسیاری از شهرهای تاریخی ایران، با چالش‌هایی همچون بی‌توجهی به زمینه‌ها و بافت‌های تاریخی روبه‌رو است. روندهای عصر نوسازی شهری، همراه با نگاه سرمایه‌ای به زمین، برنامه‌ریزی کالبدی بر اساس نگاه ارزشی، ترویج و روایی سبک زندگی نو و نادیده‌گرفتن ساختارهای طبیعی و تاریخی، منجر به ایجاد آسیب‌پذیری‌های کالبدی و اجتماعی در شهر کرمان شده است. طوری‌که این مسائل شهر را به سمت بحران و بروز مشکلات جدی‌تر در مدیریت سوق می‌دهند.
پیشینة پژوهش
مورفولوژی شهری یکی از رویکردهای مهم کالبدی در بررسی شهرهاست که از اواخر قرن 19 میلادی، به عنوان بخشی از علم برنامه‌ریزی محیطی شناخته شده است. طوری‌که در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی، مفاهیم این علم توسط بنیان‌گذار مکتب مورفولوژی شهری؛ کانزن1 و نیز نوربرگ-شولتز2 مجدداً تعریف شده و به حوزه‌های علوم رفتاری و پدیدار شناسی محیطی وارد شدند (15و14). با تمرکز بر آلودگیهای محیطی و توسعۀ پایدار شهری، این رویکرد می‌تواند به فهم بهتر تأثیرات کالبدی بر پایداری و کاهش آلودگیهای محیطی در شهرها کمک کند. مسئله اصلی در این روش واکاوی، شناسایی و تفتیش ارتباط میان عناصر فیزیکی و مادی شهر با نیروهای اجتماعی-فرهنگی-اقتصادی-سیاسی و غیره، است که به شکل‌گیری آن کمک می‌کنند. مورفولوژی شهری به تحلیل سیستماتیک فرم، نقشه، ساختار و عملکرد بافت‌های گوناگون شهری، ریشه‌ها و الگوهای توسعۀ آن‌ها در طول زمان می‌پردازد (16). در دهۀ ۹۰ میلادی، پژوهش‌های مربوط به مورفولوژی شهری بر مطالعۀ بافت‌های فیزیکی و کالبدی شهر و فرایندهای شکل‌دهندۀ انسانی متمرکز شد. در این دهه، مفهوم مورفولوژی مجدداً مورد توجه قرار گرفت، که رویکردی جامع به کل شهر را مطرح می‌کرد و تمامی مقیاس‌های منظر مصنوع را مورد بررسی قرار می‌داد. این رویکرد بر این باور است که شهر یک موجودیت پویا و در حال تغییر است و با سازندگان و ساکنانش رابطه‌ای دیالکتیکی برقرار می‌کند و فرم شهر را به‌عنوان محصولی از گذر زمان در نظر می‌گیرد. این دیدگاه می‌تواند در مطالعۀ آلودگیهای محیطی و توسعۀ پایدار شهری نیز مفید باشد، چرا که درک بهتر از ساختار و تحولات شهری می‌تواند به کاهش آلودگی‌ها و بهبود پایداری کمک کند که در این پژوهش به این موضوع توجه شده است.
شییر3 و استانیلوف4 مورفولوژی شهری را به عنوان کُنش فرم شهرها در طول زمان تعریف می‌کنند. این تعریف نشان دهندۀ تأثیر متقابل و پویای بین عناصر فیزیکی و کارکردهای اجتماعی و اقتصادی شهرها است، که با گذر زمان تغییر و تکامل می‌یابد. بهطورخاص، با تمرکز بر آلودگیهای محیطی و توسعۀ پایدار شهری، می‌توان اذعان داشت؛ تحلیل مورفولوژی شهری به ما کمک می‌کند تا به درک بهتری از الگوهای رشد و تغییرات شهری دست یابیم و از این طریق، راهکارهایی برای کاهش آلودگی و ارتقای پایداری شهرها پیشنهاد دهیم (17). آلبرتی5 بر این باور است که سیستم‌های اکولوژیک شهری، نتیجۀ تعاملات پیچیده میان عوامل اجتماعی، اقتصادی، نهادی و محیطی هستند. او تأکید دارد این تعاملات باعث ایجاد پیچیدگی‌هایی در فضاهای ساخته شده توسط انسان می‌شوند که عملکرد اکوسیستم‌های محلی و کلان را در سطح جهانی تحت تأثیر قرار می‌دهند (18). د الیویرا6 در گفتمان خود به برجسته‌سازی شکل شهر پرداخته و عناصر کالبدی شهر را به عنوان مهمترین موضوع در مورفولوژی شهر معرفی کرده است (19). گاتیه7 و گیلیلاند8 مورفولوژی شهری را به عنوان مطالعۀ فرم شهرها و شیوۀ انجام این مطالعه معرفی کردند. این رویکرد به تحلیل دقیق شکل‌گیری و تحول ساختارهای شهری، نحوۀ استفاده از فضاها و تأثیرات اجتماعی و اقتصادی ناشی از این تغییرات می‌پردازد. بدین منظور در چارچوب آلودگیهای محیطی و توسعۀ پایدار شهری، فهم دقیق از مورفولوژی شهری می‌تواند به شناسایی عوامل مؤثر بر تولید آلودگی و یافتن راه‌حل‌های بهینه برای کاهش آن و ارتقای پایداری کمک کند. این تحلیل، برنامه‌ریزان را قادر می‌سازد تا راهبردهای مؤثر برای مدیریت و بهبود محیط زیست شهری را تدوین کنند (20). ایلوگبوسی9 و همکاران در مقالۀ با عنوان «تاب‌آوری شهری در برابر تغییرات اقلیمی: مرور استراتژی‌های سازگاری و نوآوری‌های زیرساختی»؛ به تفتیش اهمیت تاب‌آوری شهری در مواجهه با چالشهای تغییرات اقلیمی می‌پردازند. این جستار، استراتژی‌های مختلفی را که شهرها برای افزایش تاب‌آوری خود به کار می‌برند، از جمله: زیرساخت‌های سبز (به مانند جنگل‌های شهری و سطوح نفوذپذیر)، و شیوه‌های پایدار برنامه‌ریزی شهری، مورد بررسی قرار می‌دهد. همچنین نوآوری‌های زیرساختی، به مثابۀ طراحی ساختمان‌های مقاوم و سیستم‌های هوشمند، را به عنوان عوامل کلیدی در تقویت تاب‌آوری شهری معرفی می‌کند. به‌طور مشخص پژوهش بر اهمیت مشارکت اجتماعی و توانمندسازی جامعه نیز تأکید دارد و بر آن تأکید داشته که ترکیب این استراتژی‌ها می‌تواند به شهرها کمک کند تا با چالشهای تغییرات اقلیمی مقابله کرده و رفاه ساکنان را تضمین کنند (21). اصغر حیدری و به اتفاق آراء در تحقیق مطالعۀ خود با عنوان «آینده‌نگاری و شناسایی سناریوهای بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری (مورد مطالعه: بافت تاریخی شهر کرمان)»؛ به تبیین عوامل محرک کلیدی و سناریوهای ممکن برای بازآفرینی بافت تاریخی این شهر پرداختند. به‌طور خاص، آن‌ها ۹ شاخص اصلی را به عنوان عوامل محرک بازآفرینی شناسایی کردند که عبارت‌اند از حفظ اصالت طرح و اثر، تنوع عملکردی و ایجاد سرزندگی، استفادۀ مجدد از ابنیه و معاصرسازی، پرداخت یارانه و تسهیلات بانکی، مشارکت مردم و بخش خصوصی، نقش فرهنگ و صنایع فرهنگی، ایجاد ابزارهای حقوقی و قانونی، ایجاد مدیریت یکپارچه بافت تاریخی و الگوی جامع برنامه‌ریز و مدیریت بازآفرینی. همچنین این پژوهش به 4 سناریو برای آیندۀ بافت تاریخی شهر اشاره کرده است به مثابۀ سناریوی کاملاً مطلوب، نیمه‌مطلوب، بحرانی و کاملاً بحرانی. در نتیجه آنان بر این باورند که با برنامه‌ریزی دقیق و توجه به عوامل کلیدی، می‌توان از بروز بحران‌ها جلوگیری کرد و زمینۀ بازآفرینی پایدار را فراهم ساخت (22). سرایی و همکاران در تفحص مورد تبیین خود با عنوان «سنجش و ارزیابی راهبردی بازآفرینی بافت‌های تاریخی (مطالعه موردی: حوزۀ 2 بافت تاریخی کرمان)»؛ به واکاوی کیفیت و قابلیت‌های این محدوده پرداخته‌اند. این پژوهش با استفاده از روش‌های توصیفی و تحلیل‌های کمی و کیفی به تحلیل ابعاد مختلف بافت‌های تاریخی نگریسته است. داده‌ها از طریق پرسش‌نامه و تحلیل نرم‌افزاری جمع‌آوری و بررسی شدند. نتایج بر آن است که حوزۀ ۲ بافت تاریخی کرمان از ظرفیت مناسبی برای بهره‌مندی از مزایای بازآفرینی برخوردار