تبیین مولفه¬های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز از فرم (مورد پژوهی: موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی)

الموضوعات :

رویا کیهانی ¹ , سروش محمدپور ² , آویده طلایی ³

1 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
2 - گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران
3 - استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه ازاد تهران غرب

تاريخ الإرسال : 01 الأحد , محرم, 1446 تاريخ التأكيد : 07 الثلاثاء , ربيع الأول, 1446 تاريخ الإصدار : 12 الأحد , ذو الحجة, 1446

الکلمات المفتاحية: مولفه‌های بصری فرم, فرم, فرم اشیاء, نظریه دلوز, مجموعه برج آزادی, موزه هنرهای معاصر,

ملخص المقالة :

پژوهش حاضر به تبیین نقش مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم در موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی پرداخته­است. فرآیند ادراک تحت­تاثیر عوامل زیادی است، در ادراک یک بنای معماری مولفه­های شکل­دهنده­ی فرم بنا تاثیر زیاد و به خصوصی دارند؛ این امر به گونه­ای است که حتی می­توان تاثیر این عوامل را در بازدیدکنندگان پیش­بینی و بررسی کرد. این عناصر یکی از عوامل اصلی در افزایش یا کاهش تعداد بازدیدکنندگان در هر بنا می­باشد؛ بنابراین بسیار حائز اهمیت چه برای افزایش گردشگران در بنا و چه برای معماران می­باشد. البته بخش عظیمی از ادراک محیط از طریق بینایی و ادراکات بصری به دست می­آید؛ به بیان ساده­تر درک محیط توسط فرآیندی پیچیده بین مغز و چشم اتفاق می­افتد که از سویی دیگر تناسبات و زیبایی­های بصری بر روی افزایش ادراک فرم بر انسان­ها، در بناهای معماری نقش مستقیم می­گذارد. لذا در این پژوهش به تاثیر عوامل و مولفه­های بصری بر فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز پرداخته شده­است تا مولفه­های بصری بر ادارک را در دو بنای موفق معماری معاصر ایران را دریافت و در اختیار دیگر پژوهشگران و معماران قرار داد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته و دلفی می­باشد. جمع­آوری اطلاعات نیز از طریق مطالعات کتابخانه­ای، بازدید میدانی و پرسشنامه­ صورت گرفته­است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که عواملی همچون شرایط لایه­های کارکردی، زیبایی­شناختی، اجتماعی-فرهنگی، زیست­محیطی، اقتصادی و سیاسی در تببین مولفه­های بصری فرم نقش مهمی دارند. مهم­ترین مولفه­ها در مجموعه­ی برج آزادی شامل تناسب فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا می­باشد و مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم می­باشد.

المصادر:

1. آرنهایم، رودولف. (1392). پویه‌شناسی صور معماری نیروهای ادراک بصری (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: سمت.
2. اداندیس، دونیس. (1392). مبادی سواد بصری (ترجمه: مسعود سپهر). تهران: سروش دانش.
3. اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1392). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: علم معمار.
4. اردلانی، حسین، سلیمی، همایون، اکبری، مجید و گودرزی، حجت. (1394). تجسم احساس در اندیشه‌ی ژیل دلوز؛ بررسی نقاشی‌های فرانسیس بیکن. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 16، 89-104.
5. الکساندر، کریستوفر. (1381). معماری و راز جاودانگی (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: بهشتی.
6. امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه‌ای روابط فرم و فضا. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 19(4)، 13-22.
7. امیری پویا، فائزه، افضلیان، خسرو، اعتصام، ایرج و طبسی، محسن. (1401). خوانش اندیشه‌های نوسنت‌گرایی در معماری معاصر ایران بر مبنای هرمنوتیک فلسفی هایدگر (با بررسی اندیشه‌های حسین شیخ زین‌الدین). دوفصلنامه علمی معماری، شهرسازی و هنر فضای زیست، 2(2)، 73-92.
8. بارت، رولان. (1370). عناصر نشانه‌شناسی (ترجمه: مجید محمدی). تهران: بین‌المللی الهدی.
9. بانی‌مسعود، امیر. (1394). معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.
10. ترزیدیس، کوستاس. (1393). فرم بیانگر: رهیافتی مفهومی به معماری رایانه‌ای (ترجمه: کاوه بذرافکن). مشهد: کتابکده کسری.
11. جمالی، مریم. (1394). مقدمه‌ای بر مفهوم فرم و فرمالیسم در هنر مدرن. چستارهای فلسفی، 11(28)، 47-64.
12. خوشاب، فاطمه و اسلامی، سید یحیی. (1402). تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز. هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، 28(1)، 81-94.
13. دلوز، ژیل. (1390). ترجیح می‌دهم که نه. بارتابی محرر و سه جستار فلسفی (ترجمه: شهریار وقفی‌پور). تهران: نیکان.
14. دلوز، ژیل. (1392). سینما 1: حرکت-تصویر (ترجمه: مازیار اسلامی). تهران: مینوی خرد.
15. دهقان، کیان. (1399). تأثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 25(2)، 75-86.
16. ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1400). تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم (از سال 1385 تا کنون). دوفصلنامه اندیشه معماری، 6(11)، 1-21.
17. ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1401). نقش ذهنیت در بازنمود لایه‌های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه‌ی فرم نشانه‌دار دلوز. نشریه علمی باغ‌نظر، 19(117)، 91-104.
18. رئیسی، ایمان. (1394). نظر بازی: جستارهای نظریه معماری. مشهد: کتابکده کسری.
19. سلیمانی الموتی، مهتاب و اردلانی، حسین. (1400). میانجی‌ها و ناممکن‌های دلوزی؛ سوژه، معماری و فضا؛ از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن. فصلنامه علمی و شهرسازی صفه، 32(99)، 61-75.
20. طلایی، آویده، حبیب، فرح و مختاباد امریی، سیدمصطفی. (1397). تدوین مدل مفهومی نشانه‌شناسی بازار سنتی ایران. مجله علمی-پژوهشی جستارهای زبانی، 9(3)، 15-36.
21. علینژاد مجیدی، سحر، شالی امینی، وحید، ایرانی بهبهانی، هما و ضیمران، محمد. (1398). چگونگی بازتاب جلوه‌های میان‌متنی در بازخوانش معماری معاصر ایران. معماری و شهرسازی ایران، 10(17)، 49-68.
22. فرجی، میترا و ابراهیم‌زاده نوایی، فاطمه. (1397). بررسی نقش مولفه‌های بصری فرم بر ادراک و تأثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد. هویت شهر، 14(41)، 47-58.
23. قبادیان، وحید. (1393). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
24. لنگ، جان. (1390). آفرینش نظریه معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی محیط) (ترجمه: علیرضا عینی‌فر). تهران: تهران.
25. محمودی، امیرسعید و باستانی، مهیار. (1397). روش‌های خلق ایده و کانسپت در فرایند طراحی معماری. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 31(2)، 33-44.
26. ورمقانی، حسنا. (1402). بازتفسیر مراتب محصوریت در هزارتوی خانه‌های تاریخی کاشان (خانه عامری‌ها) بر پایه معرفت‌شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 14(2)، 67-81.
27. وی کی چینگ، فرانسیس. (1370). معماری، فرم، فضا، نظم (ترجمه: زهره قراگوزلو). تهران: تهران.

