ادریس بدلیسی: تاریخ‌نویسی منشیانه و الگوواره اسلامگرا در تاریخ‌نگاری عثمانی

الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی

محمد حسین صادقی ¹ (دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 15 الخميس , صفر, 1445 تاريخ التأكيد : 09 الأحد , رجب, 1445 تاريخ الإصدار : 24 الثلاثاء , شعبان, 1445

الکلمات المفتاحية: ادریس بدلیسی, تاریخ‌نگاری عثمانی, تاریخ‌نویسی فارسی, تاریخ‌نویسی منشیانه, الگوواره اسلامگرا.,

ملخص المقالة :

ادریس بدلیسی در میان تاریخ‌نگاران فارسی‌نویس دربار عثمانی، جایگاه بلندی دارد، آن‌چنانکه می‌توان او را برجسته‌ترین نماینده فارسی‌نویسی و تاریخ‌نگاری ایرانی در دربار عثمانیان برشمرد. این مقاله با تمرکز بر هشت‌بهشت و سلیم شاهنامه به‌عنوان دو اثر تاریخ‌نگارانه وی درصدد شناسایی مؤلّفه‌های اصلی تاریخ‌نویسی و تاریخ‌نگاری او برآمده و در گام نهایی به تبیین این مؤلفه‌ها پرداخته‌است. بنابر یافته‌های این پژوهش، مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نویسی بدلیسی عبارتند از: گزارش مفصل وقایع، استفاده از نثری مصنوع و ادبی، درآمیختن متن با اشعار، آیات و روایات، عدم اشاره کافی به منابع روایت‌ها و تقسیم‌بندی منظم مطالب. همچنین ارائه تصویری امپراتورگونه از دولت عثمانی، تلاش در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان، بهره‌گیری از روایت تاریخی درجهت خدمت به مقاصد سیاسی دولت عثمانی، قرار گرفتن دربار در مرکز روایت، عدم اکتفا به نقل تاریخ سیاسی، توجه به نهادهای دولتی، علمی و اجتماعی، رجال تأثیرگذار و علما و توجه به احوال ملل همسایه ازجمله مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نگاری وی محسوب می‌شوند.

المصادر:

