واکاوی دیدگاه‌ها در باب آرامگاه امامزاده حسین بن موسی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیمحمد باقری 1 , حمیدرضا ثنائی 2
1 - دانشجوی دکترای تاریخ اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - استادیار تاریخ وتمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد
الکلمات المفتاحية: امام¬زاده¬های ایران, امام¬زاده حسین بن موسی, آرامگاه حسین بن موسی, طبس,
ملخص المقالة :
درباره آرامگاه حسین بن موسی، از پسران امام موسی کاظم(ع)، گزارش‌های شفاهی و مکتوبی متعددی در منابع آمده‌است. درباره محل دفن او در ایران دیدگاه¬های پرشماری مطرح شده و هفت جای، شیراز، جوپار کرمان، بهبهان، دزفول، کوفه، طبس و دیه زرگِ آن، ذکر گردیده و البته دیدگاهی دیگر نیز وجود دارد که آرامگاه او را در عراق (کوفه یا بغداد) می¬داند. این مقاله ضمن بررسی و ارزیابی این دیدگاه¬ها کوشیده‌است به دیدگاهی که رجحان بیشتری دارد دست یابد. بنابر یافته¬ها، هر یک از این دیدگاه‌ها با ایراداتی روبه‌روست و تنها دیدگاهی که از طریق ادله قانع‌کننده و اطلاعات منابع متقدم اثبات می‌شود، قول ناظر به دفن امامزاده در طبس است. به‌جز گزارش منابع انساب از حدود اواخر سده 4 چهارم و اوایل سده پنجم هجری به بعد که از ادعای سادات منتسب به حسین بن موسی در طبس یاد کرده‌اند، قدمت آرامگاه موجود در طبس را نیز _که با توجه به کتیبه‌ای با تاریخ 494ق و برخی گمانه‌زنی‌های باستان‌شناختی، دست‌کم به سده 5ق بازمی‌گردد_ می‌توان به عنوان قرینه‌ای بر دفن شخصیت موردنظر ما در آن شهر به‌شمار آورد. در نتیجه می-توان گفت که مدفن امامزاده مذکور به احتمال فراوان در شهر طبس قرار دارد.
ابن¬زرکوب شیرازی، احمد بن¬ابی¬الخیر (1390). شیرازنامه. به¬کوشش اکبر نحوی، شیراز: دانشنامه فارس.
ابن‌صوفی، علی بن محمد عمری (1380). المجدی فی انساب الطالبیین. به¬کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
ابن‌طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر (1388ق). منتقلة الطالبیه. به¬کوشش سید مهدی خرسان، نجف: مکتبة الحیدریه.
ابن‌عنبه، جمال‌الدین احمد (1425ق). عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب. به¬کوشش مهدی رجایی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.
اخوان¬مهدوی، علی (1392). حسین بن موسی الکاظم؛ زندگی، شخصیت، آرامگاه. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
اخوان¬مهدوی، علی (1395). کنکاشی پیرامون آرامگاه های منسوب به حسین بن موسی الکاظم(ع). ذکر جمیل؛ یادنامه دکتر مهدی جلیلی، به کوشش مهدی مجتهدی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 413-433.
اربلی، علی بن عیسی (1339). کشف الغمه فی معرفه الائمه. به¬کوشش سید هاشم رسولی، تبریز: بنی هاشمی.
اعرجی، جعفر بن¬محمد (1377). مناهل الضرب فی انساب العرب. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
اقبال آشتیانی، عباس (1326). «تحقیقات تاریخی». یادگار، 3(9)، 49-63.
بارانی، محمدرضا و سیدیاسین زاهدی (1390). «شرح حال پنج تن از فرزندان امام کاظم(ع)». سخن تاریخ، 5(12)، -61.
باقری، محمد و حمیدرضا ثنائی (1397). «بررسی سندی و محتوایی نامه امام رضا (علیه السلام) به حاکم طبس». فرهنگ رضوی، ش22، تابستان 97.
باقری، محمد و حمیدرضا ثنائی (1399). «واکاوی گزارش¬ها درباره دفن امامزاده حسین بن موسی(ع) در شیراز». فرهنگ رضوی، 8(32)، 37-58.
باقری، محمد و سعید طاوسی مسرور، «بررسی کتاب حسین بن موسی(ع)، زندگانی، شخصیت، آرامگاه»، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، 21(12)، 3-25.