است. به‌ویژه، می‌توان با به‌کارگیری این ظرفیت‌ها، کیفیت محیط شهری و زندگی ساکنان را بهبود بخشید. به‌طور کلی، این پژوهش تأکید می‌کند که بافت تاریخی حوزۀ ۲ کرمان توانایی لازم برای تحول و بهبود وضعیت خود را دارد و می‌تواند به یکی از بخش‌های فعال و پایدار شهر تبدیل شود (23). بقایی و همکاران در پژوهشی با عنوان «ارزیابی و تبیین مدل طراحی شهری پایدار با رویکرد تراکم مبنا در بافت شهری (نمونه موردی: منطقۀ 2 تهران)»؛ به بررسی مفهوم طراحی شهری در مورفولوژی شهری و استخراج چارچوب بهینه برای فرم کالبدی شهر با تأکید بر کارایی انرژی پرداختند. طوری‌که با تحلیل و بررسی پارامترهای مختلف محیطی و انرژی مصرفی در شهر، سعی نمودند الگوی پایداری را برای طراحی فضاهای شهری تعیین کنند (24). محمودزاده و همکاران در مطالعۀ خود با عنوان «مدل‌سازی تأثیرات حاشیه‌نشینی بر تغییرات شهر ارومیه و پیش‌بینی توسعۀ فیزیکی شهر با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تا افق 1410»؛ به بررسی رشد حاشیه‌نشینی و تحلیل لکه‌های رشد حاشیه‌نشینی در شهر ارومیه دربازۀ سال‌های ۱۳۶۳ تا ۱۳۹۵ شمسی، و پیش‌بینی تغییرات کاربری اراضی تا سال ۱۴۱۰ شمسی پرداختند. برای این منظور، از تصاویر ماهواره‌ای و مدل‌های زنجیره مارکوف و سلول‌های خودکار استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که مساحت اراضی ساخته‌شدۀ شهری افزایش یافته و اراضی باغ و کشاورزی به مقدار قابلتوجهی کاهش یافته است. این مطالعه همچنین پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۱۴۱۰ شمسی، مساحت اراضی ساخته‌شده شهری محدود به طرح جامع خواهد شد، درحالی‌که مساحت باغ‌ها و اراضی کشاورزی کاهش خواهد یافت (25). داداش‌پور و علی‌دادی در پژوهشی با عنوان «تحلیل ریخت شناسانۀ ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقۀ کلان‌شهری تهران»؛ به تحلیل توزیع جمعیت منطقۀ کلان‌شهر تهران بر اساس عوامل 3 گانه جمعیت، فعالیت و نواحی ساخته‌شده پرداخته‌اند. بهمنظور درک ساختار فضایی و الگوی فضایی آن از روش تحلیل رگرسیونی در این تحقیق استفاده شده است و داده‌های مورد استفاده شامل جمعیت، اشتغال مراکز و شبکه‌های ارتباطی می‌باشند. نتایج نشان می‌دهند که رابطۀ بین توزیع جمعیت و مرکز شهر ضعیف بوده ولی شبکه‌های ارتباطی تأثیر بیشتری می‌توانند داشته باشند. همچنین، توزیع جمعیت با زیر مراکز فعالیتی در منطقۀ کلان‌شهری تهران مرتبط بوده و بیشترین تغییرات تراکم جمعیت از طریق این مراکز تبیین می‌شود. از طرفی، شبکه‌های ارتباطی اصلی‌ترین عامل شکل‌دهندۀ ساختار فضایی منطقه محسوب می‌شوند و ظهور زیرمراکز فعالیتی، الگوی فضایی چند مرکزی را در منطقۀ کلان‌شهری تهران پیش‌بینی می‌کند (26). حسینی و همکاران در پژوهشی با عنوان «تحلیل ساختار فضایی شهری با تأکید بر بُعد جمعیتی رویکرد ریخت‌شناسی شهر چند هسته‌ای. مطالعه موردی: شهر تهران»؛ به واکاوی ساختار فضایی شهری با تأکید بر رویکرد مورفولوژی شهری چند هسته‌ای بر اساس الگوی فضایی کانون‌های جمعیتی شهر تهران نگاه داشته‌اند. برای تعیین واحد فضایی تحلیل، از مفهوم مسألۀ واحد در ناحیه‌ای که فابلیت اصلاح دارد، بهره گرفته شده و نتایج پژوهش بر آن است که توزیع فضایی جمعیت تهران دارای خودهم‌بستگی فضایی و توزیع خوشه‌ای است. این تحلیل‌ها نشان می‌دهند که شهر تهران از الگوی تک‌هسته‌ای فاصله گرفته و به‌سمت یک ساختار چندهسته‌ای در حال تحول و توسعۀ شهری است (27). جمالی در پژوهش خود با عنوان «بررسی جایگاه گونه-ریخت‌شناسی شهری در طرح‌های توسعۀ کالبدی ایران مطالعۀ موردی کلان‌شهر تبریز»؛ به بررسی نقش ملاحظات گونه‌شناسی و مورفولوژی شهری در طرح‌های توسعۀ شهری ایران می‌پردازد. محتوای طرح‌های کالبدی با اصول گونۀ مورفولوژی مقایسه شده و نشان می‌دهد که بسیاری از این طرح‌ها بهصورت اتفاقی و بی‌توجه به نیازهای شکلی شهرها آماده می‌شوند. در نتیجه، ضرورت توجه به این اصول در طراحی شهری مورد تأکید قرار می‌گیرد (28).
مبانی‌نظری
- مورفولوژی شهری
واژۀ مورفولوژی به مطالعۀ شکل، فرم، ساختار خارجی یا نحوۀ آرایش اشیاء می‌پردازد (29). علم مورفولوژی شهری به‌بررسی فرایند شکل‌گیری شهرها و نتایج آن‌ها می‌پردازد. شهرها مجموعه‌هایی از خرده عناصر هستند که می‌توان روابط میان این اجزاء را از جزء به کل تعیین و سلسله مراتب موجود را سازمان‌دهی کرد. پایۀ اصلی مورفولوژی شهری همین سلسله مراتب است. مؤلفه‌هایی نظیر بافت شهری، بستر طبیعی، شبکۀ خیابان‌ها، نظام قطعه‌بندی زمین و نظام ساختمان‌ها به شکل‌دهی مورفولوژی شهر کمک می‌کنند. به بیانی دگر، سیاست‌های دانش فضایی در ارتباط با کُنش‌های اجتماعی در مورفولوژی شهری تأثیر می‌گذارند و ساختار فضای شهری نتیجه تعامل این نیروهاست (30). بهطورخاص، مورفولوژی شهری براساس منشأ نظری و نوع نگاه به شهر را می‌توان به 3 مکتب اصلی؛ انگلیسی، ایتالیایی و فرانسوی، تقسیم نمود. مکتب انگلیسی؛ به مسائل منظر شهری و منظر فرهنگی، به‌ویژه در شهرهای صنعتی، توجه ویژه‌ای دارد در دیدگاه مایکل رابرت گونتر کانزن، تفسیر و خوانش شکل شهر بر 3 محور اصلی استوار است: ۱- نقشۀ شهر یا الگوی خیابان‌ها، ۲- بافت ساختمان‌ها و ۳- الگوی کاربری زمین. مفاهیم مهم دیگر در این مکتب شامل کمربند حاشیه‌ای، دوره‌های تغییر قطعات زمین و آبادسازی بازار هستند. در مکاتب ایتالیایی و فرانسوی؛ شناخت ساختار شهرها تنها از طریق مطالعه سیر تاریخی و مبنا قراردادن گونه‌شناسی بناها ممکن است. فرم و ساختار هر شهر نتیجۀ باورها، اولویت‌ها، حرکات و اعمالی است که در قالب ساختمان‌ها و فضاهای پیرامون‌شان شکل گرفته‌اند و این‌ها بافت شهری را تشکیل می‌دهند (31). به‌عبارتی، روند تغییرشکل شهرها در طی زمان، عواملی به مثابۀ توسعه‌گران، معماران، برنامه‌ریزان، شهرسازان و سیاست‌گذاران محلی به‌عنوان عوامل تغییر غیرمستقیم نقش دارند و برنامه‌ها به‌عنوان فرایند تغییر شهری در شهرسازی مدرن مطرح می‌شوند. اما با نقد جریان مدرن، عواملی همچون امر اجتماعی، خواست‌ها، پسندها و آرمان‌های مردم، عوامل اقتصادی و غیره، نیز در مورفولوژی شهری موردتوجه قرار گرفته‌اند.
براساس اندیشۀ متفکران حوزۀ مورفولوژی شهری در دهه‌های اخیر و در مکاتب مختلف، ابعاد مورفولوژی شهری در رابطۀ متقابل بین توده و فضای باز و همچنین ساختار و نظام ارتباطی شبکۀ معابر مورد بررسی قرار گرفته است که می‌توان برپایۀ (جدول (1))، با پژواک دقیق به این موضوع نگاه داشت. همچنین در همین راستا می‌توان از دگرگونی‌های متحول محیطی در تعامل با ابعاد و نگرش‌های مورد واکاوی، مشخصه‌های زیر به‌عنوان یک مدل مفهومی پژوهشی در مورفولوژی شهری معرفی شود.