قرآن کریم.
ادرنه‌لی، مجدی افندی (بی‌تا). ترجمه شقایق النعمانیه. بی‌جا.
ازجان، عبدالقادر (1391). «تاریخ‌نگاری عثمانی در دوره سلیمان قانونی». در: نصرالله صالحی (ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 170-2210.
ایپشیرلی، محمد (1391). «مروری بر تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 101- 121.
اینالجیق، خلیل (1391). «پیدایش تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 51-67.
بدلیسی، ادریس (1387). قانون شاهنشاهی. به¬کوشش عبداللّه مسعودی آرانی. تهران: میراث مکتوب.
همو (1995م). سلیم‌شاهنامه. رساله دکتری به اهتمام حجابی قیرلانقیج، آنکارا: دانشگاه آنکارا، انستیتوی علوم اجتماعی.
همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3538، کتابخانه سلیمانیه.
همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3539، کتابخانه سلیمانیه.
همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3540، کتابخانه سلیمانیه.
بدلیسی، شرف خان (1377). شرف¬نامه، ج 1، به¬کوشش ولادیمیر وییلیامینوف. تهران: اساطیر.
بروسه‌لی، محمدطاهر(1333ﻫ‌). عثمانلی مولفلری. ج 3. استانبول: مطبعه عامره.
حسینی زنوزی، محمدحسن (1370). ریاض الجنه. ج 2. به¬کوشش علی رفیعی، قم: کتابخانه عمومی آیت¬اللّه مرعشی نجفی(ره).
خواجه سعدالدین افندی (1279-1280ﻫ‌). تاج التواریخ، ج 2. استانبول: مطبعه عامره.
صادقی، محمدحسین (1399). «تاریخ‌نگاری فارسی در دربار عثمانی (مطالعه موردی: ادریس بدلیسی)». در: مهدی عبادی و محترم وکیلی سحر، مجموعه مقالات دومین همایش ملی مناسبات فکری ایران و عثمانی؛ بازخوانی پیوندهای تاریخی دو همسایه، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 305-333.
صالحی، نصراللّه (1395). «تأملاتی در تاریخ‌نگاری فارسی در دوره عثمانی». مطالعات تاریخ اسلام. 8(30)، 101- 118.
طاشکپری‌زاده، احمد بن مصطفی (1975). شقائق‌النعمانیه فی علماء الدّوله العثمانیه. بیروت: دارالکتب العربی.
عاشق پاشازاده (1332ق‌). تواریخ آل‌عثماندن عاشق پاشازاده تاریخی. به¬کوشش عالی بک، استانبول: مطبعه عامره.
قزوینی حائری، یاسر (1389). «گفتمان مشروعیت در هشت‌بهشت بدلیسی». مطالعات تاریخ اسلام. 2(5)، 107-127.
کحاله، عمر رضا (1376ق). معجم‌المولفین. ج 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مناژ، ویکتور. ال (1391). «آغاز تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 75-90.
نورییلدیز، سارا (1391). «تاریخ‌نگاری عثمانی». در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژهشکده تاریخ اسلام، 123-147.
همو (1391). «نخبگان ایرانی در خدمت سلطان عثمانی: تاریخ‌نویسی فارسی در دوره عثمانی (سده‌های دهم و یازدهم)». در: نصرالله صالحی (ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 221-245.
Aşıkpaşazade (2003). Aşık Paşazade Osmanoğlulları'nın Tarihi, Haz: Kemal Yavuz ve Yekta Seraç, İstanbul, K Kitaplığı.
Aşıkpaşazade (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz: Nihal Atsız, İstanbul: MEB Yayınları.
Başaran, Orhan (2000). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişti'nin Hatimesi, (Metin-İnceleme-Çeviri) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzrum.
Emecen, Feridun (2009). “Fatih Sultan Mehmed ve Etrafındakı Dünya: Osmanlı Devleti'ni Doğu Komşuları”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, ss. 65-85.
Idem (2019). “Yavuz Sultan Selim'in Doğu Anadolu Siyaseti ve İdris-i Bitlisi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt), Editörler: Mehmet İnbaşı ve Mehmet Demirtaş, Ankara, ss. 145- 149.
Genç, Vural (2019). Acem'den Ruma Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlisi (1457-1520), Ankara: T.T.K.
Hoca Sadettin Efendi (1979). Tacü’t Tevarih, C. 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İnalcık, Halil (2000). “Âşıkpaşazade Tarihi Nasıl Okunmalı”, Söğüt’ten İstanbul’a- Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara, (3. Bs. 2015), ss. 119-145.
Kütükoğlu, Bekir (1994). Vekayinüvis Makaleler, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
Naima Efendi (1967). Mustafa. Naima Tarihi, C. 1, Çev: Zuhuri Danışman, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
Neşri, Mehmed (1949). Kitab-ı Cihan- Nüma Neşri Tarihi, C.1, Hz, Faik R Unat ve Mehmed A Köymen, Ankara: TTK.
Özcan, Abdülkadir (1998). “Heşt Bihişt”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, ss.271-273.
Idem (2000). “İdris-i Bitlisi”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, ss.485-488.
Şükrü, Mehmed (1934). Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Bitlisi İdris'in Heşt Bihişt Adlı Eserine Göre, Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaası.
Yıldırım, Muhammed İbrahim (2010). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Behişte göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

