کشمکش های درونی و فشارهای بیرونی: فروپاشی و سقوط دولت طولونی در مصر و شام
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
معصومعلی پنجه
1
(استادیار گروه تاریخ و باستان‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: تاریخ مصر اسلامی, دولت طولونی, فروپاشی طولونیان, طولونیان و عباسیان,
ملخص المقالة :
با قتل خُمارویه در 282 هجری روزگار شکوه و بزرگی طولونیان به پایان آمد و دوره سستی و فروپاشی دولت آنان آغاز شد. فروپاشی و سقوط طولونیان چرا و چگونه به وقوع پیوست؟ در بررسی چرایی و چگونگی فروپاشی و سقوط دولت طولونی هم تأثیر عوامل داخلی را می¬توان دید و هم تأثیر عوامل خارجی را. طولونیان در دهه پایانی حکومت خویش (282-292ﻫ) پیوسته درگیر کشمکش درون خاندانی، میان فرزندان خمارویه و عموهایشان، فرزندان ابن¬طولون، بودند. پسران و جانشینان خردسال خُمارویه که از وی خزانه¬ای تهی به ارث برده بودند، توان و تجربه حکومت‌داری نداشتند و ازاین¬روی در این ده¬ سال قدرت و رشته امور مملکت در دست سرداران سپاه طولونی بود. این سرداران بارها در لحظه¬های سرنوشت¬ساز به طولونیان خیانت کردند و به خصم، عباسیان، پیوستند. شورش¬های قرمطیان در شام و ناتوانی طولونیان در سرکوبی و مهار آنان پای سپاهیان خلیفه را به شام و سپس به مصر باز کرد که پیامد آن پایان کار طولونیان بود.
ابن¬تغری بردی، جمال¬الدین ابوالمحاسن (بی¬تا). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة. قاهرة: وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
ابن¬اثیر، عزالدین (1982). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابن¬خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1366). العبر یا تاریخ ابن خلدون. ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
همو (1388). مقدمۀ ابن¬خلدون. ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن خلکان، شمس‌الدین احمد (1968). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به¬کوشش احسان عباس، بیروت: دارالثقافة.
ابن¬سعید، علی بن موسی (1953). المغرب فی حلی المغرب. قسم خاص مصر، به¬کوشش زکی محمد حسن و دیگران، قاهره: مطبعة جامعة فؤاد الاول.
ابن¬عدیم، ابوالقاسم کمال‌الدین عمر (1951). زبدة الحلب من تاریخ حلب. به¬کوشش سامی الدهان، دمشق: المعهد الفرنسی بدمشق للدراسات العربیة.
بلوی، ابومحمد عبدالله بن محمد (بی¬تا). سیرة احمد بن طولون. به¬کوشش محمد کردعلی، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
پنجه، معصومعلی (1383). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو طولونیان. پایان¬نامه کارشناسی ارشد. دانشکده الهیات و معارف اسلامی. دانشگاه تهران.
همو (1396). جنگ، صلح و ازدواج: روابط خمارویه طولونی (حک 270-282) با خلافت عباسی. تاریخ و تمدن اسلامی، 13(26): 25-36.
خدایی، سید علی¬اکبر (1395). «زکرویه بن مهرویه». دانشنامه جهان اسلام، ج 21، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره¬ای، تهران: فرزان روز.
زیّود، محمد احمد (1989). العالاقات بین الشام و مصر فی العهدین الطولونی و الاخشیدی. دمشق: دارحسان.
سجادی، صادق (1381). «بدرالحمامی». دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، ج 11، زیر نظم کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
طبری، ابوجعفر محمد بن جرير (1967). تاريخ الامم و الملوک. به¬کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت: دار التراث.
کندی، ابوعمر محمد بن یوسف (1908).کتاب الولاة و کتاب القضاة. به¬کوشش رفن گست، بیروت: مطبعة الآباء الیسوعیین.
مسعودی، علی بن حسین (1989). مروج الذهب و معادن الجوهر. به¬کوشش شارل پلا، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
مقریزی، تقی¬الدین احمد بن علی (1991). کتاب المقفّی الکبیر. به¬کوشش محمد الیعلاوی، بیروت: دارالغرب اسلامی.
همو (1397). پندها و عبرت¬ها از بناها و آثار تاریخی مصر (خطط مقریزی). ترجمه پرویز اتابکی، مشهد: بنیاد پژوهش¬های اسلامی.
یاقوت حموی، ابوعبدالله (1990). معجم البلدان. به¬کوشش فرید عبدالعزیز الجندی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح (1378). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
Gordon, M. S. (2000). “Tulunids”. EI2, v. 10, Leiden: E. J. Brill.
Hassan, Z. M. (1986). “Ahmad b. Tulun”. EI2, v. 1, Leiden: E. J. Brill.