نص كامل:



طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال سوم، شمارة اول، بهار 1404، صص 31-14

eISSN: 3060-6608

 

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله :        17/04/1403

 

تاریخ پذیرش مقاله :        20/06/1403

 

رویا کیهانی 1

سروش محمدپور1

آویده طلایی2 (نویسنده مسئول)

چکیده

 

 

 

پژوهش حاضر به تبیین نقش مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم در موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی پرداخته­است. فرآیند ادراک تحت­تاثیر عوامل زیادی است، در ادراک یک بنای معماری مولفه­های شکل­دهنده­ی فرم بنا تاثیر زیاد و به خصوصی دارند؛ این امر به گونه­ای است که حتی می­توان تاثیر این عوامل را در بازدیدکنندگان پیش­بینی و بررسی کرد. این عناصر یکی از عوامل اصلی در افزایش یا کاهش تعداد بازدیدکنندگان در هر بنا می­باشد؛ بنابراین بسیار حائز اهمیت چه برای افزایش گردشگران در بنا و چه برای معماران می­باشد. البته بخش عظیمی از ادراک محیط از طریق بینایی و ادراکات بصری به دست می­آید؛ به بیان ساده­تر درک محیط توسط فرآیندی پیچیده بین مغز و چشم اتفاق می­افتد که از سویی دیگر تناسبات و زیبایی­های بصری بر روی افزایش ادراک فرم بر انسان­ها، در بناهای معماری نقش مستقیم می­گذارد. لذا در این پژوهش به تاثیر عوامل و مولفه­های بصری بر فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز پرداخته شده­است تا مولفه­های بصری بر ادارک را در دو بنای موفق معماری معاصر ایران را دریافت و در اختیار دیگر پژوهشگران و معماران قرار داد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته و دلفی می­باشد. جمع­آوری اطلاعات نیز از طریق مطالعات کتابخانه­ای، بازدید میدانی و پرسشنامه­ صورت گرفته­است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که عواملی همچون شرایط لایه­های کارکردی، زیبایی­شناختی، اجتماعی-فرهنگی، زیست­محیطی، اقتصادی و سیاسی در تببین مولفه­های بصری فرم نقش مهمی دارند. مهم­ترین مولفه­ها در مجموعه­ی برج آزادی شامل تناسب فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا می­باشد و مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم می­باشد.

 

 

 

کلمات کلیدی: مولفه‌های بصری فرم، فرم، فرم اشیاء، نظریه دلوز، مجموعه برج آزادی، موزه هنرهای معاصر

 1- گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تهران غرب، تهران، ایران.

2- استادیار گروه معماری دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ([e-mail])

 

تمام مقالات تحت لیسانس CC-BY و Creative Commons منتشر می شود.

 

 

 

 

1-مقدمه

معماری به مثابه­ی یک اثر، بازتابنده­ی اندیشه­ها و ارزش­هایی است که برای درک و دریافت معانی آن می­توان از عوامل متعددی مدد جست. از سویی دیگر در طول تاریخ هنر، فلاسفه و نظریه­پردازان در تلاش بوده­اند که مفهوم فرم را تبیین کنند. از دهه­ی 80 میلادی به بعد، صورت و فرم آثار معماری تغییرات شگرفی را به خود دیده­است؛ این امر معلول نوع نگرش انسان به هنر است. ژیل دلوز]1[ به روشی خاص به بیان مفهوم فرم پرداخته­است. وی با استمداد از مقولات پیرس]2[، فرم را نوعی فعلیت و جدال می­داند که از طریق مخالف یا متضاد بودن میان دو چیز به وجود می­آید.

ژیل دلوز با عقیده بر اینکه محیط واقعی نوعی فعلیت می­باشد، مفاهیم معماری را تحت­تاثیر قرار می­دهد. این مفاهیم در معماری به معنای الهام­گرفتن طراح در ایده­یابی از مولفه­های پس­زمینه­ی مفاهیم و ویژگی­های معماری سنتی و سپس انتخاب از میان لایه­های آن و در نهایت خلق اثر است. بنابراین با توجه به مولفه­های مطرح­شده در اندیشه­ی وی می­توان به نحوه­ی تجلی فرم و شکل­گیری انواع آن به عنوان ابزاری مهم در معناسازی از لایه­های درونی معماری استناد نمود.

خوانش اثر با در نظرگرفتن لایه­های متنیِ مرتبط و مؤثر بر تاثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء، یکی از مواردی است که در حوزه نقد معماری معاصر ایران کمتر بدان پرداخته­ شده­است. از طرفی دیگر در طول تاریخ، مفهوم فرم در هنر و معماری تعاریف مختلفی برگرفته از الگوواره­های فکری، فلسفی و فرهنگی حاکم بر هر دوره به خود اختصاص داده است. از اواسط قرن بیستم توجه به چگونگی شکل­گیری اثر هنری و خوانش آن به شیوه­ای متفاوت نسبت به قبل و با توجه به لایه­های مختلف مؤثر در پیدایش هنر شکل گرفت. با توجه به مؤلفه­های مطرح­شده در اندیشه­ی دلوز ضرورت دارد به نحوه­ی تجلی فرم و شکل­گیری انواع آن به­عنوان ابزارى مهم در معناسازی از لایه­های درونى معمارى استناد و پژوهش نمود.

بنابراین هدف اصلی در این پژوهش تبیین مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم است؛ که این نظریه در دو بنای مهم معماری در تهران که موزه­ی هنرهای معاصر و مجموعه­ی آزادی هستند؛ بررسی شده­است.

 

2-پرسش­های تحقیق و فرضیه تحقیق

برای پاسخگویی به هدف اصلی پژوهش نیاز است به پرسش­های 1-مولفه­های بصری در فرم چه عواملی هستند و چه تاثیری در شکل­گیری فرم اشیاء دارند؟، 2-مولفه­ها و شاخصه­های نظریه­ی دلوز از فرم چیست و چند درصد در مجموعه برج آزادی و موزه هنرهای معاصر بازتاب یافته­است؟؛ پاسخ داد.

با توجه به این که پژوهش حاضر از نوع آمیخته می­باشد؛ بنابراین فرضیه­ی اصلی پژوهش این است که مهم­ترین مولفه­ی بازتاب­یافته در موزه هنرهای معاصر از نظر دلوز خلق حرکت و روابط کارکردی بین اجزاء می­باشد. همچنین مهم­ترین مولفه­ی بازتاب­یافته در مجموعه برج آزادی از نظر دلوز تناسب میان فرم و فضا، پیوستگی بین اجزاء معماری و اتمسفر بالای فضا می­باشد؛ که فرض می­شود درصد بالاتری نسبت به سایر مولفه­ها به خود اختصاص خواهندداد.