Qurān- i Karīm.
Aşıkpaşazade (1332 AH/1913). Tevârîh-i Âl-i Osman(Aşıkpaşazade Tarihi). Revised by Âlî Bey, Istanbul: Maṭbaʿa ʿĀmira.
Aşıkpaşazade (2003). Aşık Paşazade Osmanoğlulları'nın Tarihi, Haz: Kemal Yavuz ve Yekta Seraç, İstanbul, K Kitaplığı.
Aşıkpaşazade (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz: Nihal Atsız, İstanbul: MEB Yayınları.
Başaran, Orhan (2000). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişti'nin Hatimesi, (Metin-İnceleme-Çeviri) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzrum.
Bidlisi, Sharafkhan (1377/1998). Sharaf- Nāma, Vol.1, Revised by Vladimir Veliaminov. Tehran: Asāṭīr.
Bitlisi, Idris (1387/2008). Qānūn- i Shāhanshāhī. Revised by Abdolah Masoudi Arani. Tehran: Mīrāth- i Maktūb.
Idem. Salīm Shāh- Nāma. Revised by Hicabi Kırlangıç (PhD Thesis), Ankara: Ankara University, Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi.
Idem. Hasht Bihisht. Hagia Sophia Manuscript No. 3538, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
Idem. Hasht Bihisht. Hagia Sophia Manuscript No. 3539, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
Idem. Hasht Bihisht. Hagia Sophia Manuscript No. 3540, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
Bursalı, Mehmed Tahir (1333AH/1914). Osmanli Müellifleri. Vil. 3. Istanbul: Maṭbaʿa ʿĀmira.
Edirne li, Majdi Efandi (Und.). Tarjuma- yi Shaqāyiq al- Nuʿmāniyya. (Und.).
Emecen, Feridun (2009). “Fatih Sultan Mehmed ve Etrafındakı Dünya: Osmanlı Devleti'ni Doğu Komşuları”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, ss. 65-85.
Idem (2019). “Yavuz Sultan Selim'in Doğu Anadolu Siyaseti ve İdris-i Bitlisi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt), Editörler: Mehmet İnbaşı ve Mehmet Demirtaş, Ankara, ss. 145- 149.
Genç, Vural (2019). Acem'den Ruma Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlisi (1457-1520), Ankara: T.T.K.
Hoca Sadettin Efendi (1279-1280 AH/1862-1863). Tāj al- Tawārīkh, Vol. 2, Istanbul: Maṭbaʿa ʿĀmira.
Hoca Sadettin Efendi (1979). Tacü’t Tevarih, C. 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Hosseini Zonoozi, Mohammad Hasan (1370/1991). Riyāḍ al- Jannah. Vol.2. Revised by Ali Rafiee, Qom: Marashi Najafi Library.
İnalcık, Halil (1391/2012). “Piydāyish- i Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.51-67), Tehran: Research Center for Islamic History.
İnalcık, Halil (2000). “Âşıkpaşazade Tarihi Nasıl Okunmalı”, Söğüt’ten İstanbul’a- Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara, (3. Bs. 2015), ss. 119-145.
Ipşirli, Mehmet (1391/2012). “Murūrī bar Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.101-121), Tehran: Research Center for Islamic History.
Ghazvini Haeri, Yaser (1389/2010). “Guftimā- i Mashrūʿiyyat dar Hasht- Bihisht- i Bitlisi”, Journal of Historical Studies of Islam, No. 2(5), 107-127.
Kahhala, Umar Rida (1376 AH/1956). Muʿjam al- Muʾallifīn. Vol.2. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.
Kütükoğlu, Bekir (1994). Vekayinüvis Makaleler, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
Ménage,Victor Louis (1391/2012). “Āghāz- i Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.75-90), Tehran: Research Center for Islamic History.
Naima Efendi (1967). Mustafa. Naima Tarihi, C. 1, Çev: Zuhuri Danışman, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
Neşri, Mehmed (1949). Kitab-ı Cihan- Nüma Neşri Tarihi, C.1, Hz, Faik R Unat ve Mehmed A Köymen, Ankara: TTK.
Nur Yildiz, Sara (1391/2012). “Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.123-147), Tehran: Research Center for Islamic History.
Idem (1391/2012). “Nukhbigān- i Iranī dar Khidmat- i Sulṭān- ʿUthmānī: Tārīkh- Niwīsī- yi Fārsī dar Dawra- yi ʿUthmānī (Sadih- hā- yi Dahum wa Yāzdahum”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.221-245), Tehran: Research Center for Islamic History.
Özcan, Abdülkadir (1391/2012). “Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī dar Dawra- yi Sulaymān- i Qānūnī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.170-210), Tehran: Research Center for Islamic History.
Özcan, Abdülkadir (1998). “Heşt Bihişt”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, ss.271-273.
Idem (2000). “İdris-i Bitlisi”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, ss.485-488.
Sadeghi, Mohammad Hossien (1399/2020). “Tārīkh- Nigārī- yi Fārsī dar Darbār- i ʿUthmānī (The Case Study: Idris Bitlisi)”. In: Mehdi Ebadi & MohtaramVakili Sahar, Majmūʿa- yi Maqālāt- i Duwumīn Hamāyish- i Millī- yi Munāsibāt- i Fikrī- yi Iran wa ʿUthmānī; Bāz Khwānī- yi Piywand- hā- yi Tārīkhī- yi Dū Hamsāyih (pp.305-333), Tehran: Research Center for Islamic History.
Salehi, Nasrollah (1395/2016). “Taʾāmulātī dar Tārīkh- Nigārī- yi Fārsī dar Dawra- yi ʿUthmānī”. Journal of Historical Studies of Islam, No. 8(30), 101-118.
Şükrü, Mehmed (1934). Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Bitlisi İdris'in Heşt Bihişt Adlı Eserine Göre, Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaası.
Tāsh Kuprīzādih, Aḥmad b. Muṣṭafā (1975). Shaqāʾiq al- Nuʿmāniyya fī ʿUlamāʾ al- Dawala al- ʿUthmāniyya. Beirut: Dār al- Kutub al- ʿArabī.
Yıldırım, Muhammed İbrahim (2010). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Behişte göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