1 Conzen
[2] 2 Norberg-Schulz
[3] 1 Scheer
[4] 2 Stanilov
3 Alberti
[6] 4 De Oliveira
[7] 5 Gauthier
[8] 6 Gilliland
[9] 7 Ilugbusi
جدول (1): فرایند مورفولوژی شهری-عوامل محیط (32)
نتایج اعلام‌شده؛ نتایج، معیارها، پیشنهادها | مشخصه‌های واکاوی | پارامترهای مورفولوژی شهری | اطلاعات ورودی؛ واگردها-فاکتورها-مسیرها | ||
مساحت و شکل‌بندی قطعات زمین | ساختار شهری | جابه‌های ساختمانی | |||
جهت‌گیری ساختمان‌ها | |||||
نفوذ ساختمان‌ها به معابر | انواع ساختمان‌ها | نظم و ترتیب توده‌ها و بلوک‌ها | شکل و ساختار شبکه معابر | ||
ارتفاع ساختمان‌ها | ¬ ساختاری ¬ فیزیکی ¬ بوم‌شناختی ¬ جوّی | ¬ زمانی ¬ مکانی ¬ اقتصادی ¬ سیاستی | ¬ علوم اجتماعی ¬ روان‌شناسی انسان ¬ فرهنگ ¬ تمدن | ||
تراکم و تعداد طبقات | |||||
نسبت فضای باز به فضای بسته | |||||
ارتباطات شبکه‌ای شهری | |||||
ساختار و کیفیت فضاهای باز | شناخت محیط رفتارشناسی | نگرش‌ها | |||
نفوذپذیری بافت | |||||
- چالشهای پایداری شهری و اجتماعی
چالشپذیری به کُنشگری هر سامانه نسبت به چالش‌ها اشاره دارد. در گام اول، این مفهوم به چالشهای ناشی از رخدادهای طبیعی اختصاص داشته است، اما به مرور زمان در زمینه‌های گوناگون اعم از چالشهای اجتماعی و اقتصادی، نظام‌های محیط زیستی و نگرش‌های جامعه به سمت توسعۀ پایدار گسترش یافته است. در حوزۀ شهرسازی، چالشهای پایداری شهری مفهومی نسبتاً نو است که به مفهوم حوادث شهری نزدیک می‌شود. ویژگی‌های زندگی شهری، به ویژه در میان اقشار ضعیف اقتصادی، موجب افزایش چالش‌پذیری‌های شهری شده است که این امر مطالعات بسیاری را بر روی بافت‌های شهری متمرکز کرده است. به موازات آن، تغییرات آب و هوایی نیز فشارهای مضاعفی بر این اقشار وارد کرده است. چالشهای پایداری شهری به‌عنوان ظرفیت مقابله با سویه‌های گستردۀ اختلالات ناشی از عوامل گوناگون طبیعی و انسانی، داخلی و خارجی تعریف می‌شود. این مفهوم شامل چالش‌پذیری‌های منابع، زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی در بافت شهری و غیره است (33). با نگرش به مطالعات صورت گرفته، چالشهای پایداری شهری را می‌توان در 2 بُعد محیطی و اجتماعی دسته‌بندی کرد. چالشپذیری محیطی؛ به ظرفیت مقابله با دشواری‌های طبیعی بیرونی می‌پردازد و چالشپذیری اجتماعی؛ توان مقاومت در برابر دشواری‌های ناشی از جامعه را ارزیابی می‌کند. تاب‌آوری جامعه بر نقش عوامل زمینهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نهادی در مقیاس‌های مختلف مکانی و زمانی تأکید می‌کند. تاب‌آوری جامعه اغلب شامل سویۀ ظرفیت مقابله بوده و به سازگاری با محیط شهری تأکید دارد (34). عواملی که بر تاب‌آوری جامعه تأثیر می‌گذارند، بسته به ظرفیت‌های مقابله یا سازگاری سامانه‌ها، می‌توانند چالشپذیری را کاهش یا افزایش دهند. در نتیجه، تاب‌آوری جامعه را می‌توان به عنوان بُعد انسانی چالشپذیری شهری درنظر گرفت، به همان شیوه‌ای که اشکال کلی‌تری از چالشپذیری را تشکیل می‌دهد (35). به طور خاص، در تعریف جامع، چالشپذیری مستلزم یک رویکرد چند بُعدی است که تمامی عوامل استرس‌زا ناشی از خطرات بیوفیزیکی یا مرتبط با آب و هوا را علاوه بر موارد فوق در برگیرد.
بهطورخاص، کاتر1 و همکاران عوامل تأثیرگذار بر تاب‌آوری جامعه را به 5 گروه اصلی تقسیم نموده‌اند که عبارت‌اند از: 1- ویژگی‌های جمعیتی، 2- وضعیت اجتماعی-اقتصادی، 3- کیفیت و شرایط مسکن، 4- تراکم و پراکندگی سازه‌ها، و 5- اتکاء به زیرساخت‌ها و دسترسی به خدمات اساسی (36). بر باور محمد دبدبه/معمار دبدبه عواملی همچون اجزاء کاربری زمین، رشد و تراکم جمعیت، دسترسی به دارایی، مدیریت شهری و غیره، از عوامل تأثیرگذار و تأثیرپذیر در رابطه با چالشپذیری پایداری شهری قلمداد می‌شوند (37). عوامل اجتماعی-اقتصادی، فردی-خانوادگی نیز از دیگر موارد مؤثر بر چالشپذیری عنوان می‌شوند. تعداد اعضای خانواده و درآمد آن‌ها نیز نقش مهمی در این بین دارد. خانواده‌های پرجمعیت با درآمد پایین بیشتر در معرض چالشهای گوناگون قرار دارند و این وضعیت می‌تواند به کیفیت تحصیل کودکان نیز خدشه وارد نماید. از طرف دیگر، خانوارهای با درآمد بالا معمولاً دسترسی بهتری به منابعی اعم از غذا، آب، حمل و نقل و آموزش و غیره دارند (38). در همین راستا، کیفیت مسکن می‌تواند از دیگر عوامل کلیدی در چالشپذیری شهری نقش داشته باشد. به‌عنوان نمونه کیفیت ساخت‌وساز، زیرساخت‌های مرتبط، موقعیت مسکن و مقررات ساختمانی و همچنین دسترسی به زمینهای مقرون به‌صرفه و قابل دسترس، بر تاب‌آوری جامعه تأثیر می‌گذارند. خانواده‌های ثروت‌مندتر می‌توانند مسکن‌های باکیفیت‌تر و مقاوم‌تر در برابر خطرات محیطی بسازند. اگر چه جمعیت فقیر به‌عنوان چالشپذیرترین گروه‌ها از نظر کیفیت ساخت و ساز شناخته می‌شوند. پژوهشگران بر آن باورند که به دلیل شبکه‌های اجتماعی قوی و تجربیات تاریخی‌شان، همیشه چالشپذیرترین گروه‌ها درمواجهه با خطرات نیستند. علاوه بر این، خانوارهای ثروتمند ممکن است بیشتر جذب مناطق ناپایدار محیطی به‌مثابۀ سواحل یا مناطق کوهستانی خوش آب و هوا که روی گسل‌های زلزله قرار دارند، شوند (39). تبیین تراکم جمعیت نیز می‌تواند در افزایش چالشهای اجتماعی نقش داشته باشد. به‌طوری‌که مناطق پرجمعیت معمولاً به دلیل تقاضای بالای زیرساخت‌ها خدمات مناسبی دارند، اما در مواقع اضطراری، ازدحام و ترافیک می‌تواند مانع تحرک سریع شود و تخلیۀ فوری را مشکل سازد، که این امر می‌تواند به کاهش کیفیت زندگی منجر شود (40). در سطح کلان، عواملی به‌مثابۀ سیاست‌های کلان، ضوابط و مقررات و برنامه‌های نهادهای فرهنگی بر تاب‌آوری جامعه تأثیر می‌گذارند. ویژگی‌های فیزیکی محیط ساخته شده نیز مهم هستند. عوامل نهادی می‌توانند توانایی جوامع را برای سازگاری و مقابله با بحران‌ها تقویت کنند و یا برعکس، چالشپذیری و ناتوانی را در مواجهه با بحران‌ها افزایش دهند (41). در نتیجه می‌توان اذعان داشت که ارتباط مابین چالشپذیری پایدار شهری و چالشهای اجتماعی-محیطی می‌تواند به عوامل بسیاری مرتبط باشد (شکل (1)).