براقی، سیدحسین (1388). تاریخ کوفه، ترجمه سعید راد رحیمی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
جنید شیرازی، جنید بن محمود (1364). تذکره هزارمزار (ترجمه شذالازار). به¬کوشش عبدالوهاب نورانی وصال. شیراز: کتابخانه احمدی شیراز.
حرزالدین، محمد (1413ق). المراقد المعارف. قم: سعید بن جبیر.
خادمی، غلامرضا (1381). شجره طیبه یا امامزادگان ایران. قم: عصر ظهور.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد (1417ق). تاریخ بغداد. بیروت، دار الکتب العربیه.
روستا، جمشید (1394). «بررسی تطبیقی حیات تاریخی دو امامزاده همنام در دو ایالت فارس و خراسان». مجموعه مقالات برگزيده کنگره ملی امامزادگان با محوريت حضرت حسين بن موسی الکاظم عليه‌السلام، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، 299-328.
سلطان الواعظین شیرازی (1389). شب‌های پیشاور. به¬کوشش سیدمحمدباقر احمدی. قم: آل‌طه.
شریف قرشی، باقر (1413ق). حیاة امام موسی بن جعفر علیه السلام. بیروت: دارالبلاغه.
شیخی¬زازرانی، داود (1394). واکاوی روایات حسین بن موسی بن جعفر در کتب فریقین. مجموعه مقالات برگزیده کنگره ملی امامزادگان با محوریت حسین بن موسی¬الکاظم(ع)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، 137-178.
شیرازی، محمدمعصوم (1382). طرائق الحقائق. به¬کوشش محمدجعفر محجوب. تهران: سنایی.
صدوق، محمد بن علی (1372). عیون اخبار الرضا علیه السلام. ترجمه علی‌اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، صدوق، تهران.
صدوق، محمد بن علی (بی¬تا). عیون اخبار الرضا علیه السلام. ترجمه محمدتقی آقانجفی اصفهانی، اسلامیه، تهران.
طبرسی، فضل بن حسن (1390ق). زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام (ترجمه اعلام الوری باعلام الهدی). ترجمه عزیزالله عطاردی، کتابفروشی اسلامیه، تهران.
طبری، محمد بن جریر (1413ق). دلائل الامامه. قم: بعثت.
طوسی، محمد بن حسن (1390ق). تهذیب الاحکام. به¬کوشش سیدحسن خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن (1404ق). اختیار معرفه الرجال. به¬کوشش محمدباقر حسینی و سید مهدی رجایی، قم: آل‌البیت.
عبیدلی، ابوالحسن محمد (1371). تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب. به¬کوشش شیخ محمدکاظم محمودی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.
عرفان‌منش، جلیل (1386). چلچراغ شیراز. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
عطاردی قوچانی، عزیزالله (1342). عبدالعظیم حسنی حیاته و مسنده. تهران: صدوق.
فخررازی، محمد بن عمر (1377). الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه. به¬کوشش مهدی رجایی. زیرنظر محمود مرعشی نجفی. قم: مکتبة آیة الله مرعشی.
فدایی قطبی، علی‌محمد (1352). به¬کوشش پیرامون حسین بن موسی بن جعفر و مرقد وی. مجله دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، 9، 271-284.
فرصت حسینی شیرازی، محمدنصیر میرزاآقا (1377). آثار عجم. به¬کوشش منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (1385). تاریخ تشیع و مزارات شهرستان ساری. قم: وثوق.
همو (1390). هزار مزار ایران؛ پژوهشی در معماری و شرح حال شخصیت¬های مدفون در بناهای ثبت شده ایران استاد یزد. قم: وثوق.
قریشی، سیدحسن و سارا زمانی رنجبر گرمرودی (1391). بررسی دقیق مدفن حسین بن موسی الکاظم(ع). تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، 91(26)، 132-154.
کمونه حسینی، عبدالرزاق (1389). آرامگاه¬های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین. مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی آستان قدس رضوی.
کیا گیلانی، سیداحمد (1409ق). سراج الانساب. به¬کوشش سیدمهدی رجایی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.
لسترنج، گای (1386). جغرافیای تاریخی سرزمین¬های خلافت شرقی. ترجمه محمود عرفان، تهران: علمی فرهنگی.
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار. بیروت: الوفا.
مروزی، اسماعیل (1409ق). الفخری فی انساب الطالبیین. به¬کوشش مهدی رجایی، قم: کتابخانه آیة الله مرعشی.