 

3-پیشینه پژوهش

برای پیشینه­ی پژوهش دو امر مهم می­باشد 1-مولفه­ی بصری فرم و فرم از جهت معنا، 2-نظریه دلوز از فرم. در جدول شماره 1، پیشینه پژوهش به طور کامل بیان شده­است.

 

 

 

 

 

جدول 1: پیشینه پژوهش

ردیف	عنوان	نویسنده	سال	بررسی ملاحظات انجام­شده	نتیجه	روش تحقیق
1	بررسی نقش مولفه­های بصری فرم بر ادراک و تاثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد	میترا فرجی و فاطمه ابراهیم­زاده نوایی	1397	در این پژوهش مولفه­های ادراک بصری فرم با تکیه بر نظریات آرنهایم، اداندیس و گروتر دسته­بندی شده و محرک­های بصری فرمی با توجه به نظریات دونیس اداندیس گردآوری شده و به روش AHP با نظریات بیست خبره در زمینه معماری مقایسه شده­است.	هر پدیده اى داراى دو جنبه است: جنبه ساختارى ساده و فارغ از تعلقات فرهنگى و اجتماعى قابل شناسایى است، درحالى که جنبه ادراکى نه تنها پیچیده است بلکه متاثر از مناسبات فرهنگ هر قوم و تحت­تاثیر عوامل متعدد اجتماعى و فردى است.	کاربردی پیمایشی و توصیفی
2	تحلیل بینانشانه­ای روابط فرم و فضا	بابک امرایی	1393	در این پژوهش یکی از شاخصه­های نوین و پرکاربرد بینامتینت، «نقد بینانشانه­ای» را به کار برده­است و به یک شناخت نظام­مند از فضا و روابط فرم و فضا، استفاده کرده­است.	بر مبنای تحلیل بینانشانه­ای، چهار نظام نشانه­ای در فضا وجود دارند که عبارت­اند از رمزگان ابعاد فیزیکی، رمزگان بصری، رمزگان معنایی و رمزگان بعد پنهان.	تحلیلی-توصیفی
3	تاثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء	کیان دهقان و قاسم مطلبی	1399	این پژوهش به بررسی فرم شئ در چرخه عمر خود در مواجهه با خواست­ها و نیازهای کاربردی و نیازهای انسان می­پردازد. انسان به دلیل استفاده و فرم­دادن به شئ به وسیله­ی قابلیت­های بالقوه خود با انسان ارتباط برقرار می­کند.	ارتباط بین مورفولوژی شئ و همسازی آن با سایر مولفه­ها قابل استفاده است. این مدل در رابطه با شناخت پویایی یک شئ توضیح می­دهد که چرا و چه زمانی شئ در یک مرحله باقی می­ماند یا از یک مرحله به مرحله­ی دیگر توسعه می­یابد.	تحلیلی-توصیفی
4	تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم )از سال 1385 تا کنون(	مهرنوش ذوقی تونکابنی، مریم ارمغان و مهرداد متین	1401	در این پژوهش معماری به مثابه­ی یک متن بازتابنده­ی اندیشه­هایی است که برای درک و دریافت معانی آن می­توان از نشانه­شناسی مدد جست.	با به­کارگیری لایه­های متن به صورت صریح و آشکار، فرم بزرگ از انواع فرم دلوزی محقق می­گردد. با حذف و کسر بخشی از رمزگان در طرح و معناسازی به صورت ضمنی، فرم کوچک خلق می­شود.	تحلیلی-توصیفی نشانه­شناسی
5	تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز	فاطمه خوشاب و سید یحیی اسلامی	1402	در این پژوهش به مقوله­ی بین رشته­ای سینما در معماری پرداخته­است تا مولفه­های تصویر، حرکت و زمان را بر اساس آرای ژیل دلوز بررسی کند.	تصاویر با یکدیگر در حال کنش و واکنش هستند که در بستری از زمان رخ می­دهند و باعث پیدایش مفاهیمی از قبیل زمان-تصویر و حرکت-تصویر می­گردند.	کیفی-تحلیلی رویکرد فلسفی
6	نقش ذهنیت طراح در بازنمود لایه­های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه فرم نشانه­دار دلوز	مهرنوش ذوقی تونکابنی، مریم ارمغان و مهرداد متین	1401	این پژوهش به بررسی شیوه­های طراحی معماران حرفه­ای ایران، شناسایی مولفه­های پس­زمینه تاثیرگذار بر آن و شناخت نحوه­ی بهره­گیری از لایه­های متن معماری در خلق اثر است.	معماران ایران در ایده­پردازی از مفاهیم و ویژگی­های معماری گذشته، الهام و سپس با بیانی نو از لایه­های مختلف معماری به ویژه لایه تاویلی و زیبایی­شناختی، درک عمیقی از مفاهیم گذشته در معماری امروز را بازتاب می­کند.	کیفی رویکرد نشانه­شناسی لایه­ای
7	میانجی­ها و ناممکن­های دلوزی سوژه، معماری و فضا از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن	مهتاب سلیمانی الموتی و حسین اردلانی	1400	در این پژوهش ویژگی­های مشترک میانجی­ها و ناممکن­ها در اندیشه­ی دلوز و معماری آیزنمن بررسی شده­است و با این فصل مشترک معماری وی بیان و تحلیل می­شود.	میانجی­ها بنا به حرکت و جنبش دائمی­شان، تجسم هستی­شناسی ناممکن­ها را، که زیربنای این­همانی و هویاتی درونی هستند، شروع می­کنند و پایان می­بخشنمد.	توصیفی-تحلیلی
8	بازتعریف مراتب محصوریت در هزارتوی خانه­های تاریخی کاشان (خانه عامری­ها) بر پایه معرفت­شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز	حسنا ورمقانی	1402	این مقاله به دنبال بررسی شیوه­های دستیابی به تنوعی از عرصه­های محصور در سازمان­های فضایی خانه­های کاشان و بازتعریف مراتب محصورت آنها است.	رویکردهای کالبدی/فضایی متعدد در تطابق با فضای کالبدی ریزومی شامل سیالیت، انعطاف­پذیری، کثرت فضاها و نیز تنوع و تعدد درجات محصوریت موثر است.	توصیفی-تحلیلی استدلال منطقی

با توجه به پیشینه­ی پژوهش­های انجام­شده می­توان دریافت کرد که عمده­ی پژوهش­های پیشین درباره­ی فرم، معنای فرم و نحوه­ی ادراک فرم بحث کرده­اند و پژوهشی بر پایه­ی نظریه­ی دلوز از فرم، به بررسی بناهای شاخص معماری ایران نپرداخته­است؛ بنابراین پژوهش حاضر پژوهشی جدید در مبحث بررسی فرم بر اساس نظریه­ی ژیل دلوز می­باشد.