1 Cutter
شکل (1): ارتباط مابین چالشپذیری پایدار شهری و چالشهای اجتماعی-محیطی (32)
روش‌شناسی
پژوهش حاضر از نوع روش تحقیق کمی است و به‌طور خاص، به بررسی رابطۀ بین مورفولوژی شهری و تاب‌آوری جامعه در بافت شهری تاریخی کرمان می‌پردازد. طوری که این تحقیق از راهبرد پیمایشی برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده کرده و جامعۀ آماری آن شامل 388 نفر از ساکنان شهر کرمان است. انتخاب نمونه‌ها براساس روش نمونه‌گیری تصادفی انجام شده و با توجه به جدول مورگان، تعداد نمونه‌ها برای واکاوی مناسب تعیین گردید. به منظور جمع‌آوری داده‌ها، از پرسش‌نامه‌ای استاندارد شامل سؤالات مرتبط با ابعاد مختلف مورفولوژی شهری و تاب‌آوری‌های اجتماعی استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های آماری مختلف بهره برده شده و بهمنظور تبیین هم‌بستگی میان پارامترها، از شیوۀ تحلیل پارامترهای اصلی (PCA)، در تحلیل عاملی اکتشافی (EFA)، استفاه شده است. همچنین به منظور ارزیابی پایایی پرسش‌نامه از آزمون آلفای کرونباخ، بهره‌گیری شده که مقدار آلفای به‌دست آمده (ضریب بار 93/0)، نشان‌دهندۀ پایایی بسیار خوب پرسش‌نامه است. بدین‌سان، برای سنجش کفایت نمونه، آزمون کفایت نمونه‌گیری کیزر - میر - اولکین (KMO)، به‌کار گرفته شده است که نتایج نشان‌دهندۀ کفایت داده‌ها برای تحلیل‌های آماری است. نوع‌آوری پژوهش در مقایسه با سایر مطالعات مشابه در این است که تمرکز خاص بر روی نقش مورفولوژی شهری در افزایش تاب‌آوری جامعه در بافت شهری تاریخی کرمان صورت گرفته است. در این تحقیق، به جای صرفاً توصیف وضعیت موجود، سعی شده است تا ارتباطات پیچیده بین ویژگی‌های شهری و تاب‌آوری جامعه با نمود اجتماعی شفاف‌سازی شود. این رویکرد تحقیقاتی، علاوه‌بر بررسی‌های گذشته، می‌تواند به سیاست‌گذاری‌های بهتر و برنامه‌ریزی مؤثرتر در زمینۀ مدیریت شهری و حفظ بافت‌های تاریخی کمک کند. در این راستا، از نرم‌افزارهای آماری معتبر برای تجزیه و تحلیل داده‌ها بهره جسته شده است. بدین‌ترتیب، این تبیین با استفاده از روش‌های کمی و ابزارهای آماری نوین، تلاش دارد تا به درک عمیق‌تری از تأثیرات مورفولوژیکی بر تاب‌آوری جامعه در اجتماع بافت‌های شهری دست یابد. درنتیجه، این وارسی به‌ویژه در شهرهای تاریخی که بافت‌های ارزشمند و دارای هویت‌فرهنگی هستند، از چشم‌انداز شهروندان این مناطق انجام می‌شود. در نتیجه، هدف اصلی این پژوهش انعکاس به این پرسش است که چگونه هر یک از عوامل برنامه‌ریزی شهری و کاربری زمین می‌توانند در تقلیل تاب‌آوری جامعه در بافت شهری تاریخی کرمان نقش داشته باشند. 2 پرسش اساسی که چارچوب این تحقیق را تبیین می‌سازد و 2 فرضیه تحقیق در جدول (2)، ارائه شده است.
جدول (2): واکاوی پرسش‌ها و فرضیات پژوهش
پرسش: 1- چگونه می‌توان نقش برنامه‌ریزی شهری را در کاهش تاب‌آوری جامعه ارزیابی کرد؟ 2- به چه صورت می‌توان عوامل مورفولوژی شهری در بافت شهری تاریخی کرمان را به منظور کاهش تاب‌آوری جامعه دسته‌بندی کرد، تا از این طریق به توسعۀ پایدار شهری و کاهش آلودگیهای محیطی کمک گردد؟ |
فرضیه: 1- از دیدگاه ساکنان، مناطق شهری برنامه‌ریزی‌شده از نظر تاب‌آوری جامعه نسبت به مناطق غیررسمی، کمتر چالش‌پذیر هستند. برنامه‌ریزی شهری با بهبود زیرساخت‌ها و خدمات، می‌تواند تاب‌آوری جامعه را افزایش می‌دهد. 2- عوامل مورفولوژی شهری در بافت شهری تاریخی کرمان را می‌توان براساس تجربۀ زیسته ساکنان قدیمی دسته‌بندی کرد. این بافت تاریخی، با وجود چالشهای مختلف، تاب‌آوری جامعه را نسبت به مناطق توسعه‌یافته برنامه‌ریزی‌شده، افزایش می‌دهد. |
گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان
بافت شهری تاریخی کرمان، مساحتی حدود 600 هکتار را پوشش می‌دهد. بهطورخاص، این بافت نقش مهمی در میراث فرهنگی ایران داشته و شامل 2بخش اصلی است: 1- بخش مرکزی؛ که بازار بزرگ تاریخی کرمان و سایر امکانات تاریخی را در برمی‌گیرد. 2- بخش پیرامونی؛ که شامل محلات قدیمی، مراکز محلی و بناهای تاریخی است. احیاء و حفظ زندگی شهری، به‌عنوان چالش اصلی، نیاز به تأمین خدمات شهری و امکانات متناسب با نیازهای امروزی می‌تواند داشته باشد (41). برپایۀ (شکل (2))، می‌توان به گسترۀ بافت شهری تاریخی کرمان و بخش مرکزی و پیرامونی اشاره نمود.
شکل (2): گسترۀ بافت شهری تاریخی کرمان و بخش مرکزی و پیرامونی
بر پایۀ طرح سامان‌دهی و بهسازی بافت کهن کرمان مطابق با جدول (3)، بدیهی است که کاربری مسکونی به‌طور چشمگیری بیشترین سطح را در این منطقه اشغال کرده است. پس از آن برحسب محور نقشۀ تراکم جمعیتی؛ کاربری تجاری به‌ویژه مغازه‌های مرتبط با بازار تاریخی کرمان، دارای مساحت قابلتوجهی است. توزیع جمعیت در مناطق مختلف نیز ناهمگن است (با تراکم بالایی در برخی نقاط و کمتر در دیگر مناطق). محور نقشۀ تعداد طبقات؛ حاکی از آن است که ارتفاع طبقات اغلب 1یا 2 طبقه بوده و بهصورت پراکنده در نقاط مختلف قرار دارند. در آخر محور نقشۀ سلسله مراتب شبکۀ معابر سواره؛ شبکه معابر نیز بیشترین دسترسی و نفوذ را از طریق کوچه‌های باریک و معابر فرعی درجه 3 دارد، که ممکن است در شرایط بحرانی نظیر زلزله و آتش‌سوزی، خطرناک باشد. به‌طور ویژه، بافت شهری تاریخی کرمان با مسائل متعددی از جمله مسائل کالبدی، عملکردی، ترافیکی و محیطی روبه‌رو است، اما همچنین ظرفیت‌های بزرگی را برای استفاده از زمین بهمنظور اسکان، تجارت و خدمات شهری ارائه می‌دهد، همچنین می‌تواند بهبود شرایط محیط زیستی، زیست فرهنگی و حفظ ارزش‌های تاریخی را تسهیل کند.
جدول (3): گسترۀ محور نقشۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان
محورهای نقشۀ بافت شهری تاریخی کرمان | |
|
|
محور نقشۀ کاربری اراضی وضع موجود
| محور نقشۀ تراکم جمعیتی
|
محور نقشۀ تعداد طبقات | محور نقشۀ سلسله مراتب شبکۀ معابر سواره |
بررسی و تحلیل بافت‌های شهری تاریخی، به‌ویژه در شهرهایی با تاریخ غنی و تنوع فرهنگی همچون شهر کرمان، مستلزم بررسی دقیق و عمیق خصایص آن‌ها می‌باشد که از اهمیت به‌سزایی برخوردار بوده است. این بافت‌ها نه‌تنها نشان‌دهندۀ هویت و تاریخ اجتماعی - فرهنگی یک سرزمین هستند، بلکه به‌عنوان فضاهای با تعامل اجتماعی و اقتصادی نیز عمل می‌کنند. برای درک بهتری از این فضاها و شناخت عمیق‌تر از ویژگی‌های آن‌ها، نیاز است که اطلاعات کامل‌تری درمورد خصایص موردمطالعه ارائه شود. بررسی تشابهات و تفاوت‌های موجود بین اجزای مختلف بافت شهری می‌تواند به شناسایی الگوهای رفتاری و اجتماعی ساکنان کمک کند و در راستای حفاظت و توسعۀ پایدار این بافت‌ها راهگشا باشد. از اینرو، بر پایۀ (جدول (4))، به تفکیک و تحلیل ویژگی‌های بافت شهری تاریخی کرمان پرداخته و اطلاعات لازم در این زمینه ارائه شده است.
جدول (4): تحلیل و بررسی خصایص-گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان (42)
خصایص موردپژوهی | با توجه به تاریخچه و فرهنگ کهن شهر کرمان، این بافت دارای خصایص خاصی است که آن را از سایر بافت‌های شهری متمایز می‌سازد. از جمله مهمترین ویژگی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
| گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان |
تشابهات و تفاوت‌ها | به منظور درک بهتر از بافت شهری تاریخی کرمان، بررسی تشابهات و تفاوت‌های موجود بین بخش‌های مختلف آن ضروری است:
| |
v تحلیل و بررسی ژرف‌نگرانۀ خصایص بافت شهری تاریخی کرمان و درک پژواک بهتر از تشابهات و تفاوت‌های موجود در آن می‌تواند به حفاظت و نگهداری بهتر از این بافت کمک کند. به‌علاوه، شناسایی دقیق‌تر این ویژگی‌ها می‌تواند مبنایی برای برنامه‌ریزی‌های شهری و بهبود کیفیت زندگی ساکنان فراهم آورد. | ||
واکاوی بحث و تحلیل؛ پژوهش
بهطورخاص، برپایۀ جدول (1)، فهرستی از پارامترهای مورفولوژی شهری استحصال شده برای واکاوی تاب‌آوری جامعه بافت شهری تاریخی از طریق داده‌های پیمایشی در پیشینۀ پژوهش موردتبیین، آورده شده است. طوری‌که این پارامترها را می‌توان به 3 دسته از عوامل مطرح شده: 1- «عوامل ثابت در وضعیت کنونی»، 2- «عوامل چالش‌زا»، و 3- «عوامل بی‌تفاوت»، عنوان کرد. همچنین کُنش‌های چالشپذیری بافت شهری تاریخی کرمان را می‌توان بر پایۀ جدول (5)، لحاظ کرد که هریک از پارامترهای انتخابی بهصورت اختصاری دارای بیشترین اهمیت را در واکاوی بحث و تحلیل؛ پژوهش داشته‌اند. طوری‌که سُویۀ کُنش‌های انتخابی و پارامتر مطرح شده ساختارپذیرترین کُنش تأثیرگذار است. بدین‌سان که بتوان در طرح‌ریزی‌های مورفولوژی شهری برای هریک قوانین، ضوابط یا روایی را تبیین نمود. در ادامۀ تبیین آزمون فرضیه‌های بحث‌شده مبنی بر وجه ممیز ناحیه و بررسی پارامترها، ابتدا بخشی از حالات ساختاری تأثیرگذار موردوارسی عنوان، طوری‌که بهجهت اطلاعات مرتبط با منطقۀ موردمطالعه اعم از توزیع کیفیت ابنیه؛ ارتفاع طبقات؛ نسبت درصد کاربری‌های غیرمسکونی و دسترسی به مراکز درمانی؛ در گسترۀ طرح سامان‌دهی و بهسازی بافت کهن کرمان می‌توان بر پایۀ جدول (6)، مدنظر گرفت.