مشکوتی، نصرت¬الله (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
مصطفوی کاشانی، محمدتقی (1381). باستان¬شناسی بناهای مذهبی. در مجموعه مقالات در زمینه باستانشناسی (مجموعه مقالات محمدتقی مصطفوی کاشانی). گردآوری مهدی صدری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 102-138.
معلوف، لوییس (1382). المنجد، تهران: پژوهان.
ملک‌الکتاب شیرازی. محمد بن محمد رفیع (1296). ریاض الانساب و مجمع الاعقاب معروف به بحرالانساب [چاپ سنگی]. بمبئی: مطبع داودی.
نجمی، شمس¬الدین (1381). گاهشمار تاریخ کرمان. کرمان: مرکز کرمان¬شناسی.
یاقوت حموی، شهاب¬الدین (1995م). معجم¬البلدان. بیروت:
Akhvan Mahdavi, Ali (1392/2013). Ḥusayn b. Mūsā al- Kāẓim; Zindigī, Shakhṣiyyat, Ārām- Gāh. Mashhad: Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi.
Akhvan Mahdavi, Ali (1395/2016). Kankāshī Pīrāmūn- i Ārām- Gāh- hā- yi Mansūb bih Ḥusayn b. Mūsā al- Kāẓim. Dhikr- i Jamīl; Yād- nāma- yi Dr. Mahdī Jalīlī, Revised by Mahdi Mojtahedi, Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad, 413- 433.
Aʿrajī, Jaʿfar b. Muḥammad (1377/1998). Manāhilal- Ḍarab fī Ansāb al- ʿArab. Qom: Marashi Najafi Library.
Atarodi Ghouchani, Azizullah (1342/1963). ʿAbd al- ʿAẓīm Ḥasanī Ḥayāta wa Musnada, Tehran: Ṣadūq.
Bagheri, Mohammad, Hamid Reza Sanaei (1397/2018), “Documentary and Content Study of the Letter of Imām Riẓā (A.S.) to the Ruler of Tabas”, Farhang- i Raḍawī, Vol.6, Issue 22 - Serial Number 22, September 2018, 207-225.
Bagheri, Mohammad, Hamid- Reza Sanaei (1399/2021), “Analysis of Reports about the Burial of Imamzadeh Hosein ibn Musa in Shiraz”, Farhang- i Raḍawī, Vol.8, Issue 32 - Serial Number 32, March 2021, 37-58.
Bagheri, Mohammad, Saeed Tavoosi Masroor (2022). “A Critical Review on the Book Hussain Ibn Musa (AS), His Life, Personality, Sepulcher”, Critical Studies in Texts and Programs of Human Sciences, Vol.21, Issue 12 - Serial Number 100, March 2022, 1-24.
Barani, Mohammad- Reza, Seyed Yasin Zahedi (1390/2011). “Sharḥ- i Ḥāl- i Panj Tan Az Farzandān- i Imām Kāẓim”, Sukhan- i Tārīkh, Vol. 5, No. 12, 36- 61.
Barāqī, Sayyid Ḥusayn (1388/2010). Taʾrīkh al-Kūfa, Trans. Saeed Rad Rahimi, Mashahd: Research Foundation of Astane Quds Razavi.
Eqbal Ashtiani, Abbas, (1326/1947). “Taḥqīqāt- i Tārīkhī”, Yādigār, Vol. 3, No. 9, 49- 63.
Erfan Manesh, Jalil (1386/2007). ĈilĈirāgh- Shiraz. Mashhad: Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi.
Fadaie Ghotbi, Ali Mohammad (1352/1973). “Kūshishī Pīrāmūn- i Ḥusayn b. Mūsā b. Jaʿfar wa Marqad- i Wiy”. Faculty of Theology and Islamic Studies, No. 9, 271- 284.
Fakhr Rāzī, Muḥammad b. ʿUmar (1377/1998). al- Shajarat al-Mubāraka fī Ansāb al-Ṭālibīyya. Revised by Mehdi Rajaie. Mahmoud Marashi Najafi (as Supervise). Qom: Maktaba Āyat Allāh Marʿashī.
Faqīh Baḥr al- ʿUlūm, Muḥammad Mahdī (1385/2006). Tārīkh- i Tashayyuʿ wa Mazārāt- i Shahristān- i Sari. Qom: Wuthūq.