 

4-روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش از نوع آمیخته، ترکیبی از کمی و کیفی می­باشد. در قسمت بررسی متون گذشته و شناخت مولفه­های تاثیرگذار بر ادراک بازدیدکنندگان از روش کیفی و سپس در تحلیل و ارزش­گذاری هر یک از مولفه­ها از رویکرد کمی استفاده شده­است. همچنين با توجه به چارچوب نظری پژوهش كه مولفه­های بصری در فرم اشیاء است، مرور مبانی پايه و فلسفی امری ضروری برای شناخت ماهيت اين نوع فضاهاست. در نتيجه با توجه به سنت كيفی تحقيق، پارادایم تفسيری و روش نمونه موردی استفاده شده است. ابزار اين روش، مرور اسناد، تصاوير، پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده است كه نمونه مدنظر پژوهش مجموعه برج آزادی و موزه هنرهای معاصر می­باشد. همچنين در قسمت تبیین مولفه­های بصری فرم بر ادراک بازدیدکنندگان روش پژوهش كمی می­باشد؛ كه کیفیت مولفه­های تاثیرگذار در قالب پرسشنامه از بازدیدکنندگان مجموعه برج آزادی و موزه هنرهای معاصر مورد پرسش قرار گرفته­است؛ که حجم نمونه در اين پژوهش 100 نفر می­باشد. همچنین برای تحلیل و تبیین درست­تر مولفه­های بصری فرم بر ادراک و تاثیر آن بر احساس، از مصاحبه­ در این پژوهش استفاده شده­است؛ که حجم نمونه در این بخش 10 نفر دکتری معماری می­باشد. در آخر با كنار هم قرار دادن تاريخ رويدادها، با تفسير عقلی، يا ديگر شيوه­های بحث منطقی می­توان نقش مولفه­های بصری فرم بر ادارک و تاثیر آن بر معماری موزه هنرهای معاصر و مجموعه برج آزادی را با استدلال منطقی به هم پيوند زد. در واقع پارادايم پژوهش تفسيری(پديدارشناسی)، راهبرد اصلی پژوهش استدلال منطقی و تدابير و فنون پژوهش استفاده از اسناد و تحليل می باشد. در شکل 1، ساختار کلی پژوهش به ترتیب گام­ها بیان شده­است.

 

شکل 1: ساختار پژوهش

با توجه به روش تحقیق ذکرشده؛ از 100 نفر، حدود 40 عدد پرسش­ درباره­ی درصد بازتاب مولفه­های دلوز از فرم، در مجموعه­ی برج آزای و موزه هنرهای معاصر به صورت جداگانه و همراه با تصویر نمونه­ موردی، پرسیده ­شده­است. پاسخ­دهندگان، درصد بازتاب هریک از مولفه­ها را در چهار دسته­ی 100-70 درصد، 70-50 درصد، 50-30 درصد و زیر 30 درصد انتخاب کردند. سوالات پرسشنامه به صورت خلاصه در جدول 2، ذکر شده­است.

جدول 2: سوالات پرسشنامه

رديف	سوالات
1	به نظر شما مولفه­­ی سیالیت و پویایی در فضا به چه میزان در (نام نمونه موردی) مشاهده می­شود؟
2	به نظر شما به چه میزان در (نام نمونه موردی) دارای ابهام و ایهام در فضا است؟
3	به نظر شما به چه میزان در فضای (نام نمونه موردی) تضاد مشاهده می­شود؟
4	به نظر شما به چه میزان پیوستگی بین اجزای معماری در (نام نمونه موردی) مشاهده می­شود؟
5	به نظر شما دیالکتیک و روابط بین لایه­های درونی محیط به چه میزان در (نام نمونه موردی) بازتاب یافته­است؟
6	به نظر شما در (نام نمونه موردی) چند درصد فضای بینابینی و مرز مشترک وجود دارد؟
7	به نظر شما معمار (نام نمونه موردی) به چه میزانی در طراحی به خلق حرکت فکر کرده­است؟
8	به نظر شما ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم به چه میزان در (نام نمونه موردی) مشهود است؟
9	به نظر شما فضای (نام نمونه موردی) به چه میزان انعطاف­پذیر است؟
10	به نظر شما در (نام نمونه موردی) چند درصد ساختار و اتمسفر بالای فضا وجود دارد؟
11	به نظر شما چند درصد کثرت­گرایی در (نام نمونه موردی) وجود دارد؟
12	به نظر شما در طراحی (نام نمونه موردی) به چه میزان به وجود فولد و هزارتو توجه شده­است؟
13	به نظر شما در (نام نمونه موردی) چند درصد دگردیسی (تغییر، تکامل و دگرگونی) وجود دارد؟
14	به نظر شما  تا چه میزان هماهنگی میان کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی در (نام نمونه موردی) مشاهده می­شود؟
15	به نظر شما از نظر زیبایی­شناختی، تا چند درصد تناسب میان فرم و فضا در (نام نمونه موردی) نمایان است؟
16	به نظر شما از نظر اجتماعی-فرهنگی، تا چه میزان رابطه بین بافت، فرهنگ و تکثر اندیشه­ها در (نام نمونه موردی) بازتاب یافته­است؟

5-چارچوب نظری پژوهش

در این قسمت در بخش اول برای درک ادارک مولفه­های بصری فرم، به مفهوم فرم و فضا پرداخته شده­است؛ سپس عوامل موثر بر ادراک به تفکیک نام برده و توضیح داده شده­است. در بخش دوم به نظریه­ی ژیل دلوز پرداخته­شده و سه مقوله­ی صیرورت، میانجی­ها و ریزوم که اصلی­ترین مباحث مطرح شده­ی دلوز می­باشد؛ مورد بررسی قرار گرفته­است. سپس نشانه­شناسی معماری و فرم دلوزی واکاوی شده­است؛ تا در نهایت در قسمت تحلیل­ داده­ها مولفه­های فرم از منظر دلوز طبقه­بندی شود.

§       1-5-ادراک مولفه­های بصری فرم

1-1-5-فرم و فضا

تعريف مشخصي براي فرم وجود ندارد؛ اما فرم براي توصيف مفهومي ذهني به كار مي­رود كه نمي­توان آن را مانند يك پديده­ي مشخص تعريف كرد. در شكل 2، تعاريف متفاوتي از فرم بيان شده­است.

 

شكل 2: تعريف فرم

فرم سيرتحول شگرفي را طي كرده­است؛ در جدول 3، نظريه­ها، تعاريف و سيرتحول فرم بر اساس زمان طبقه­بندي شده­است.