نص كامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 19، شماره 45، زمستان 1402  Vol.19, No.45, Winter 2024

صص 53-80 (مقاله پژوهشی)

 

 

ادریس بدلیسی: تاریخ‌نویسی منشیانه و الگوواره اسلامگرا در تاریخ‌نگاری عثمانی¹

محمد حسین صادقی²

دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران

 

چکیده

ادریس بدلیسی در میان تاریخ‌نگاران فارسی‌نویس دربار عثمانی، جایگاه بلندی دارد، آن‌چنانکه می‌توان او را برجسته‌ترین نماینده فارسی‌نویسی و تاریخ‌نگاری ایرانی در دربار عثمانیان برشمرد. این مقاله با تمرکز بر هشت‌بهشت و سلیم شاهنامه به‌عنوان دو اثر تاریخ‌نگارانه وی درصدد شناسایی مؤلّفه‌های اصلی تاریخ‌نویسی و تاریخ‌نگاری او برآمده و در گام نهایی به تبیین این مؤلفه‌ها پرداخته‌است. بنابر یافته‌های این پژوهش، مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نویسی بدلیسی عبارتند از: گزارش مفصل وقایع، استفاده از نثری مصنوع و ادبی، درآمیختن متن با اشعار، آیات و روایات، عدم اشاره کافی به منابع روایت‌ها و تقسیم‌بندی منظم مطالب. همچنین ارائه تصویری امپراتورگونه از دولت عثمانی، تلاش در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان، بهره‌گیری از روایت تاریخی درجهت خدمت به مقاصد سیاسی دولت عثمانی، قرار گرفتن دربار در مرکز روایت، عدم اکتفا به نقل تاریخ سیاسی، توجه به نهادهای دولتی، علمی و اجتماعی، رجال تأثیرگذار و علما و توجه به احوال ملل همسایه ازجمله مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نگاری وی محسوب می‌شوند.

 

کلیدواژه­ها: ادریس بدلیسی، تاریخ‌نگاری عثمانی، تاریخ‌نویسی فارسی، تاریخ‌نویسی منشیانه، الگوواره اسلامگرا.

مقدّمه و طرح مسأله

روند مهاجرت نخبگان ایرانی به دربار عثمانی پس از شکست حسن بیگ آق‌قویونلو (حک. 857-883ﻫ/1453-1478م) از سلطان محمّد فاتح (حک. 855-886ﻫ‌‌/1451- 1481م) در 878ﻫ/1473م آغاز شد. پس از این شکست، برخی از دانشمندان دربار حسن بیگ به آناتولی مهاجرت کرده و به دربار عثمانی راه یافتند؛ که از میان آنان، تعدادی روی به تاریخ‌نویسی آوردند (صالحی، 1395: 106). نخبگان ایرانی مهاجر در دستگاه اداری عثمانی جایگاه ویژه‌ای کسب کرده و نقشی واسطه‌ای در انتقال سنت‌های دیوانی و ادبی ایران به آناتولی و دربار استانبول ایفا کردند. ازآن‌پس، دولت عثمانی از عناصر ایرانی برای انتقال تجربه تاریخ‌نگاری به عثمانی حمایت کرد (نورییلدیز الف، 1391: 1398).

ازجمله نخبگان ایرانی که همزمان با قدرت‌گیری دودمان صفوی، بار هجرت از ایران بسته و رحل اقامت در روم افکند ادریس بدلیسی است. بدلیسی در طول زمانی که ساکن قلمرو آل‌عثمان بود، دو اثر تاریخ‌نگارانه از خود برجای گذاشت؛ هشت‌بهشت و سلیم‌شاهنامه. نثر مصنوع، متکلّف و البته زیبای بدلیسی در کنار اشتمال این دو اثر به تاریخ نُه سلطان نخست آل‌عثمان، ارزشی انکارناپذیر به این دو کتاب داده‌است. بدلیسی به عنوان دانشمندی برجسته از جایگاه ویژه‌ای در دولت عثمانی برخوردار بود و خاستگاه منشیانه وی موجب تفاوت واضح تاریخ‌نویسی او با همتایان پیشینی‌اش در عثمانی شده بود. از طرفی دیگر، حضور او در دربار آل‌عثمان با رقابت‌های سیاسی و درگیری نظامی این دولت با دولت‌های صفوی و ممالیک همزمان بود و همین باعث می‌شد که بدلیسی در نگارش تاریخ آل‌عثمان تنها به دنبال نقل خبر و ثبت رویدادها نباشد.