جدول (5): پارامترهای چالشپذیری مورفولوژی شهری-گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان
کُنش | واژۀ انحصاری | پارامتر | استباط نگارندگان |
نفوذپذیری شهری | P1 | اندازه‌گیری دسترسی سواره | امداد و نجات در بحرانات |
P2 | اندازه‌گیری دسترسی پیاده | ||
P3 | گذرگاه‌های بن‌بست | ||
تراکم محیطی | D1 | کیفیت ساختمان‌ها | تأثیر نوع کالبدا بر بحران |
D2 | ارتفاع طبقات | ||
D3 | مساحت زمین‌ها | ||
D4 | شکل و ترتیب فضاها | ||
D5 | اندازۀ ساختمان‌ها نسبت به راه‌ها | ||
D6 | ساختمان‌های متروکه و ویران | ||
D7 | تبیین فضاهای باز و بسته | ||
جمعیت و زیست‌محیط | PI1 | تراکم جمعیت | تأثیر عوامل انسانی بر چالشپذیری |
PI2 | میانگین سن ساکنان | ||
مشارکت شهروندان | NS1 | پیوند هم‌بستگی مسکونی | مشارکت مردمی در برنامه‌ریزی بحرانی |
NS2 | سلسله مراتب فضایی محله | ||
خدمات عمومی | SS1 | محورهای فضاهای درمانی | اسکان موقت در حل بحران |
SS2 | محورهای فضاهای عمومی | ||
کاربری اراضی | LU1 | تراکم کاربری‌های پرجمعیت | فعالیت‌ها و چالش‌پذیری‌ها |
LU2 | محورهای فضاهای باز | ||
سیاست‌های زیست‌محیطی | PO1 | طرحریزی خدمات شهری | سیاست‌های کاهش چالشهای اجتماعی |
PO2 | سامان‌دهی محورهای بافت‌تاریخی | ||
PO3 | تبیین فرایندهای آموزشی | ||
PO4 | برنامه‌های ساختاری متناسب با چالش |
جدول (6): موقعیت محورهای موردواکاوی نقشۀ بافت شهری تاریخی کرمان
موقعیت محورهای نقشۀ بافت شهری تاریخی کرمان در محدودۀ موردواکاوی | |
|
|
توزیع کیفیت ابنیه وضعیت گستره: زرد: مرمتی - قرمز: تخریبی- نارنجی: خوب - نیلی: سایر | ارتفاع طبقات وضعیت گستره: قیروزه‌ای: 1طبقه - آبی: 2طبقه- سرخابی: 3طبقه - زرد: سایر |
|
|
دسترسی به مراکز درمانی وضعیت گستره: | نسبت درصد کاربری‌های غیرمسکونی وضعیت گستره: کهربایی باز: مسکونی - نارنجی: مسکونی و فعالیت- قرمز: تجاری - آبی: آموزشی - زرد: زمین بایر - طوسی: ادارای - مشکی: سایر |
در توزیع کیفیت ابنیه؛ گسترۀ نقشۀ بافت شهری تاریخی کرمان نشان می‌دهد که ساختمان‌های تخریبی بخش قابلتوجهی از این منطقه را تشکیل می‌دهند. در برخی مناطق، تقریباً %50 و در بخش‌های دیگر در حدود %35 از ساختمان‌ها در وضعیت تخریبی قرار دارند که این موضوع به‌طور قابل توجهی بر افزایش چالشهای اجتماعی تأثیر دارد. بناهای مرمتی که شامل ساختمان‌های مرمت شده و نیازمند مرمت می‌شوند، گروه بعدی بزرگ را از نظر کیفیت تشکیل می‌دهند و این نیز به تشدید مشکلات اجتماعی کمک می‌کند. از نظر ارتفاع طبقات؛ در حدود 70% از ساختمان‌ها 1 طبقه هستند. باتوجه به ساختار فشردۀ معابر و تراکم پایین انسانی که ناشی از ارتفاع کم ساختمان‌ها است، این وضعیت می‌تواند در زمان وقوع حوادثی نظیر زلزله یا آتش‌سوزی به کاهش چالشهای اجتماعی کمک کند. با این حال، دسترسی به مراکز درمانی در این بافت وضعیت مطلوبی ندارد. تنها 4 بیمارستان و 4 درمانگاه در این منطقه وجود دارند. پراکندگی این مراکز به‌گونه‌ای است که برخی نواحی، به‌ویژه در شرق، خارج از محدودۀ دسترسی استاندارد قرار دارند که این موضوع چالش‌پذیر، بحران را افزایش می‌دهد. در واکاوی نسبت درصد کاربری‌های غیرمسکونی؛ نقشه‌های کاربری نشان می‌دهد که بیشترین سهم به کاربری‌های مسکونی اختصاص دارد و پس از آن کاربری‌های تجاری قرار می‌گیرند. این موضوع به‌دلیل وجود بازار تاریخی کرمان و فضاهای مرتبط با آن است. بهمنظور هم‌بستگی بین پارامترها و آزمون فرضیه، هرکدام از کُنش‌های برپایۀ جدول (5)، بهصورت سؤال‌هایی در یک پرسش‌نامه طراحی و در میان افراد اجتماع پخش شد. اجتماع هدف شامل ساکنان بالای 20 سال منطقۀ بافت شهری تاریخی کرمان بود که بیش از 5 سال در این منطقه سکونت داشته‌اند. با توجه به گروه اجتماع هدف، (حجم نمونه)، براساس جدول مورگان، ۳۸8 نفر تعیین شد.
جدول (7): پارامترهای مورد تبیین امتیازهای حاصله در مورد تمام پارامترها | ||||||
پارامترها | تعداد نمونه | کمینه (حداقل) | بیشینه (حداکثر) | میانگین | انحراف معیارها | واریانس |
P1 | 388 | 1 | 4 | 66/1 | 778/0 | 606/0 |
P2 | 388 | 1 | 4 | 93/1 | 879/0 | 773/0 |
P3 | 388 | 1 | 4 | 88/1 | 888/0 | 789//0 |
D1 | 388 | 1 | 4 | 74/1 | 817/0 | 667/0 |
D2 | 388 | 1 | 5 | 83/2 | 136/1 | 290/1 |
D3 | 388 | 1 | 5 | 29/3 | 200/1 | 441/1 |
D4 | 388 | 1 | 5 | 11/2 | 984/0 | 969/0 |
D5 | 388 | 1 | 5 | 23/2 | 075/1 | 155/1 |
D6 | 388 | 1 | 3 | 50/1 | 630/0 | 397/0 |
D7 | 388 | 1 | 5 | 24/2 | 066/1 | 137/1 |
PI1 | 388 | 1 | 5 | 74/2 | 099/1 | 209/1 |
PI2 | 388 | 1 | 5 | 03/2 | 932/0 | 8680 |
NS1 | 388 | 1 | 5 | 98/ | 197/1 | 433/1 |
NS2 | 388 | 1 | 5 | 89/2 | 144/1 | 308/1 |
SS1 | 388 | 1 | 4 | 61/1 | 756/0 | 572/0 |
SS2 | 388 | 1 | 5 | 79/1 | 847/0 | 717/0 |
LU1 | 388 | 1 | 3 | 55/1 | 645/0 | 416/0 |
LU2 | 388 | 1 | 5 | 38/2 | 115/1 | 243/1 |
PO1 | 388 | 2 | 5 | 05/3 | 101/1 | 211/1 |
PO2 | 388 | 2 | 5 | 13/3 | 071/1 | 147/1 |
PO3 | 388 | 1 | 5 | 00/3 | 107/1 | 225/1 |
PO4 | 388 | 1 | 5 | 06/3 | 100/1 | 211/1 |
برای سنجش ارزیابی پاسخ‌ها، مقیاس لیکرت (روان‌سنجی) انتخاب شد و سؤالات به‌گونه‌ای تنظیم شدند که نمرۀ میانگین کُنش چالش‌زا به سمت عدد 1 و میانگین کُنش ضدچالش به سمت عدد 5 است. بدین‌ترتیب، نمرۀ بالاتر به معنای چالش کمتر یا نقش مؤثرتر در کاهش چالشپذیری است. به‌طوری که پارامترهای موردتبیین امتیازهای حاصله برپایۀ جدول (7)، بوده است.