Faqīh Baḥr al- ʿUlūm, Muḥammad Mahdī (1390/2011). Hizār Mazār- i Iran; Pazhūhishī dar Miʿmārī wa Sharḥ- i Ḥāl- i Shakhsiyyat- hā- yi Madfūn dar Banā- hā- yi Thabt Shuda- yi Iran Ustān- i Yazd. Qom: Wuthūq.
Forsat Hosseini Shirazi, Mohammad- Nasir Mirza Agha (1377/1998). Āthār- i ʿAjam. Revised by Mansour Rastegar Fasaie. Tehran: Amīr- Kabīr.
Ghoreishi, Seyed Hasan & Zamani Ranjbar Garmroudi, Sara (1391/2012). Barrisī- yi Daqīq- i Madfan- i Ḥusayn b. Mūsā al- Kāẓim. Mahallat Branch, Islamic Azad University, Fall 1391/2012, No. 26, 132- 154.
Ḥirz al-Dīn, Muḥammad (1413 AH/1992). al- Marāqid al- Maʿārif, Qom: Saʿīd b. Jubayr.
Ibn ʿInaba, Jamāl al- Dīn Aḥmad (1425 AH/2004). ʿUmdat al- Ṭālib fī Ansāb Āl Abī Ṭālib. Revised by Mahdi Rajaei, Qom: Marashi Najafi Library.
Ibn Ṣūfī, ʿAlī b. Muḥammad ʿUmrī (1380/2001). al- Majdī fī Ansāb al- Tālibiyyin. Revised by Ahmad Mahdavi Damghani, Qom: Marashi Najafi Library.
Ibn Ṭabāṭabā, Abū Ismāʿīl Ibrāhīm b. Nāṣir (1388 AH/1968). Muntaqilat al-Ṭālibiyya. Revised by Seyed Mahdi Kharasan, Najaf: Maktabat al- Ḥaydariyya.
Ibn zarkūb Shīrāzī, Aḥmad b. Abī al- Khayr (1390/2011). Shīrāz- Nāma. Revised by Akabar Nahvi, Shiraz: Dānish- Nāma- yi Fārs.
Irbilī, ʿAlī b. ʿIsā (1339/1960). al-. Kashf al-Ghumma fī Maʿrifat al-Aʾimma. Revised by Seyed Hashem Rasouli, Tabriz: Banī Hāshimī.
Junayd Shīrāzī, Junayd b. Maḥmūd (1364/1985). Tadhkirah-yi Hazār Mazār (Tarjumih-yi Shadhdh al- Izār), Revised by Abdul-Wahhab Nourani Vessel, Shiraz: Ahmadi Book Store.
Kemune Hosseini, Abd al- Razzaq (1389/2010). Ārām- Gāh- hā- yi Khāndān- i Pāk- i Payāmbar wa Buzurgān- i Ṣaḥāba wa Tābiʿīn. Mashhad: Islamic Research Foundation of Astane Quds Razavi.
Khademi,Gholamreza (1381/2002). Shajara- yi Ṭayyibih Yā Imām- Zādigān- i Iran. Qom: ʿAṣr- i Ẓuhūr.
Khaṭīb Baghdādī, Abūbakr Aḥmad (1417 AH/1996). Taʿrīkh- i Baghdād. Beirut: ِ Dār al- Kutub al- ʿArabiyya.
Kīā Gīlānī, Sayyid Aḥmad (1409 AH/1988). Sirāj al- Ansāb. Revised by Seyed Mehdi Rajaie, Qom: Marashi Najafi Library.
Le Strange, Guy (1386/2007). The Lands of The Eastern Caliphate. Trans. Mamoud Erfan, Tehran: ʿIlmī Farhangī.
Majlisī, Muḥammad Bāqir (1403 AH/1982). Biḥār al- Anwār. Beirut: al- Wafāʾ.
Malik al- Kuttāb Shīrāzī, Muḥammad b. Muḥammad Rafīʿ (1296 AH/1878). Riyāḍ al- Ansāb wa Majmaʿ al- Iʿqāb Maʿrūf bih Baḥr al- Ansāb (Lithography). Mumbai: Maṭbaʿ Dāwūdī.
Maʿluf, Louis (1382/2003). al- Munjid, Tehran: Pazhūhān.
Marwazī, Ismāʿīl (1409 AH/1988). al- Fakhrī fī Ansāb al- Ṭālibiyyīn, Revised by Seyed Mehdi Rajaie, Qom: Marashi Najafi Library.