از آنجا که افزون بر در نظر گرفتن اوضاع زمانه، توجه به خاستگاه و پیشه مورخان از جمله مهم‌ترین عوامل مؤثر در بررسی تاریخ‌نویسی³ و تاریخ‌نگاری⁴ ایشان محسوب می‌شود؛ پژوهش حاضر در پی آن است که پس از ارائه توصیفی مختصر از زندگانی بدلیسی، مؤلفه‌های اصلی تاریخ‌نویسی‌ و تاریخ‌نگاری وی را مشخص کرده و در نهایت، با نظر به اوضاع زمانه او به تبیین این مؤلفه‌ها بپردازد. به عبارتی دیگر در این پژوهش تلاش بر این خواهد بود تا با مشخص کردن جایگاه بدلیسی در دولت عثمانی، تأثیر خاستگاه دیوانسالارانه وی بر سبک تاریخ‌نویسی او مشخص شود. همچنین با بررسی کار ویژه این مورخ در دستگاه تبلیغاتی دولت عثمانی و با تبیین مؤلفه‌های اساسی تاریخ‌نویسی و تاریخ‌نگاری وی، مشخص گردد که بدلیسی، با روایت تاریخ دولت عثمانی، چه هدفی را دنبال می‌کرده و این روایت حامل چه اندیشه‌ای است؟

 

پیشینه پژوهش

ادریس بدلیسی و تاریخ‌نگاری وی موضوع پژوهش‌هایی چند در ایران و سایر کشورها از جمله ترکیه بوده‌است. در ایران تا کنون چند پژوهش در ارتباط با این موضوع انجام شده که به جز دو مورد⁵ هیچ‌کدام از آن‌ها را نمی‌توان پژوهشی جدی به‌شمار آورد. قزوینی در پژوهش خویش با بررسی کتیبه هفتم و با تأکید بر گفتمان مشروعیت در هشت‌بهشت بدلیسی، تلاش وی در جهت مشروعیت‌سازی برای عثمانیان را مورد توجه قرار داده‌است. رضوی و ملکی منفرد نیز با گزینش کتیبه چهارم به همین موضوع توجه کرده‌اند؛ هرچند مقایسه ساختاری و محتوایی هشت‌بهشت با متون تاریخ‌نگارانه دوره مغول و تیموری، موجب تمایز پژوهش آن‌ها با دیگر پژوهش‌ها شده‌است.

افزون بر این و در خارج از ایران، تاریخ‌نگاری بدلیسی موضوع پژوهش‌هایی چند قرار گرفته‌است. علی انوشهر در مقاله خویش،⁶ روایت‌های بدلیسی درباره منشاء آل‌عثمان را بررسی کرده و پژوهشگرانی از جمله حجابی قیرلانقیج،⁷ اورهان باشاران،⁸ وورال گنچ⁹ و محمدابراهیم ییلدریم،¹⁰ ترجمه و تصحیح هشت‌بهشت یا سلیم‌شاهنامه را موضوع پایان‌نامه ارشد یا رساله دکتری خویش قرار داده‌اند. در میان این موارد، تک‌نگاری وورال گنچ درباره بدلیسی¹¹ نمونه‌ای موفق از پژوهشی آکادمیک بوده و از اهمیت زیادی درباره زندگانی، اوضاع زمانه و تاریخ‌نگاری بدلیسی برخوردار است. توجه به پیشه مورخ و تأثیر آن در تاریخ‌نویسی، توجه به اوضاع زمانه و تأثیر آن بر تاریخ‌نگاری، درنظرگرفتن تمام متن هشت‌بهشت با تکیه بر نسخ خطی و بهره‌گیری از سایر مراجع، پژوهش حاضر را از آثار نامبرده متمایز می‌کند.

