مستشارالدوله تبریزی: از فهمِ «بحران» تا ایده «قانون»
الموضوعات :
سید حسین اطهری
1
(گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد)
ملیحه خوش بین
2
(گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد)
الکلمات المفتاحية: مستشارالدوله, بحران, قانون, شریعت, ترقی,
ملخص المقالة :
مقاله حاضر در صدد است چگونگی شکل¬گیری ایده «قانون» را در ذهن یوسف¬خان مستشارالدوله تبریزی در دوران پیشامشروطه و بر اساس چارچوب نظری توماس اسپریگنز واکاوی کند. بر این اساس مستشارالدوله به عنوان یکی از اصلاح¬طلبان و کارگزاران حکومتی عصر قاجار، با مشاهده آشفتگی، بی¬نظمی و اوضاع نامطلوب ایران و قیاس این احوال با پیشرفت، ترقی و انتظام غرب، درد و مشکله¬ای بزرگ را در جامعه خویش شناسایی و درک کرده و در جستجوی راه حل برآمد. وی نیز همچون دیگر روشنفکران و دغدغه¬مندان عصر قاجار در این اندیشه بود که برای رهایی از بحران عقب-ماندگی و رکود، چه باید کرد؟ بحرانی که پس از تلخی شکست¬های سنگین در برابر روس¬ها و مواجه¬های بعدی با تمدن غربی، بدان واقف شده بودند. پاسخی که مستشارالدوله پس از تلاش¬های نظری و عملی برای «چه باید کرد» و «رهایی از بحران» بدان دست می¬یابد، داشتن قانونی جدید منطبق با مبانی شریعت اسلام است که آن را به عنوان راه حلی قابل اطمینان به هم¬وطنان خود مورد تأکید قرار می¬دهد و جامعه قانون¬مند را به عنوان جامعه مطلوب خویش ترسیم می¬کند.
آدمیت، فریدون (1392)، اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی. #
آخوندزاده، میرزا فتحعلی، به کوشش حمید محمدزاده (1357)، الفبای جدید و مکتوبات، تبریز: احیا.#
ازغندی، علیرضا و عامری گلستانی، حامد (1389)، «مباني انديشه قانون¬گرايي ميرزا يوسف¬خان مستشارالدوله»، فصلنامه تحقيقات سياسي و بين¬المللي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد شهرضا، شماره 4: 62-27.#
اسپریگنز، توماس (1377)، فهم نظریه های سیاسی، مترجم: رجایی، فرهنگ، تهران: آگه.#
احمدی، حمید و خلیل طهماسبی، نوذر (1399)، «رابطه قانون و حکمرانی سیاسی در ایران معاصر (قرن نوزدهم و عصر مشروطه)»، دو فصلنامه علمی دانش سیاسی، سال 16، شماره 1، پیاپی 31، 24-1.#
پاشازاده، غلامعلی (1392)، در جستجوی قانون: زندگی و اندیشه میرزا یوسف¬خان مستشارالدوله، تهران: علم.#
حسنی، عطاالله و پاشازاده، غلامعلی (1388)، «رویکرد مستشارالدوله به نظام مشروطه غرب»، تاریخ ایران، شماره 4، پیاپی 5/62: 47-71.#
حیدری، عباس و نخعی زرندی، نصرالله (1397)، «واکاوی ایدئولوژی داعش بر اساس نظریه توماس اسپریگنز»، فصلنامه سیاسی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 48، شماره 4: 926-907.#
حقیقت، سیدصادق (1387)، روش شناسی علوم سیاسی، قم: انتشارات دانشگاه مفید.#
حقیقت، سید صادق و حجازی، سید حامد (1389)، «نگاهی انتقادی به کاربرد نظریه بحران اسپریگنز در مطالعات سیاسی»، فصلنامه علوم سیاسی، سال 13، شماره 49: 195-187.#
راسخ، محمد و بخشی زاده، فاطمه (1393)، «مفهوم قانون در عصر مشروطه: نويسندگان متقدم»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره 17، شماره 68: 23-1.#