Balawī, Abū Muḥammad ʿAbdullah ibn Muḥammad (n. d.). Sīra Aḥmad ibn Ṭūlūn. ed. Mohammad Kurd Ali, Cairo: Maktabat al-Thaqāfah al-dīnīa.
Daftari, Farhad (1375 sh.). The Isma'ilis: Their History and Doctrines. Persian Translated by Fereydoun Badrei, Tehran: Farzan Ruz.
Gordon, M. S. (2000). “Tulunids”. EI2, v. 10, Leiden: E. J. Brill.
Hassan, Z. M. (1986). “Ahmad b. Tulun”. EI2, v. 1, Leiden: E. J. Brill.
Ibn Athīr, ʿIzz ad-Dīn ʿAlī b. Muḥammad (1982). al-Kāmil fī al-tārīkh. Beirut: Dar Sadir.
Ibn Khaldūn, ‘Abd ar-Raḥmān ibn Muḥammad (1366 sh.). al-ʻIbar or History of Ibn Khaldun. Persian Translated by Abdul Mohammad Ayiti, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research.
Idem (1388 sh.). al-Muqaddima. PersianTranslated by Mohammad Parvin Gonabadi, Tehran: Scientific and Cultural.
Ibn Khallikān, Shamsuddin Aḥmad b. Muḥammad (1968). Wafayāt al-Aʿyān wa-Anbāʾ Abnāʾ al-Zamān. ed. by Ehsan Abbas, Beirut: Dar al-Thiqafa.
Ibn al-ʿAdīm, Kamāl al-Dīn Abū ʾl-Ḳāsim ʿUmar (1951). Zubdat al-Halab fi ta'arikh Halab. ed. By Sami al-Dahan, Damascus: Institut Français d'Etudes Arabes de Damas.
Ibn Saʿīd, Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn Mūsā (1953). al-Mughrib fī ḥulā l-Maghrib, ed. by Zaki Mohammad Hassan and others, Cairo: Fouad Al-Awwal University Press.
Ibn Taghrī Birdī, abū al-Maḥāsin (n. d.). al-Nujūm al-Zāhira fī Mulūk-i Miṣr Wa al-Qāhira. Cairo: Wizārat al-Thaqāfah wa al-Irshād al-qawmi.
Khodaei, Seyyed Ali Akbar (2015). “Zakarawayh b. Mihrawayh”. Daaneshnaame-ye Jahaan-e Eslam (Encyclopaedia of Islamic World), vol. 21, ed. Gholam Ali Haddadadel, Tehran: Islamic Encyclopaedia Foundation.
Kindī, Abu Umar Muhammad ibn Yusuf (1908). Kitāb al-wulāt wa-kitāb al-quḍāt. ed. Rhuvon Guest, Beirut: Maṭbaʻat al-Ābāʼ al-Yasūʻīayn.
Panjeh, Masoumali (2013). Islamic culture and civilization in the Tulunian territory. Master's thesis. Faculty of Theology and Islamic Studies. University of Tehran. [in persian].
Idem (2016). War, Peace and Marriage: Relations of Khamaruyeh Tuluni (270-282) with the Abbasid Caliphate. Islamic History and Civilization, 13(26): 25-36. [in persian].
Masʿūdī, Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn al-Ḥusayn (1989). Murūj al-Dhahab wa-Ma‘ādin al-Jawhar. ed. Charles Pella, Beirut: The World Book Company.
Maqrīzī, Taqī al-Dīn Aḥmad b. ʻAlī (1991). Kitāb al-Muqffā al-Kabīr. ed. Mohammad Ali Alavi, Beirut: Islamic Dar al-Gharb.
Idem (1397). al-Mawāʻiẓ wa-al-Iʻtibār bi-Dhikr al-Khiṭaṭ wa-al-āthār. Persian Translated by Parviz Atabaki, Mashhad: Islamic Research Foundation.
Sajjadi, Sadegh (2011). “Badr al-Hamami”. The Great Islamic Encyclopedia, vol. 11, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr (1967). Tārīkh al-Umam wa al-mulūk. ed. Mohammad Abolfazl Ibrahim, Beirut: Dar al-Turath.
Yāqūt Ḥamawī, Shihāb al-Dīn b.ʿAbdullāh (1990). Mu'jam al-Buldān, ed. Farid Abdulaziz Al-Jandi, Beirut: Dar al Kotob al Ilmiyah.
Yaʿqūbī, Aḥmad b. ʾAbī Yaʿqūb b. Waḍīḥ (1378 sh). Tārīkh al-Yaʿqūbī. Persian Translated by Mohammad Ebrahim Ayati, Tehran: Scientific and Cultural.
Zayyud, Mohammad Ahmad (1989). al-ʻAlāqāt bain al-Shām wa Miṣr fi alʻahdain al-Tūlūnī wa Ikhshīdi. Damascus: Dar Hassan.