جدول 3: سيرتحول فرم (ذوقی تنکابنی، 1401، 11)

	نظريه	تعریف	مفهوم کانونی فرم
دوران مدرن	فرماليسم]3[	اهمیت­یافتن ساختار و نظریات معرفت­شناسی کانت	ساختار
	ايده­آليسم ]4[	روانشناسی ادراک و تاکید بر فرافکنی احساس بدنی محیط فهم معماری به عنوان تجسم و تجلی امری پیشینی (ایده) دریافت­شده توسط معمار مبتنی بر آراء هگل	فضا ایده
	پراگماتيسم ]5[	اهمیت­یافتن تعامل و سازگاری با محیط طبیعی و انسانی در شکل­گیری پدیده، اهمیت تجربه در کسب معرفت	نسبت تعاملی (ساختار)
دوران پسامدرن	نشانه­شناسی ]6[	پساساختارگرایی (بازی آزاد دال، معنای متکثر و تعویق بی­پایان معنا)	معنا
	پدیدارشناسی ]7[	مورد توجه قراردادن مسئله کنش متقابل میان کالبد و محیط اطراف آن حواس (دیداری، لامسه، بویایی و شنیداری) اندام غریزی درک و دریافت معنای معماری	معنا، قابلیت و کالبد، رویداد
	مارکسیسم ]8[	بررسی نسبت میان منازعات طبقاتی و معماری آشکارساختن واقعیات تاریخی، اتفاقات پنهان و اصلاحات وحدت­بخش معماری	معنا، اهمیت ساختار در نسبت با فرآیند خلق اثر
	روانشناسی محیط	شناخت روانشناسانه­ی رفتارهای انسان در محیط کالبدی	قابلیت، کالبد-رویداد

واژه­ي فضا براي دلالت بر مفهومي به كار مي­رود كه به مراتب ذهني­تر و پيچيده­تر از مفهوم ارجاعي فرم است. زماني كه از فرم چيزي صحبت مي­شود، آن چيز وجود دارد؛ لذا مرجع فرم قابل تصور است. اما زماني كه در مورد فضا صحبت مي­شود، مرجع مشخص نيست (امرايي، 1393، 30). انواع مختلفي از فضا وجود دارد كه در شكل 3، به آنها اشاره شده­است.

 

شكل 3: انواع فضا

2-1-5-عوامل موثر بر ادراک

ادارك چندبعدي و چندكيفيتي مي­باشد؛ صدا، بو و حس لامسه از ديگر جنبه­هاي مهم در ادراك مي­باشند. ويژگي­هاي ديداري فرمي و نمادين تنها جنبه­ي زيبايي­شناسي نيستند؛ بلكه عوامل مربوط به محرك (محيط) و و عوامل مربوط به فرد نيز جايگاهي ويژه در مقوله­ي ادارك دارند (فرجي و همكاران، 1397، 100).

هر فردي در فضا و محيط، احساس متفاوتي را تجربه مي­كند؛ بنابراين نمي­توان اظهار كرد كه چه فرم و چه الگويي براي مردم جذاب است؛ بلكه لذت­بردن از الگوها و متغييرهاي آنها با ويژگي­هاي فردي هر شخصي به صورت جداگانه معنا مي­يابد. از منظر دلوز از جلوه­هاي بصري هر فرمي، برداشت­هاي متفاوتي شده­است و اين امر به ميزان زيادي با احساسات و ادراكات هر فرد معني مي­يابد. جلوه­هاي بصري تاثيرهاي متفاوتي روي درك فرم معماري مي­گذارند و مراحل متفاوتي را طي مي­كند كه در شكل 4، به آن اشاره شده­است.

 

شكل 4: مراحل درك فرم معماري

طيف تناسبات متفاوت يك فرم مي­تواند مي­تواند تفسيرهاي متنوعي را توليد كند. شكل­هاي باريك، نازك و بلند، جذابيت و ظرافت را نمايش مي­دهند؛ در حاليكه شكل­هاي كروي و گرد، گرمي و آسايش را نشان مي­دهند. به علاوه همان فرم كج­شده به بيرون، ترس يا نگراني را نمايش مي­دهد (ترزيديس، 1393، 27).

2-5-نظریه ژيل دلوز 

ژیل دلوز فیلسوفی پساساختارگرا می­باشد و نظریاتش رویکردی پست­مدرن دارد. دلوز تجربه­گرایی را برای اولین بار مطرح می­کند و برای این امر وامدارد نظریات فیلسوفانی همچون فروید ]9[، نیچه ]10[ و مارکس ]11[ می­باشد. از نظر وی احساس در هنگام مواجهه با بنا جایگاه ویژه­ای دارد؛ به همین دلیل است که رویکرد فکری وی به سمت پست­مدرن است. دلوز در بنیان فلسفی­اش از مفاهیمی همچون صیرورت، میانجی­ها، ریزوم، میل، سازمان­گریزی، تفاوت و تکرار صحبت می­کند؛ اما در لايه­هاي سيستمي خوانش وي از فرم به مقوله­هايي همچون لايه­هاي كاركردي، زيبايي­شناختي، اجتماعي-فرهنگي، زيست­محيطي، اقتصادي-سياسي و زمان اشاره دارد.

1-2-5-صیرورت از منظر دلوز

بر اساس دیدگاه دلوز، فیلسوفی به نام کولبروک صیرورت را نیرویی درون خود می­پندارد؛ از نظر وی صیرورت به هر امری که فعلیت یافته­است محدود نمی­شود بلکه به واسطه­ی درکی که از نیروهای بالقوه­ای که در هر فعلیتی بیان می­شود، به سوی جلو حرکت می­کند (اردلانی و همکاران، 1394 ، 3). در شکل 5، به صورت کامل مولفه­های صیرورت در فرم بیان شده­است.

 

شکل 5: مفهوم صیرورت از منظر دلوز

2-2-5-مفهوم میانجی­ها از منظر دلوز

بعد از مفهوم صیرورت، مهم­ترین بحث از منظر دلوز میانجی­ها می­باشد. میانجی­ها نقش میانجی­گری و میانه­ای بین بالقوه و بالفعل بودن هر امری را دارند. علاقه­ی دلوز به مرزهای مشترک میان دو یا چند فضاست. در اندیشه­ی او ردپایی از نیروی بالفعل و انفعالاتی که توسط نیروها در میانه­ی دو حریم به فعالیت مشغول می­شوند، به چشم می­خورد؛ میانه­هایی که به معنای محافظه­کاری نیستند (سلیمانی الموتی، 1400، 14). در شکل 6 به طور مفصل­تر به بررسی شاخصه­های میانجی­ها پرداخته شده­است.

 

شکل 6: مفهوم میانجی­ها از منظر دلوز

بنابراین از منظر دلوز میانجی­ها در حال خلق و آفریدن هستند؛ بر این اساس امری به نام سوژه و ابژه در معماری فضاها قابل پیش­بینی نمی­باشد و روابط نامتعینی دارد. میانجی­ها به دلیل اینکه انرژی هستند و در فضا و اتمسفر وجود دارند، همیشه در حال حرکت­اند و به صورتی سیال و پویا در حال رفت­وبرگشت می­باشند.

3-2-5-مفهوم ریزوم از منظر دلوز

ژیل دلوز در کتاب هزار فلات برای تبیین فلسفه­ی کثرت­گرای خود، مفهوم ریزوم را به کار گرفته­است (دلوز، 1390، 50) فضای ریزومیک فضایی چهل­تکه، انبوه، متکثر و بس­گانه، غیرپایگان و بس­ارتباطی و فضای سیال تغییرات همیشگی است و همواره در میانه و بینابین جا دارد. نقطه­ی پایان فضای ریزومی، آغاز راه تازه است؛ در واقع نمی­توان آغاز و پایانی برای آن متصور شد (ورمقانی، 1402، 204). در شکل 7، مولفه­های اساسی در درک ریزوم بیان شده­است.