برای اطمینان از پایایی پرسش‌نامه ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد که عدد ضریب بار ۹۳/0 را نشان داد. این مقدار حاکی از سازگاری درونی بالای پرسش‌نامه است. انتظار می‌رفت که هم‌بستگی معناداری میان پارامترها مشاهده شود. با این حال، تعداد زیاد و ماهیت متفاوت پارامترها، واکاوی رگرسیون همۀ آن‌ها را دشوار و تفسیر پارامترها را پیچیده می‌کرد. بهمنظور روشن‌سازی هم‌بستگی میان پارامترها، روش تحلیل پارامترهای اصلی (PCA)، در تحلیل عاملی اکتشافی (EFA)، به‌کار گرفته شد. برای سنجش کفایت حجم نمونه، آزمون کفایت نمونه‌گیری کیزر-میر-اولکین (KMO)، انجام شد که نتایج آن برپایۀ جدول (8)، تبیین شده است. با توجه به مقدار آماره (ضریب بار ۹۰۵/0)، حاصل از این آزمون، حجم نمونه برای تحلیل عاملی مناسب است.
جدول (8): آزمون کفایت نمونه‌گیری کیزر-میر-اولکین (KMO)
شاخص کفایت: نمونه‌گیری کیزر-میر-اولکین | 905/0 | |
آزمون: کرویت بارتلت | خی‌دو تقریبی | 081/12734 |
درجۀ آزادی | 231 | |
سطح معناداری | 000/0 | |
برپایۀ شکل (3)، میانگین بارهای ارزشی هر کدام از پارامترها است، طوری که پارامتر- :D3مساحت زمین‌ها در این ناحیه کُنش تراکم محیطی از برجسته‌ترین انحطاط چالشهای اجتماعی تلقی می‌شود. سپس 4 پارامتر از کُنش سیاست‌های زیست محیطی از جمله طرحریزی خدمات شهری، سامان‌دهی محورهای بافت تاریخی، تبیین فرایندهای آموزشی و برنامه‌های ساختاری متناسب با چالش بالاترین بهره‌مندی را کسب نموده‌اند. به‌طور خاص، پاسخ‌دهنده به تبیین طرحریزی شهری بهجهت کاستی چالشهای اجتماعی تأیید و مناطق شهری سامان‌دهی‌‌شده را به نسبت مناطق دیگر پایدارتر عنوان می‌کنند.
شکل (3): شدت تأثیر بر چالشهای اجتماعی با واحد ضریب
برپایۀ شکل (4)، حد وسط هم‌فزونی پارامترهای هرکدام از کُنش‌های 7 گانه را شامل بوده است. به‌طور خاص، کُنش سیاست‌های زیست‌محیطی، با فزونی (ضریب بار 09/3)، بالاترین امتیاز را در جهت کاهش چالشهای اجتماعی حصول نموده است. سپس کُنش مشارکت شهروندان، با فزونی (ضریب بار 93/2)، بالاترین بخش را در رویارویی با چالشهای اجتماعی به خود اختصاص داده است. بدین معنا بوده است که پیشینۀ سکنه و کُنش هم‌بستگی همسایه‌ها با همدیگر بهمنظور کُنش مؤثر به جهت پایداری اجتماعی به هنگام رویدادهای بَد بررسی می‌گردد. کُنش بعدی جمعیت و زیست‌محیط، با فزونی (ضریب بار 38/2)، تأثیری مستقیم بر کاهش چالشپذیری واقعیت‌ها از طریق تأثیرگذاری بر میانگین سنی ساکنان دارد. این ارتباط، نقشی اساسی در شکل‌گیری چگونگی مواجهه با چالش‌ها و رفع ضرورت‌ها ایفاء می‌کند. همچنین کُنش نفوذپذیری شهری بافزونی بر (ضریب بار 82/1)، خدمات عمومی فزونی بر (ضریب بار 70/1)، و کاربری اراضی بافزونی بر (ضریب بار 96/1)، در رابطه با پارامترهای چالشپذیری مورفولوژی شهری گسترۀ واکاوی: بافت شهری تاریخی کرمان در برابر چالشهای اجتماعی تلقی می‌شود در اولویت‌های بعدی و مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.
شکل (4): درجۀ فزونی مورفولوژیک با واحد ضریب
برحسب پارامترهای مطرح، وجوه مشترک تعدادی از مشخصه‌ها به‌مثابۀ جنبة اجتماعی، اندازه‌های هر کدام از پارامترها در تحلیل عاملی اکتشافی موردبررسی و تحلیل قرار گرفت. بهطورخاص، اندازۀ خاص پارامترها در نمودار اسکری پلات، برپایۀ شکل (5)، حاکی از آن است که از کُنش 4، اندازۀ مختص زیر عدد 1 کاهش می‌یابد. درنتیجه، پارامترها را می‌توان در 3 کُنش پایه عنوان کرد.
شکل (5): تبیین فرایند اسکری‌پلات اندازه‌ها دررابطه با پارامترهای موردواکاوی پژوهش
سپس ماتریس پارامترهای متغیر استخراج شد تا مشخص شود هریک از متغیرها چگونه می‌تواند در گسترش دامنۀ کنش‌های مرتبط با عوامل سه گانه مطرح شده نقش داشته باشد. ماتریس پارامترهای متغیر یافته در جدول (9)، ارایه شده است. ماتریس ذکر شده حاکی از آن است که پارامترهای کُنش سیاست‌های زیست‌محیطی؛ شامل طرحریزی خدمات شهری، سامان‌دهی محورهای بافت تاریخی، تبیین فرایندهای آموزشی و برنامه‌های ساختاری متناسب با چالش هم‌سو با کُنش مشارکت شهروندان؛ به قرار پیوند هم‌بستگی مسکونی و سلسله مراتب فضایی محله همچنین همگام با 2 پارامتر از کُنش تراکم محیطی؛ از جمله ارتفاع طبقات، مساحت زمین‌ها در کنار کُنش جمعیت و محیط زیست؛ هم‌سو با تراکم جمعیت (در یک گروه)، عنوان می‌شوند. به‌گونه‌ای که هماهنگی میان عوامل، تصویری مثبت از فزونی پایداری در مواجهه با چالشهای اجتماعی در بافت تاریخی شهر کرمان ارائه می‌دهد. پارامترهای کُنش خدمات عمومی به‌مثابۀ محورهای فضاهای درمانی و محورهای فضاهای عمومی با پارامترهای کُنش نفوذپذیری شهری؛ اعم از اندازه‌گیری دسترسی سواره، اندازه‌گیری دسترسی پیاده-هم‌سو با کُنش پارامتر کاربری اراضی؛ تراکم کاربری‌های پرجمعیت–از کُنش پارامتر تراکم محیطی؛ کیفیت ساختمان‌ها و ساختمان‌های متروکه و ویران، اندازه‌گیری دسترسی سواره و پیاده در کنار تراکم کاربری‌های پرجمعیت، کیفیت ابنیه و بناهای متروکه و مخروبه (در گروه بعدی)، عوامل را تبیین می‌نمایند. طوری‌که بر حسب هویت آن‌ها و تأثیر فزونی‌‌بر چالش‌ها می‌توان آن‌ها را جزوء عوامل چالش‌برانگیز در برابر چالشهای اجتماعی عنوان نمود. در گروه آخر، از پارامترهای مختلفی مورد بررسی قرار گرفتند: از جمله کُنش تراکم محیطی؛ (به‌مثابۀ شکل و ترتیب فضاها، نسبت اندازۀ ساختمان‌ها به راه‌ها، و تعریف فضاهای باز و بسته)، کُنش کاربری اراضی؛ (به‌مثابۀ محورهای فضاهای باز)، کُنش جمعیت و محیط‌زیست؛ (به‌مثابۀ میانگین سن ساکنان)، کُنش نفوذپذیری شهری؛ (به‌مثابۀ گذرگاه‌های بن‌بست)، این پارامترها در راستای یکدیگر بررسی و تحلیل شدند. در نتیجه می‌توان گفت، این پارامترها نه به‌طور قطع مثبت هستند و نه منفی. در واقع، این پارامترها بسته به شرایط می‌توانند تأثیرات متفاوتی داشته باشند و هم بهصورت مثبت و هم منفی عمل کنند. از اینرو، برنامه‌ریزی برای بهره‌گیری از آن‌ها به شیوه‌ای که نتایج مثبتی به‌همراه داشته باشد، بسیار مهم است.
