تحلیل معناشناختی استعاره "قلب سلیم" در قرآن کریم و تطبیق آن با سلامت روان
الموضوعات :
1 - دکتری تخصصی روانشناسی عمومی، استاد، استاد تمام گروه روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: قلب سلیم , معناشناختی, وجوه قرآن, جانشینی, همنشینی, دَرزمانی, هم‌زمانی,
ملخص المقالة :
واژة قلب یکی از واژه‌های محوری در قرآن است که قطعاً معنای آن عضو نهفته در سینه نیست؛ اما دربارة کارکرد آن در طول تاریخ و در فرهنگ‌های هم عصر نزول قرآن تفاوت و تشابهاتی وجود داشته است. استعارة «قلب سلیم»در قرآن مباین اصطلاح «قلب مریض» است که در اثر ابتلاء به گناهانناشی از نفاق و کفر و فسوق پدید می‌آید. در معنای اصطلاح «قلب سلیم» ابهاماتی وجود دارد و برخی آن را مترداف با «اختلالات روانی» دانسته‌اند. بررسی‌های هم‌زمانی و درزمانی به منظور معناشناسی این اصطلاح قرآنینشان دهندة آن است که در فرهنگ‌های ایرانی، عبری و رومی و یونانی و اعراب پیش از اسلام قلب مرکز احساسات تلقی می‌شده و تنها با ظهور اسلام، قلب به عنوان مرکزی برای شناخت وارد فرهنگ اعراب شده است و بر کارکرد آن افزوده شده است. در نوعی دیگر از بررسی‌ها روش همنشینی و جانشینینشان داده شد که مقصود اصلی قرآن از نام بردن قلب با سایر ابزارهای احساس مادّی همچون سمع و صدر و فؤاد کاملاً جنبة مجازی داشته و مقصود نوعی درک عقلانی و احساسی باطنی و غیرمادّی است.در نهایت مشخص گردید که نمی‌توان «قلب سلیم» را مترداف با «سلامت روان» دانست؛ همچنان که نباید «مرض قلب» ناشی از گناهان مورد اشاره در قرآن را با «اختلال روانی» مترداف دانست؛ چرا که از یک سو در تحقق قلب مریض عنصر تعمّد و اختیار نقش مهمی را ایفا می‌کند و این در حالی است که بسیاری از اختلالات روانی نتیجة تحقق گناهان نبوده و اختیار یا دست‌کم تعمّدی در تحقق آنها نبوده است و تنها برخی از آنها نتیجة ضعف مرتبة ایمان فرد بوده و بسیاری از اختلالات روانی هم با منشاء بدنی صورت می‌گیرد که بالطبع ارتباطی با گناه ندارد. در نتیجه، به دلیل وجود راه یافتن موارد نقض فراوان در این تطابق، تفسیر و بسط دادن تعبیر قرآنی «قلب سلیم» از اصطلاح «سلامت روانی» به عنوان جایگزین خطاآمیز است و باید از آن اجتناب نمود و هر کدام از اصطلاحات مورد اشاره را باید در حیطة همان علم مورد استفاده قرار داد.
ابن جوزی، جمال الدین ابوالفرج(1407ق)، نزهه‌الاعین النواظر فی علم الوجوه و النظائر، تصحیح محمد عبدالکریم الراضی، بیروت: مؤسسه الرساله، چ3.
ابن منظور، لسان العرب، بیروت: دارالجیل، 1413ق.
ابوهلال عسکری، حسن، ج1، ص2، کتاب الصناعتین قاهره، 1971م.
افلاطون، جمهور (1353ش). ترجمه: محمدحسن لطفی، تهران: خوشه.
ایازی، سیدمحمدعلی؛ پورافخم، مریم، (1393). ایزوتسو و نقد و بررسی دو اثر قرآنی وی، فصلنامۀ علمی-پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء(س)، سال یازدهم، شمارۀ 3، پاییز 1393، پیاپی 23.
ایزوتسو، توشیهیکو(1361)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ایزوتسو، توشیهیکو(1378)، مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فروزان روز.
آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، 1415، بیروت.
پالمر، فرانک(1366)، نگاهی تازه به معنی شناسی، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: نشر مرکز.
تستری، سهل بن عبدالله(1423ق). ، التفسیر، به کوشش محمد باسل عیون السود. بیروت: منشورات محمد علی بیضون-دارالکتب العلمیه.
جرجانی، عبدالقاهر، الرساله الشافیه، ج1، ص 117-158، ضمن ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، به کوشش محمد خلف الله و محمد زغلول سلام، قاهره، 1991م.
جرجانی، عبدالقاهر، دلایل الاعجاز، مدخل «ص-خ»، به کوشش محمدرضا رشید، قاهره 1331ق.
جعفرطیاری، مصطفی(1394ش)، گناه و پیامدهای آن از منظر قرآن و حدیث، آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، شمارة 2.
جوادی آملی، عبدالله، 1378، تفسیر موضوعی قرآن کریم: قرآن در قرآن، تنظیم و ویرایش: محمد محرابی، چ 11، قم: اسراء.