 

شکل 7: مولفه­های تاثیرگذار در ریزوم از منظر دلوز

اصلی­ترین امر در خصوص ریزوم، اتصال و ناهمگونی در فضا است. بر این اساس فضاهای متعدد و گوناگون با یکدیگر پیوند یافته و گویی یک کل واحد را تشکیل می­دهند. ارتباطات متنوع در فضا موجب ایجاد پیوند ناهمسان و تنوع می­گردد. ریزوم دارای هشت مولفه­ی اصلی کثرت، گسست نادلالتگر، نقشه­نگاری، فولد، شدن، مجموعه، قلمروزدایی و بازقلمروسازی و در نهایت تفاوت می­باشد. در شکل 8، این هشت مولفه­ی ذکر شده به صورت کامل توضیح داده شده­است.

 

شکل 8: مفهوم ریزوم از منظر دلوز

3-5-نشانه­شناسی در معماری

با فراموش­شدن انديشه­هاي مدرنيسم و فاصله­گرفتن معماران از طراحي­هايي كه بر مبناي كاركرد هستند، مفهوم ادراك و دريافت طرح جايگاه ويژه­اي پيدا كرد و نشانه­شناسي به عنوان يكي از روش­هاي تحليل متن به عنوان روشي براي دريافت معاني آشكار و پنهان اثر مورد توجه قرارگرفت. معماري مي­بايست بر روند توليد معنا از طريق بيان و سازماندهي فضا تمركز كند، چراكه اشكال فضايي بخشي از زندگي اجتماعي است كه معناي آنها به ارزش­هاي فرهنگي بستگي دارد (ذوقي تنكابني و همكاران، 1401، 8). در شكل 9، طبقه­بندي نشانه­شناسي به طور مفصل بيان شده­است.

 

شكل 9: نشانه شناسي معماري

4-5-محيط متعين (فرم دلوزي)

دلوز در كتاب سينما يك (تصوير-حركت) سه­گونه حركت-تصوير (تاثر-تصوير، كنش-تصوير و ادراك-تصوير) را متباين و هر كدام را با يكي از مقولات پيرس مرتبط و با نظام نشانه­شناختي وي مشخص مي­كند. دلوز، مقوله­ي دوم پيرس كه به يك ارتباط واقعي ميان ابژه و نشانه اشاره دارد با كنش-تصوير منطبق و محيط تعين­يافته مي­نامد. وضع دوم در جايي وجود دارد كه في­نفسه دو چيز، آنچه حاصل نسبت يك چيز با چيز دوم است. وضع دوم پيكرهايي است كه در فضا-زمان­هاي معين، محيط جغرافيايي و اجتماعي تحقق مي­يابند و كنش-تصوير زاده مي­شود. هنگامي كه نيروها (كيفيات و قدرت­ها) در حالات چيزها فعليت يافته­اند، مي­توان وارد قلمرو كنش-تصوير شد (ذوقي تنكابني و همكاران، 1400، 155).

از نظر دلوز سه نوع فرم وجود دارد؛ 1-فرم بزرگ (فرم نشانه­دار)، 2-فرم كوچك (فرم كنشي) و 3-استحاله­ي فرم. جدول 4، به بررسي ويژگي­ها، توضيحات و زيرمجموعه­هاي هر يك از اين سه نوع فرم از منظر دلوز پرداخته­ شده­است.

جدول 4: انواع فرم از نظر دلوز (ذوقي تنكابني و همكاران، 1400، 158)

انواع فرم دلوزي	انواع	تبيين	مولفه	تبيين
	فرم بزرگ	-نيروهاي محيط، ذهن خالق اثر را به چالش مي­كشند. -طراح در خلق اثرش با استمداد از نيروهاي محيط به طور صريح و آشكارا شيوه­ي جديدي را تبيين مي­نمايد.	تك نشانه	-مجموعه­اي از نيروهاي تعين­يافته در محيط كه به موقعيت خاص زماني و مكاني اشاره دارند.
			دو جمله­اي	-توجه طراح به نيروهاي محيط و انتخاب از ميان آنها در خلق اثر جهت هماهنگي طرح با محيط (دلالت صريح).
	فرم كوچك	-ذهن خالق با كسر يا دگرگوني بخشي از رمزگان، وضع دوم (فرم جديد) مي­سازد. -موقعيت به تدريج پديدار و توسط مخاطب درك مي­گردد. -از اثر، معنا يا معاني متعدد استنتاج مي­شود.	نمايه	-فقدان: ذهن معمار موقعيتي جديد از طريق كسر يا دگرگوني بخشي از رمزگان مي­سازد كه براي درك اثر مخاطب مي­بايست از آن استدلال و استنتاج نمايد. -ابهام: طراح با كسر يا دگرگوني بخشي از رمزگان در اثر ابهام ايجاد مي­كند (دلالت ضمني).
	استحاله فرم	-فرم در حال فرم­زايي با استفاده از هر دو فرم بزرگ و كوچك. -اثر، در هر مرحله جنبه­اي از موقعيت را نمايان مي­سازد. هريك از موقعيت­ها نشانگر لحظه­اي معين از مفهوم و ايده­ي طراحي است و با موقعيت­هاي ديگر پيوند خورده تا پيشرفت نوعي آگاهي و ايده­پردازي را شكل دهد كه برابر با كل موقعيت نمايان­شده باشد.	پيكره	-نحوه تغيير موقعيت­ها در طرح كه مي­تواند از فرم بزرگ به سمت فرم كوچك يا برعكس حركت نمايد. -پيكره متشكل از تك نشانه­ها، نمايه ابهام و استنتاج (دلالت صريح به همراه دلالت ضمني).
			برداشت و ايجاد آگاهي	فرم از بين داده­هاي واقعي، كدهايي را انتخاب مي­نمايد كه در ذهن بيننده منجر به يك آگاهي اوليه شده و در موقعيت­هاي مختلف اين آگاهي را گسترده­تر نموده و در نهايت وي را به آن برداشت ذهني موردنظر مي­رساند.

6-بحث و یافته­ها

موضوع اصلی این پژوهش بررسی و تبیین مولفه­های بصری فرم بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم می­باشد. برای بررسی کیفیت مولفه­ها دو نمونه­ی موردی انتخاب­شد؛ که عبارت­اند از مجموعه برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر، دلیل انتخاب این دو بنا این است که هر دو بنا 1-از نظر معناشناختی، مخاطب را به بازی فراخوانده و وادار به معناسازی می­نمایند، 2-واجد زبانی نو هستند و فقط به دنبال تکرار تاریخ معماری ایران نبوده و در پی تقلید از غرب نمی­باشند و 3-جریان فکری و نگرشی ویژه در فرآیند طراحی را نمایش می­دهند. در جدول 5، به معماری و شاخص­های شکل­گیری این دو بنا پرداخته­ می­شود.