جدول (9): ماتریس پارامترهای متغیر یافته در واکاوی کُنش پارامترها
پارامترها | کُنش | ||
1 | 2 | 3 | |
NS1 | 971/0 |
|
|
PO1 | 968/0 |
|
|
PO2 | 494/0 |
|
|
PO3 | 947/0 |
|
|
NS2 | 940/0 |
|
|
PO4 | 930/0 |
|
|
D2 | 918/0 |
|
|
PI1 | 855/0 |
|
|
D3 | 629/0 |
|
|
SS1 |
| 932/0 |
|
P1 |
| 926/0 |
|
LU1 |
| 905/0 |
|
D1 |
| 866/0 |
|
D6 |
| 781/0 |
|
SS2 |
| 729/0 |
|
P2 |
| 664/0 | 468/0 |
D5 |
|
| 921/0 |
D4 |
|
| 918/0 |
D7 |
|
| 892/0 |
LU2 |
|
| 859/0 |
PI2 |
|
| 85/0 |
P3 |
| 600/0 | 620/0 |
نتیجه‌گیری
این پژوهش بر پایۀ 2 فرضیه مرتبط با تقلیل چالشهای اجتماعی در بافت شهری تاریخی کرمان انجام شده است. فرضیۀ اول این است که برنامه‌ریزی شهری با تکیه بر پارامترهای مورفولوژی شهری در بافت‌های تاریخی، می‌تواند به کاهش چالشهای تاب‌آوری اجتماعی منجر شود. فرضیۀ دوم این است که پارامترهای تأثیرگذار، قابل ارزیابی و دسته‌بندی در گروه‌های کلی‌تر هستند که اولویت‌های برنامه‌ریزی را در 3 دستۀ «عوامل ثابت در وضعیت کنونی»، «عوامل چالش‌زا» و «عوامل بی‌تفاوت»، نشان می‌دهند و می‌توان سهم هریک از عوامل را در برنامه‌ریزی مشخص کرد. در این پژوهش، دسته‌بندی‌های به دست آمده از تحلیل عاملی اکتشافی به‌قرار زیر می‌باشد:
- عوامل ثابت در وضعیت کنونی: طرحریزی خدمات شهری، سامان‌دهی محورهای بافت تاریخی، تبیین فرایندهای آموزشی و برنامه‌های ساختاری متناسب با چالش، پیوند هم‌بستگی مسکونی و سلسله مراتب فضایی محله، ارتفاع طبقات و مساحت زمین‌ها. تراکم جمعیت.
- عوامل چالش‌زا: محورهای فضاهای باز، محورهای فضاهای عمومی، اندازه‌گیری دسترسی سواره و پیاده، تراکم کاربری‌های پرجمعیت، کیفیت ساختمان‌ها، ساختمان‌های متروکه و ویران.
- عوامل بی‌تفاوت: شکل و ترتیب فضاها، اندازۀ ساختمان‌ها نسبت به راه‌ها، تبیین فضاهای باز و بسته، میانگین سن ساکنان، گذرگاه‌های بن‌بست.
بافت شهری تاریخی کرمان، تحت تأثیر توسعۀ مدرن، با مشکلات جدی خانه‌های متروکه و مخروبه روبه‌رو است که منجر به افزایش چالشهای اجتماعی شده است. این وضعیت باعث افزایش احتمال وقوع جرم و جنایت، تجمع افراد خلاف‌کار، معتاد و افزایش احساس ناامنی در میان شهروندان، به‌خصوص زنان و کودکان شده است. این شرایط چالش‌زا، همراه با کُنش نفوذپذیری شهری، نیازمند تدوین یک طرح جامع برای بازآفرینی یا بازسازی بناهای متروکه و مخروبه است. علاوه‌براین، تهیۀ برنامه‌های کاربردی و دقیق بر اساس واقعیت‌های تراکم محیطی برای افزایش سطح نفوذپذیری شهری از سطح زمین، زیرزمین و آسمان باید در اولویت قرار گیرد. تدوین نظام جامع برای ارتقای کیفیت ساختمان‌ها نیز در این حین اهمیت زیادی دارد. تغییر کاربری‌های مناسب، با تغییر بناهای تاریخی از کاربری مسکونی به کاربری‌های گردشگری، می‌تواند به کاهش چالشهای اجتماعی کمک کند. همچنین برنامه‌ریزی برای ساخت مراکز درمانی بیمارستانی و درمانگاهی، مراکز اسکان موقت پایدار و مراکز مدیریت بحران برای تقویت آمادگی و امدادرسانی در شرایط وقوع حوادث طبیعی در این بافت باید در اولویت باشد. حفظ ساختار محلی و طراحی فضاهای جمعی محلی در برنامه‌های توسعۀ نُو باید مدنظر قرار گیرد، زیرا آشنایی ساکنان با یکدیگر، بنابه گفتۀ پاسخ‌دهندگان، یکی از عوامل مهم در کمک‌رسانی افراد به یکدیگر در مواقع بروز حوادث است.
باتوجه به بررسی‌های انجام شده در این پژوهش، مشخص گردید که مورفولوژی شهری نقش به‌سزایی در افزایش تاب‌آوری جامعه و مدیریت پایدار توسعۀ شهری دارد. گسترۀ مورد واکاوی بافت شهری تاریخی کرمان نشان داد که طراحی مناسب فضاهای شهری و حفظ و احیای ساختارهای تاریخی می‌تواند به تقویت پیوستگی اجتماعی، بهبود شرایط زیست محیطی و افزایش پایداری اقتصادی منجر شود. به مثابۀ به‌کارگیری راهبردهای معمارانه و شهرسازی مناسب، می‌توان به بهینه‌سازی استفاده از منابع، کاهش آلودگیهای محیطی و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان دست یافت. بدین‌سان، این پژوهش بر اهمیت برنامه‌ریزی جامع و پایدار شهری تأکید دارد که بتواند هم‌سو با حفظ میراث فرهنگی و محیط زیست، توسعۀ متوازن و پایدار را فراهم سازد. همچنین می‌توان به این نکته تأکید کرد که نتایج مهمی که در این پژوهش به دست آمده است، می‌تواند در ارزیابی‌های کمی دیگری نیز، علی‌الخصوص در شهرها و بافت‌های تاریخی مشابه و در حال توسعه به مانند کرمان، ارزشمند باشد. سُویه‌های ممکن برای مقابله با چالشهای اجتماعی در شرایط همانند نیز ممکن است کارآمد باشد، که این امر نشان از اهمیت کاربردی و تعمیم‌پذیری نتایج این پژوهش دارد. در نتیجه، این تحقیق توانست با بررسی تأثیر عوامل مورفولوژی شهری بر تاب‌آوری جامعه در بافت شهری تاریخی کرمان با استفاده از روش تحقیق کمی، تبیینی مؤثر به وجود آورد. نتایج حاصل از تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که ویژگی‌های کالبدی و اجتماعی به‌طور مستقیم بر توانایی ساکنان در مقابله با چالش‌ها و بحران‌های شهری تأثیرگذار هستند. نتایج این جستار حاکی از آن است که طراحی بهینۀ فضاهای عمومی و کیفیت زیرساخت‌ها تأثیر معناداری بر تاب‌آوری اجتماعی و اقتصادی ساکنان دارند. این یافته‌ها به‌وضوح ارتباط میان عوامل کالبدی و اجتماعی و تاب‌آوری شهری را نشان می‌دهند. بدین‌ترتیب، تعاملات میان ابعاد کالبدی و اجتماعی بررسی و نشان داده شده است که این عوامل می‌توانند به تقویت تاب‌آوری شهری کمک کنند. این رویکرد بر اهمیت توجه به تأثیرات اجتماعی در مطالعات پیشین پژوهش حاضر تأکید دارد. طوری‌که، نتایج تحقیق در بستر پژوهش‌های قبلی قرار گرفته و نشان می‌دهد که در نظر گرفتن عوامل مورفولوژیک و اجتماعی در برنامه‌ریزی شهری، می‌تواند کیفیت زندگی ساکنان را بهبود بخشد و تاب‌آوری آن‌ها را در برابر بحران‌ها افزایش دهد. کلام آخر، این مورد واکاوی می‌تواند به عنوان مبنایی برای تحقیقات آینده و سیاست‌گذاری‌های مؤثر در این زمینه مورد استفاده قرار گیرند.
تعارض منافع
نویسندگان هیچ‌گونه تعارض منافعی برای اعلام ندارند.
منابع
[1] Zeng, X., Yu, Y., Yang, S., Lv, Y., Sarker, M.N.I., 2022, Urban resilience for urban sustainability: Concepts, dimensions, and perspectives, Sustainability, 14, 2481.
[2] Buzási, A., Csizovszky, A., 2022, Urban sustainability and resilience: What the literature tells us about "lock-ins"?, Ambio, 52, 616.
[3] Rausell‑Köster, P., Ghirardi, S., Sanjuán, J., Molinari, F., Abril, B., 2022, Cultural experiences in the framework of “cultural cities”: Measuring the socioeconomic impact of culture in urban performance, City, Territory & Architecture, 9, 40.
[4] Meimandi Parizi, S, Taleai, M., Sharifi, A., 2024, A spatial evaluation framework of urban physical resilience considering different phases of disaster risk management, Natural Hazards, 120, 13041.
[5] Datola, G., 2023, Implementing urban resilience in urban planning: A comprehensive framework for urban resilience evaluation, Sustainable Cities and Society, 98,104821.
[6] Krellenberg, K., Welz, J., Link, F., Barth, K., 2017, Urban vulnerability and the contribution of socio-environmental fragmentation: Theoretical and methodological pathways, Progress in Human Geography, 41, 408.
[7] Gauthiez, B., 2004, The history of urban morphology, Urban Morphology, 8, 71.
[8] Lawal, O., Arokoyu, S.B., 2015, Modelling social vulnerability in sub-Saharan West Africa using a geographical information system, Jàmbá: Journal of Disaster Risk Studies, 7, 155.
[9] Dabdabeh, M., 2021, Design based on human perception and behavior, 1st Edition, Tahangostar, pp. 11-55. (in Persian)
[10] Danesh Pajouh, H., Sadeghifam, O.N., 2020, Explanation of morphological approach to urban form in resilience thinking, International Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 1(4), 91.