Meshkati, Nosratallah (1349/1970). Fihrist- i Banā- hā- yi Tārīkhī wa Amākin- i Bāstānī- yi Iran. Tehran: Sāzmān- i Millī- yi Ḥifāẓat- i Āthār- i Bāstānī- yi Iran.
Mostafavi Kashani, Mohammad- Taqi (1381/2002). Bāstān- Shināsī- yi Banā- hā- yi Madhhabī. Dar Majmūʿa- yi Maqālāt Dar Zamīna- yi Bāstān- Shināsī (Majmūʿa- yi Maqālāt Mohammad- Taqi Mostafavi Kashani). Revised by Mehdi Sadri. Tehran: Society for the National Heritage of Iran. 102- 138.
Najmī, Shams al- Dīn (1381/2002). Gāh- Shumār- i Tārīkh- i Kerman. Kerman: Markaz- i Kerman- Shināsī.
Roosta, Jamshid (1394/2015). “Barrisī- yi Taṭbīqī- yi Ḥayāt- i Tārīkhī- yi Dū Imām- zāda- yi Hamnām dar Dū Iyālat- i Fārs wa Khurāsān”. Majmūʿa- yi Maqālāt- i Barguzīda- yi Kungira- yi Millī- yi Imām- zādigān bā Miḥwariyyat- i Ḥaḍrat- i Ḥusayn b. Mūsā al- Kāẓim ʿAliyih al- Salām, Tehran: Sāzmān- i Awqāf wa Umūr- i Khiyriya, 299- 328.
Ṣadūq, Muḥammad b.ʿAlī (1372/1993).ʿUyūn Akhbār al- Riḍā ʿAliyih al- Salām. Trans. Ali- Akbar Ghaffari & Hamid- Reza Mostafid, Tehran: Ṣadūq.
Ṣadūq, Muḥammad b.ʿAlī (Und.). ʿUyūn Akhbār al- Riḍā ʿAliyih al- Salām. Trans. Mohammad- Taqi Agha Najafi Isfahani, Tehran: Islāmiyya.
Shareef Al Qurashi, Baqir (1413 AH/1992), Ḥayāt- i Imā Mūsā b. Jaʿfar ʿAliyih al- Salām, Beirut: Dār al- Balāgha.
Sheikhi Zazerani, Davood (1394/2015). Wākāwī- yi Rawāyat- i Ḥusayn b. Mūsā b. Jaʿfar dar Kutub Farīqiyn. Majmūʿa- yi Maqālāt- i Barguzīda- yi Kungira- yi Millī- yi Imām- zādigān bā Miḥwariyyat- i Ḥusayn b. Mūsā al- Kāẓim ʿAliyih al- Salām, Tehran: Sāzmān- i Ĉāp wa Intishārāt, 137-178.
Shirazi, Mohammad Masoum (1382/2003). Ṭarāʾiq al- Ḥaqāʾiq. Revised by Mohammad Jafar Mahjoub. Tehran: Sanai.
Sulṭān al- Wāʿiẓīn Shīrāzī (1389/2010). Shab- hā- yi Pīshāwar. Revised by Seyed Mohammad- Baqer Ahmadi, Qom: Al Taha.
Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr (1413 AH/1992). Dalāʾil al- Imāma, Qom: Biʿthat.
Ṭabarsī, Faḍl b. Ḥasan (1390 AH/1970). Zindigānī- yi Ĉahārda Maʿṣūm ʿAliyihum al- Salām (Tarjuma- yi Iʿlām al-Warā bi-Aʿlām al-Hudā). Trans. Azizullah Atarodi, Tehran: Islāmiyya.
Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan (1390 AH/1970). Tahdhīb al- Aḥkām. Revised by Seyed Hasan Khersaan, Tehran: Dār al- Kutub al- Islāmiyya.
Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan (1404 AH/1983). Ikhtiyār Maʿrifat al- Rijāl. Revised by Mohammad- Baqer Hosseini & Seyed Mehdi Rajaei, Qom: Āl al- Bayt.
ʿUbaydlī, Abū ʾl-Ḥasan Muḥammad (1371/1992). Tahdhīb al- Ansāb wa Nihāyat al -Aʿqāb. Revised by Sheikh Mohammad Kazem Mahmoudi, Qom: Marashi Najafi Library.
Yāqūt Ḥamawī, Shihāb al- Dīn (1995). Muʿjam al- Buldān. Beirut: Dār Ṣādir.