جدول 5: معماری مجموعه برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر

نام بنا	سال ساخت	نام معمار	تصویر	توضیحات
مجموعه برج آزادی	1349	حسین امانت		برج آزادی، به عنوان نماد «ایرانِ مدرن» و برای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران در میانه یکی از میدان‌های اصلی غرب تهران به نام میدان شهیاد سابق و آزادی کنونی طراحی و ساخته شد. معماری برج، تلفیقی از معماری هخامنشی، معماری ساسانی و معماری اسلامی است. در فضای زیرین برج، چندین تالار نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه قرار دارد.
موزه هنرهای معاصر	1356	کامران دیبا		این موزه شامل جامع‌ترین گنجینه‌های هنر مدرن در خارج از اروپا و آمریکای شمالی است و مالک یکی از ۵ تا ۱۰ مجموعه­ی مهم هنر نوگرا در دنیاست. این موزه دارای کارهای مهمی از جنبش‌های هیجان‌نمایی انتزاعی، پاپ­آرت، مینیمالیسم، مفهومی و فوتورئالیسم است. در گنجینه­ی دائمی موزه بیش از ۳۰۰۰ اثر ارزشمند از نخبگان هنرهای تجسمی نگهداری می‌شود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آن‌ها، دارای ارزش استثنایی هستند.

همچنین با توجه به مطالب بیان­شده در قسمت مبانی­نظری، می­توان دریافت که از نظر دلوز صیرورت در فرم دارای عدم قطعیت، عدم تعین، غیرساکن و ناایستا بودن در فضا (سیالیت و پویایی)، ابهام و ایهام در فضا و پیوستگی می­باشد. همچنین وجود میانجی در فرم با دیالکتیک و روابط لایه­های درونی محیط، وجود مرز مشترک بین فضاها، نمایان بودن سوژه و ابژه، حضور سیال و وجود دیسیپلینی برای دنبال­کردن یک حرکت خلاقانه در فضا در راستای خلق حرکت، وجود ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم، انعطاف­پذیری، وجود فضای بینابینی و اتمسفر بالا در فضا معنا می­یابد. به علاوه وجود مفهوم ریزوم در فرم دارای عواملی همچون سیالیت، انعطاف­پذیری، غیرخطی­بودن فرم، کثرت­گرایی، گسست نادلالتگر (ایجاد مسیر جدید با شکست و خردشدگی)، نقشه­نگاری (دارای نقشه­ای پویا با ارتباط فضایی جدید)، فولد (هزارتو)، شُدَن (ایجاد دگردیسی)، مجموعه (با گسترش و تکثیر متصل­شدن)، قلمروزدایی و بازقلمرو­سازی (ایجاد رابطه­ی جدید و مخالفت با سکون در فضا)، تفاوت (دوری از تکرار) می­باشد. همچنین از نظر دلوز لایه­های سیستمی نیز در ادراک فرم موثرند؛ لایه­های سیستمی دارای 1-لایه­ی کارکردی که دارای ساختار معماری، کالبدی، فضایی، مصالح و روابط کارکردی است. 2-زیبایی­شناختی که حجم، فرم، فضا، تناسبات و روح­مکان از مولفه­های مهم آن است. 3- خصوصیات اجتماعی-فرهنگی که رابطه با بافت، روابط درون فرهنگی و توجه به تکثر اندیشه­ها از شاخصه­های آن است. 4-عوامل زیست­محیطی که اقلیم و بوم نقش مهمی را در ادراک آن ایفا می­کنند. 5-عوامل اقتصادی و سیاسی که روابط درون سیاسی (توجه به تاریخ معماری سنتی) و وجود مصالح با رویکرد اقتصادی در این بخش مهم است و در آخر 6-لایه زمان که توجه به شرایط روز جامعه و نگاه جهانی از عوامل اصلی در ادراک آن هستند. در شکل 10، مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه­ی دلوز از فرم جمع­آوری شده­است.

 

شکل 10: مولفه­های بصری در فرم اشیاء بر اساس نظریه دلوز از فرم

سپس مولفه­های شکل 10 در اختیار 10 نفر از متخصصین معمار که دارای مدرک دکتری هستند؛ قرار گرفت و مصاحبه و پرسشنامه از آنها صورت گرفت؛ تا صحت مولفه­ها از نظر آنها تایید یا رد گردد. نتایج پرسشنامه از متخصصین در شکل 11، مشاهده می­شود.

              

شکل 11: نتایج صحت مولفه­های فرم از نظر دلوز

بنابراین با توجه به شکل 11 می­توان نتیجه گرفت که مولفه­های استخراج‌شده و جمع‌آوری شده در شکل 10، صحیح هستند.

7-نتیجه­گیری

مولفه­های بصری فرم همپوشانی بالایی با مولفه­ها و شاخصه­های نظریه دلوز از فرم دارند؛ این مولفه­ها از نظر آراء دلوز به سه بخش اصلی صیرورت، میانجی و ریزوم تقسیم­بندی می­شوند. صیرورت دارای شاخصه­هایی همچون سیالیت و پویایی در فضا، ابهام و ایهام در فضا، وجود تضاد در فضا و پیوستگی بین اجزاء معماری می­باشد. میانجی دارای مولفه­هایی همچون دیالکتیک روابط لایه­های درونی محیط، وجود مرز مشترک و فضای بینابینی، حضور سیال، خلق حرکت، ظرافت بصری و عمق مفاهیم، انعطاف­پذیری و ساختار و اتمسفر بالا در فضا می­باشد. ریزوم دارای شاخصه­هایی همچون سیالیت، انعطاف­پذیری، کثرت­گرایی، گسست نادلالتگر، فولد و دگردیسی می­باشد. از نظر دلوز مولفه­های دیگری همچون لایه­ی کارکردی که شامل هماهنگی کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی است؛ لایه­ی زیبایی­شناختی که وجود تناسب بین فرم و فضا است؛ لایه­ی اجتماعی-فرهنگی که رابطه­ی همزمان بین بافت، فرهنگ و توجه به تکثر اندیشه­ها در آن مهم است؛ لایه­ی زیست­محیطی که توجه به اقلیم و بوم در آن حائز اهمیت است؛ لایه­ی اقتصادی و سیاسی که توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا را مورد توجه قرار می­دهد و در نهایت لایه­ی زمان که توجه به شرایط روز جامعه و جهان را مورد بررسی قرار می­دهد؛ در شکل­گیری فرم تاثیر به سزایی دارند.

درصد بازتاب هر یک از مولفه­های فرم از نظر دلوز در مجموعه­ی برج آزادی و موزه­ی هنرهای معاصر، در شکل­های 12 و 13، جمع­آوری و تحلیل شده­است. با توجه به شکل 12، می­توان دریافت که مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در مجموعه­ی برج آزادی به ترتیب شامل تناسب بین فرم و فضا؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ هماهنگی کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم؛ توجه به اقلیم و بوم؛ پیوستگی بین اجزای معماری؛ رابطه­ی همزمان بین بافت، فرهنگ و توجه به تکثر اندیشه­ها؛ توجه به شرایط روز جامعه ایران؛ ساختار و اتمسفر بالای فضا و در نهایت دیالکتیک لایه­های درونی محیط می­باشد؛ که از نظر اکثر افراد (50 نفر به بالا) درصد بازتاب این مولفه­ها بین 100-70 درصد می­باشد.