راسخ، محمد و بخشی زاده، فاطمه (1397)، «شرع¬گرایان و قانون در عصر مشروطه ایران»، مجله حقوقی دادگستری، دوره 82، شماره 101: 116-85.#
طباطبايي، سیدجواد (1384). تأملي درباره ايران، جلد دوم: نظريه حكومت قانون در ايران، بخش نخست: مكتب تبريز و مباني تجددخواهي، تبريز: ستوده.#
طباطبایی، سیدجواد (1386). تأملی درباره ایران، جلد دوم: نظريه حكومت قانون در ايران، بخش دوم: مبانی نظریه مشروطه خواهی، تهران: مینوی خرد.#
عامری گلستانی، حامد (1394)، تجدد و قانون¬گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله به ضمیمه رساله یک کلمه، تهران: نگاه معاصر.#
عامری گلستانی، حامد (1400)، الف، «عدالت و قانون در اندیشه تجددگرایان متقدم در ایران عصر قاجار»، پیاپی 63، شماره 3: 182-149.#
عامری گلستانی، حامد (1400)، ب، «مقدمه ای بر تجربه تجددخواهی سیاسی در ایران معاصر»، فصلنامه علمی مطالعات خاورمیانه، سال 28، پیاپی 105، شماره 3: 114-81.#
عامری گلستانی، حامد و مقیمی زنجانی، شروین (1401)، «جستاری درباره تجربه ترقی خواهی میرزا یوسف¬خان مستشارالدوله»، سیاست پژوهی اسلامی ایرانی، سال 1، شماره 1: 46-25.#
عباسی، بیژن و یعقوبی، رضا (1399)، «مفهوم قانون در اندیشه¬های مستشارالدوله»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 50 شماره 1: 56-39.#
علوی پور، سید محسن (1397)، «از «فهم» تا «تبيين» انديشه سياسي: نقد و بررسي كتاب فهم نظريه هاي سياسي»، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، دوره 22، پیاپی 43، شماره 43: 20-1.#
فراستخواه، مقصود (1373)، سرآغاز نوانديشي معاصر (ديني و غيرديني)، تاریخچه پیدایی و برآمدن اندیشه نوین دینی و غیر دینی در ایران و دیگر کشورهای مسلمان نشین (از سده نوزدهم تا اوایل سده بیستم)، تهران: انتشار.#
فیرحی، داود (1400)، مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشامشروطه)، چاپ سوم، تهران: نشر نی.#
کشیشیان سیرکی، گارینه (1400)، «تأثیر اندیشه¬های مستشارالدوله در مسیر عقلانی شدن دولت در فرایند تحولات سیاسی اجتماعی ایران»، فصلنامه تحولات سیاسی اجتماعی معاصر ایران، سال اول، پیاپی 1، شماره 1: 121-102.#
کرمانی، ناظم الاسلام به کوشش سعیدی سیرجانی، علی اکبر (1376)، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: پیکان.#
كمالی طه، منوچهر (1353)، اندیشه قانون خواهی در ایران سده نوزدهم، حكومت قانون، تهران: زیبا.#
مستشارالدوله، یوسف بن کاظم، به اهتمام علیرضا دولتشاهی (1386)، رساله موسوم به یک کلمه، تهران: بال.#
محمدی پور، زینب و جواهری تهرانی، محمد (1401)، «تحلیل خوانش¬های معاصر از نسبت قانون و شریعت در رساله یک کلمه میرزا یوسف¬خان مستشارالدوله، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 52 ، شماره 2: 1121-1103.#
ناطق، هما (1356)، «فرنگ و فرنگ مآبی در ایران»، زمان نو، شماره 2: 72-56.#
نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار میرزا ملکم خان ناظم الدوله، تهران: شرکت سهامی کتاب¬های جیبی.#
نخعی زرندی، نصرالله و مهراب پور، معین و معین آبادی بیدگلی، حسین (1398)، «واکاوی دیدگاه¬های سیاسی شهید بهشتی بر اساس روش شناسی توماس اسپریگنز»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره 19: 56-33.#