حاجتی شورکی، محمد و حسنی، علی(1396ش)، بررسی تطبیقی واژگان قرآنی و اوستایی دربارة ساحت غیرمادی انسان، معرفت ادیان، شمارة 32.
حسینی همدانی(1404 ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، چاپ: 1، تهران: لطفى.
خطابی، حمد بن محمد، (1968م)، بیان اعجاز القرآن (چاپ شده در ضمن ثالث رسائل فی اعجاز القرآن)، تحقیق: محمد، خلف اهلل؛ محمد زغلول سالم، نشر دارالمعارف، قاهره.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). المفردات فی غرائب القرآن. به کوشش صفوان عدنان دادوی. دمشق/بیروت: دارالعلم/ الدار الشامیه.
رضی، هاشم (1350ش). زرتشت و تعالیم او. تهران: نشر فروهر.
شاذلی، سیّد قطب. (1412ق.). فی ظلال القرآن. چاپ هفدهم. بیروت: دار الشّروق للنّشر و التّوزیع.
طباطبایی، حسن، (1376ش). قلب در قرآن، بینات، شمارة 13، صص30-35.
طباطبایی، سیدمحمدحسین(1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی،محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی، ج 17، ص 223.
طباطبائی، محمدحسین. (1366)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن(1372ش). مجمع االبیان. به کوشش محمد جواد بلاغی. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
الطریحی، فخرالدین، مجمع‌البحرین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1385.
عبدالباقی، محمد فؤاد(1364ش). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، تهران: اسلامی.
عبدالتواب، رمضان(1367)، مباحثی در فقه اللغه و زبان شناسی عربی، ترجمه: حمیدرضا شیخی، مشهد:آستان قدس رضوی.
عقبه، بگم؛ مهروش، فرهنگ (1397ش)، تبار شناسی انگارۀ قرآنی قلب، دوفصلنامه علمی پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، بهار و تابستان 98، ص77-94.
عهد عتیق. ترجمة فارسی فاضل خان همدانی. لندن: بریتیش بایبل سوسایتی. 1272ق(1856م).
غزالی، محمد(1386). کیمیای سعادت. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
الفراهیدی، الخلیل بن احمد، 1414ق، العین، قم: مؤسسه دارالهجره.
فعالی، محمدتقی (1380). دانشنامة امام علی، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فیومی، احمدبن محمد(1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چ2، قم، مؤسسه دارالهجره.
قائمی‌نیا، علیرضا، نصرتی، شعبان،(1399). تحلیل شناختی طبع قلب با تأکید بر نمابرداری ساختاری در قرآن، فصلنامة ذهن، زمستان(ش 84)، ص5-40.
قراباغی، جواد(1394ش)، اسباب قساوت قلب از منظر قرآن و حدیث، مبلغان، شمارة 194.
قرآن کریم
قرشی، سیدعلی اکبر، قاموس قرآن(1412ق)، ج3، تهران: دارالکتب الاسلامی، ص 296.
قرطبی، محمدبن احمد(1372ق). الجامع لاحکام القرآن. به کوشش احمد عبدلعظیم بردونی، قاهره: دارالشعب.
مختارعمر، احمد(1385)، معنا شناسی، ترجمه: سیدحسین سیدی، چاپ دوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1379، پند جاوید: شرح وصیت امیرالایوتسومؤمنین به امام حسن مجتبی، نگارش: علی زینتی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1385، پندهای الاهی، تدوین و نگارش: کریم سبحانی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1389، سجاده‌های سلوک، تدوین و نگارش: کریم سبحانی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1393، جرعه ای از دریای راز، نگارش: محمدعلی محیطی اردکان، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصطفوی، حسن، 1430ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چ3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ملاصدرا، محمدبن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، چ3، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
ملاصدرا، محمدبن ابراهیم، شرح اصول کافی، تصحیح: محمد خواجوی و تحقیق: علی عابدی شاهرودی، چ1، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
مهروش، فرهنگ، عقبه بگم(1397ش)، کارکرد قلب در قرآن کریم، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره4.
نحاس، احمد بن محمد(1409ق). معنای القرآن، به کوشش محمدعلی صابونی، مکه: جامعه ام القری.
نصرتی، شعبان، و محمد رکعی، (1392)، نمابرداری شناختی در مفهوم سازی قرآنی، فصلنامة ذهن، ش 44.
Alberti, Fay Bound (2010). Matters Of The Heart. History Medicine. and Emotion, Oxford university press.
Cheyne Rev. (1903). “Heart”. Encyclopedia Biblica. vol. II. London: MacMillan.
Ejik, Philip Van der (no date). “Body and Spirit in Greek medicine and philosophy” in the internet portal of the Royal College of Psychiatrists.
Erikson, Robert A. (1997). The Language of the Heart 1600-1750. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Meslin, Michel (1987). “Heart”. Encyclopedia of Religion. tr. from French by Kristine Anderson.
Crystal, D. (1992). An Encyclopedia Dictionary of Language and Language, Oxford: Blackwell.