شکل 12: نتیجه­ی پرسشنامه از 100 نفر درباره­ی مولفه­های فرم از نظر دلوز در مجموعه برج آزادی

با توجه به شکل 13، می­توان دریافت که مهم­ترین مولفه­های بازتاب­یافته در موزه­ی هنرهای معاصر به ترتیب شامل خلق حرکت؛ هماهنگی، کالبد، فضا، مصالح و روابط کارکردی؛ توجه به تاریخ معماری و غیرتکراری بودن بنا؛ ظرافت­های بصری و عمق مفاهیم؛ سیالیت و پویایی در فضا؛ تناسب میان فرم و فضا؛ انعطاف­پذیری؛ فولد و هزارتو؛ رابطه بین بافت و فرهنگ و در نهایت ساختار و اتمسفر بالای فضا می­باشد؛ که از نظر اکثر افراد (45 نفر به بالا) درصد بازتاب این مولفه­ها بین 100-70 درصد می­باشد.

 

شکل 13: نتیجه­ی پرسشنامه از 100 نفر درباره­ی مولفه­های فرم از نظر دلوز در موزه هنرهای معاصر

8-پی­نوشت

]1[ Gilles Deleuze                        ]2[ Charles Sanders Peirce                       ]3[ Formalism

]4[ Idealism                                   ]5[ Pragmatism                                           ]6[ Semiotics

]7[ Phenomenology                      ]8[ Marxism                                                ]9[ Sigmund Freud

]10[ Friedrich Nietzsche              ]11[ Max Weber  

9-ماخذ

1.       آرنهایم، رودولف. (1392). پویه‌شناسی صور معماری نیروهای ادراک بصری (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: سمت.

2.       اداندیس، دونیس. (1392). مبادی سواد بصری (ترجمه: مسعود سپهر). تهران: سروش دانش.

3.       اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1392). حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی. تهران: علم معمار.

4.       اردلانی، حسین، سلیمی، همایون، اکبری، مجید و گودرزی، حجت. (1394). تجسم احساس در اندیشه‌ی ژیل دلوز؛ بررسی نقاشی‌های فرانسیس بیکن. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 16، 89-104.

5.       الکساندر، کریستوفر. (1381). معماری و راز جاودانگی (ترجمه: مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: بهشتی.

6.       امرایی، بابک. (1393). تحلیل بینانشانه‌ای روابط فرم و فضا. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 19(4)، 13-22.

7.       امیری پویا، فائزه، افضلیان، خسرو، اعتصام، ایرج و طبسی، محسن. (1401). خوانش اندیشه‌های نوسنت‌گرایی در معماری معاصر ایران بر مبنای هرمنوتیک فلسفی هایدگر (با بررسی اندیشه‌های حسین شیخ زین‌الدین). دوفصلنامه علمی معماری، شهرسازی و هنر فضای زیست، 2(2)، 73-92.

8.       بارت، رولان. (1370). عناصر نشانه‌شناسی (ترجمه: مجید محمدی). تهران: بین‌المللی الهدی.

9.       بانی‌مسعود، امیر. (1394). معماری معاصر ایران. تهران: هنر معماری قرن.

10.       ترزیدیس، کوستاس. (1393). فرم بیانگر: رهیافتی مفهومی به معماری رایانه‌ای (ترجمه: کاوه بذرافکن). مشهد: کتابکده کسری.

11.       جمالی، مریم. (1394). مقدمه‌ای بر مفهوم فرم و فرمالیسم در هنر مدرن. چستارهای فلسفی، 11(28)، 47-64.

12.       خوشاب، فاطمه و اسلامی، سید یحیی. (1402). تعامل تصویر، حرکت و زمان در معماری و سینما با توجه به نظریات ژیل دلوز. هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، 28(1)، 81-94.

13.       دلوز، ژیل. (1390). ترجیح می‌دهم که نه. بارتابی محرر و سه جستار فلسفی (ترجمه: شهریار وقفی‌پور). تهران: نیکان.

14.       دلوز، ژیل. (1392). سینما 1: حرکت-تصویر (ترجمه: مازیار اسلامی). تهران: مینوی خرد.

15.       دهقان، کیان. (1399). تأثیر متقابل کاربرد و معنا بر فرم اشیاء. هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی، 25(2)، 75-86.

16.       ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1400). تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم (از سال 1385 تا کنون). دوفصلنامه اندیشه معماری، 6(11)، 1-21.

17.       ذوقی تونکابنی، مهرنوش، ارمغان، مریم و متین، مهرداد. (1401). نقش ذهنیت در بازنمود لایه‌های آثار معماری معاصر ایران با نگاهی به اندیشه‌ی فرم نشانه‌دار دلوز. نشریه علمی باغ‌نظر، 19(117)، 91-104.

18.       رئیسی، ایمان. (1394). نظر بازی: جستارهای نظریه معماری. مشهد: کتابکده کسری.

19.       سلیمانی الموتی، مهتاب و اردلانی، حسین. (1400). میانجی‌ها و ناممکن‌های دلوزی؛ سوژه، معماری و فضا؛ از ساختارمندی تا ساختارشکنی آیزنمن. فصلنامه علمی و شهرسازی صفه، 32(99)، 61-75.

20.       طلایی، آویده، حبیب، فرح و مختاباد امریی، سیدمصطفی. (1397). تدوین مدل مفهومی نشانه‌شناسی بازار سنتی ایران. مجله علمی-پژوهشی جستارهای زبانی، 9(3)، 15-36.

21.       علینژاد مجیدی، سحر، شالی امینی، وحید، ایرانی بهبهانی، هما و ضیمران، محمد. (1398). چگونگی بازتاب جلوه‌های میان‌متنی در بازخوانش معماری معاصر ایران. معماری و شهرسازی ایران، 10(17)، 49-68.

22.       فرجی، میترا و ابراهیم‌زاده نوایی، فاطمه. (1397). بررسی نقش مولفه‌های بصری فرم بر ادراک و تأثیر آن بر ایجاد انگیزش افراد. هویت شهر، 14(41)، 47-58.

23.       قبادیان، وحید. (1393). مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.

24.       لنگ، جان. (1390). آفرینش نظریه معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی محیط) (ترجمه: علیرضا عینی‌فر). تهران: تهران.

25.       محمودی، امیرسعید و باستانی، مهیار. (1397). روش‌های خلق ایده و کانسپت در فرایند طراحی معماری. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 31(2)، 33-44.

26.       ورمقانی، حسنا. (1402). بازتفسیر مراتب محصوریت در هزارتوی خانه‌های تاریخی کاشان (خانه عامری‌ها) بر پایه معرفت‌شناختی ریزوماتیک ژیل دلوز. نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، 14(2)، 67-81.

27.       وی کی چینگ، فرانسیس. (1370). معماری، فرم، فضا، نظم (ترجمه: زهره قراگوزلو). تهران: تهران.