[11] Zarandian, N., Farzin, M.R., Shalbafian, A.A., 2022, Public-private partnership framework for historic buildings: A case study, Quarterly Journal of Strategic Studies of Public Policy, 11(41), 160. (in Persian)
[12] Malek Abbasi, S., Moradi Masihi, V., Behzadfar, M., Modiri, A., 2022, Explaining the spatial structure of urban neighborhoods; case study: Kerman city, Armanshahr Architecture & Urban Development, 15(39), 201. (in Persian)
[13] Anjomshoa, E., Ahmadian, R., Moradi Massihi, V., 2023, Explaining the pattern of tactical urban planning intervention in spaces related to the historical texture of Iranian cities (case study: pamanar neighborhood, urban historical texture of Kerman city), Islamic Art, 20(49), 54. (in Persian)
[14] Whitehand, J.W.R., Samuels, I., Conzen, M.P., 2009, Conzen, M.R.G. 1960: Alnwick, Northumberland: a study in town-plan analysis. Institute of British Geographers Publication 27. London: George Philip, Progress in Human Geography, 33(6), 859.
[15] Norberg-Schulz, C., 1979, Kahn, Heidegger and the language of architecture, Oppositions, 18, 29.
[16] Esmaeilpour Zanjani, N., Ziari, Y.A., Zarabadi, Z.S., Sabbaghi, H.R., 2021, Comparative study of energy role in urban morphology with an emphasis on the formation of spatial structure (case studies: Tehran and Berlin), International Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 2(3), 45.
[17] Scheer, B.C., Stanilov, K., 2004, Suburban form: An international perspective, 1st Edition, Routledge, pp. 53-98.
[18] Alberti, M., 2005, The effects of urban patterns on ecosystem function, International Regional Science Review, 28,168.
[19] de Oliveira, V.M.A., 2016, Urban morphology: An introduction to the study of the physical form of cities, 1st Edition, Springer, pp. 5-15.
[20] Gauthier, P., Gilliland, J., 2006, Mapping urban morphology: a classification scheme for interpreting contributions to the study of urban form, Urban Morphology, 10, 41.
[21] Ilugbusi, B.S., Adisa, O., Obi, O.C., Awonuga, K.F., Adelekan, O.A., Asuzu, O.F., Ndubuisi, N.L., 2024, Urban resilience to climate change: a review of adaptation strategies and infrastructure innovations, Ecofeminism and Climate Change, 5, 18.
[22] Heydari, A., Hataminejad, H., Zanganeh Sharaki, S., Pourahmad, A., Hosseini, A., 2024, Foresight and identification of regeneration scenarios of inefficient urban Textures (case study: Historical texture of Kerman city), Urban Structure & Function Studies, 11(39), 29.
[23] Saraeei, M.H., Ghasemi, M., Rostamzadeh, M., 2023, Strategic assessment of reconstructing historical textures: A case study of district 2 of Kerman historical texture, The Journal of Geographical Research on Desert Areas, 11, 67.
[24] Baghaee, M., Ziyari, Y., Zarabadi, Z.S.S., Majedi, H., 2021, Evaluation and explanation of sustainable urban design model in approach to density at the urban fabric (case study: Tehran City), Quarterly of Geography & Regional Planning, 11(44), 261. (in Persian)
[25] Mahmoudzadeh, H., Derakhshany, K., Momeni, S., 2020, Modeling the effects of marginalization on the changes in Urmia city and predicting physical urban expansion using satellite images by 2032, Human Geography Research Quarterly, 51, 871. (in Persian)
[26] Dadashpoor, H., Alidadi, M., 2018, Morphological analysis of population distribution in Tehran metropolitan region (TMR), Human Geography Research Quarterly, 50, 109. (in Persian)
[27] Hosseini, A., Pourahmad, A., Ziari, K.O., 2019, Analysis of urban spatial structure based on the spatial distribution of population in Tehran, a polycentric city morphological approach, Geographical Planning of Space Quarterly Journal, 8(30), 19. (in Persian)
[28] Jamali, S., 2015, Evaluating the place of typomorphological approaches in urban development plans in Iran, case of Tabriz metropolis, Arid Regions Geographic Studies, 6(19), 85. (in Persian)
[29] Oxford Dictionary of English, 2010, 3rd Edition, Oxford University Press, pp. 66-99.
[30] Dovey, K., Ristic, M., 2017, Mapping urban assemblages: The production of spatial knowledge, Journal of Urbanism: International Research on Placemaking and Urban Sustainability, 10, 15.
[31] Pour-Mohammadi, M.R., Sadr-Mosavi, M.S., Jamali, S., 2011, A review on urban morphology schools, Arid Regions Geographic Studies, 2(5), 1. (in Persian)
[32] Dabdabeh, M., 2022, Handwritten notes from Dabdabeh's architectural works collection: (Analyzing the relationship between urban morphology and social resilience: A study of the historical fabric of Kerman), 1st Edition, Dabdabeh architect, pp. 105-150. (in Persian)
[33] Kelman, I., Gaillard, J.C., Lewis, J., Mercer, J., 2016, Learning from the history of disaster vulnerability and resilience research and practice for climate change, Natural Hazards, 82, 129.
[34] Tate, E., Asif Rahman, M., Emrich, C., Sampson, C.C., Flood exposure and social vulnerability in the United States, Natural Hazards, 106, 435.
[35] Bhanjee, S., Zhang, S., 2021, Do urban planning and sprawl affect social vulnerability? An assessment of dar es salaam, Development Southern Africa, 38, 189.
[36] Cutter, S.L., Boruff, B.J., Shirley, W.L., 2003, Social vulnerability to environmental hazards, Social Science Quarterly, 84, 242.
[37] Dabdabeh, M., 2023, Handwritten notes from Dabdabeh's architectural works collection: (Explanation in the context of urban design: sustainable urban development), 2st Edition, Dabdabeh architect, pp. 50. (in Persian)
[38] Burki, T., 2022, Food security and nutrition in the world, The Lancet Diabetes & Endocrinology, 10, 622.
[39] Darkoh, M.B.K., Rwomire, A., 2003, Human impact on environment and sustainable development in Africa, 1st Edition, Routledge, pp. 63-77.
[40] Nazmfar, H., Shirzad, M., Ghanbari, A., 2024, Earthquake risk analysis on the context of informal settlements in Tabriz using WASPAS model and geographic information system (GIS), Journal of Environmental Science Studies, 8, 7526. (in Persian)
[41] Fuchs, S., Karagiorgos, K., Kitikidou, K., Maris, F., Paparrizos, S., Thaler, T., 2017, Flood risk perception and adaptation capacity: A contribution to the socio-hydrology debate, Hydrology and Earth System Sciences, 21, 3183.
[42] Dabdabeh, M., 2024, Handwritten notes from Dabdabeh's architectural works collection: (Historical urban fabric of Kerman & untold aspects of the human environment), 1st Edition, Dabdabeh architect, pp. 212-230. (in Persian)
Environmental Pollutions and Sustainable Urban Development, Autumn 2024, Vol. 1, Issue 3, Serial No. 3, pages 89-112
|
“Research article”
Assessing the impact of urban morphology on community resilience in sustainable urban development: A case study of the historic urban fabric of Kerman
Mohammad Dabdabeh1*, Yashar Gharachamani Asl2, Amir Hossein Farahinia3
1Architecture & Urban Planning Department, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
2Department of Architecture, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
3Architecture & Urban Planning Department, National University of Skills (NUS), Tehran, Iran
*Corresponding author: mohammaddabdabeh@yahoo.com
(Received: 8 July 2024, Accepted: 4 November 2024)
Abstract
The physical expansion of a city, when not properly aligned with its natural and historical structures, can lead to failures in urban development processes, particularly in cities with distinctive natural features. Kerman, one of Iran's historical cities with a unique cultural identity, has not been immune to the damages caused by industrial and modern development. Physical and social vulnerabilities, such as urban expansion driven by capitalist and land-centric perspectives, the spread of new lifestyles with distinct values, neglect of natural structures and historical fabric as sustainable models, car-centric urban design, and scattered migration and growth, have propelled Kerman toward extensive challenges. This study specifically examines and evaluates community resilience through quantitative research, exploring how urban morphology influences the reduction of vulnerability in historical cities from the residents' perspective. The main research question is: How can urban morphological factors be classified to increase community resilience in the historical urban fabric of Kerman? To assess the research hypotheses, field data were collected through explanatory and dispersed survey strategies, utilizing 388 questionnaires. Data analysis was conducted using Exploratory Factor Analysis (EFA) to group factors. The findings indicate that the classification of urban morphological options in Kerman's historical fabric can be divided into three categories: "Constant Factors in the Current Situation," "Challenging Factors," and "Indifferent Factors." The challenging factors include healthcare facility axes (loading factor 0.932), vehicular access (loading factor 0.926), pedestrian access (loading factor 0.664), density of populous land uses (loading factor 0.905), building quality (loading factor 0.866), abandoned and dilapidated buildings (loading factor 0.781), and public space axes (loading factor 0.729). This study demonstrates that planning, principled management, and attention to sustainable patterns within the city's historical and natural fabric are key to reducing vulnerability and increasing urban resilience for effective urban development.
Conflict of interest: None declared.
Keywords: Urban development, Urban morphology, Sustainable pattern, Community resilience, Historical urban fabric of Kerman