 

 

 

مختصری از زندگی‌نامه بدلیسی¹²

حکیم‌الدین ادریس بن حسام‌الدین علی بدلیسی معروف به ادریس بدلیسی از بزرگ‌ترین فارسی‌نویسان عثمانی و فرزند حسام‌الدین علی از عرفای مشهور زمانه بود (شرف خان بدلیسی، 1377: 1/342) که در 21 صفر 861ﻫ/1457م در سولقان از توابع ری زاده شد (Başaran, 2000: 14-15). وی پس از آنکه تحصیلات ابتدایی، علم حدیث و اصول تصوّف را نزد پدر و سایر علوم دینی و عقلی را در دیاربکر و تبریز آموخت (Yıldırım, 2010: XIII-XIV). در 882ﻫ/1478م و پس از مرگ حسن بیگ، در تبریز به خدمت یعقوب بیگ آق‌قویونلو درآمده و به منصب منشی‌گری و نشانجی‌گری دربار وی رسید. او همچنین وظیفه لَلِگی فرزندان یعقوب بیگ را نیز برعهده گرفت و پس از آن در دربار جانشینان سلطان یعقوب یعنی سلطان رستم و الوندبیگ نیز منصب منشی‌گری، نشانجی‌گری و کتابت دیوان را حفظ کرد (نورییلدیز الف، 1391: 137؛ Özcan, 2000: 485). بدلیسی پس از سقوط دولت آق‌قویونلو به دولت عثمانی التجا کرده و خود را به مملکت ایشان رسانید. سپس به استانبول رفته و مورد حمایت سلطان بایزید دوم (حک. 886-918ﻫ‌/1481-1512م) قرار گرفت و به خدمت وی درآمد (طاشکپری‌زاده، 1975: 190؛ خواجه سعدالدین افندی، 1279-1280: 2/566؛ بروسه‌لی، 1333: 3/6).

بدلیسی در طول اقامت در استانبول و به دستور سلطان بایزید دوم اقدام به نگارش تاریخ دولت عثمانی از زمان عثمان غازی (د. 724ﻫ‌/1324م) تا زمان سلطان بایزید دوم نمود. وی کار نگارش این اثر را طی سی ماه به انجام رسانیده و اثرش را هشت‌بهشت نام نهاد (Özcan, 2000: 486؛ طاشکپری‌زاده، 1975: 191). بدلیسی که در نتیجه حسادت درباریان و قدرناشناسی سلطان بایزید دوم، استانبول را ترک کرده و راهی حجاز شده بود (نورییلدیز الف، همانجا؛ Özcan, a.g.e)؛ پس از مرگ بایزید و با دعوت سلطان سلیم اول (حک. 918- 926ﻫ‌/1512-1520م) به استانبول بازگشت (کحاله، 1376: 2/217؛ Başaran, 200: 18). با روی‌کار آمدن سلیم اول نه‌تنها اثر بدلیسی به‌خوبی و شایستگی مورد استقبال قرار گرفت، بلکه خود او نیز به مناصب مهم دولتی گمارده شد.¹³ او که سال‌های واپسین عمرش را در استانبول گذراند؛ در زمان سلطان سلیمان قانونی (حک. 926-974ﻫ‌/1520- 1566م) نیز علاوه بر فعالیت‌های علمی که داشت در مورد لشکرکشی به شرق، مشاوره‌هایی به سلطان ارائه داد (ادرنه‌لی مجدی افندی، بی‌تا: 328؛ Özcan, a.g.e). بدلیسی در نهایت در 926ﻫ‌/1520م و در سن شصت‌وشش سالگی در استانبول دیده از جهان فروبست و در محلی به نام مزار ایّوب به خاک سپرده شد (مجدی، همانجا).

بدلیسی شخصیت علمی و سیاسی ممتازی داشت. در فن انشا سرآمد معاصران خویش بود (طاشکپری‌زاده، همانجا؛ زنوزی، 1370: 2/63)؛ قصائدی به عربی و فارسی داشت و در اکثر دانش‌های زمانه ماهر بود (طاشکپری‌زاده، همانجا). وی همچنین در تفسیر، فقه، سیاست، طب، کیهان‌شناسی، تصوّف، فلسفه، حدیث، کلام و... آثاری داشت.¹⁴ بدون تردید ادریس بدلیسی را می‌توان برجسته‌ترین نماینده فارسی‌نویسان و تاریخ‌نویسی فارسی در دربار عثمانی به‌شمار آورد. وی همچنین با اشتغال به سمت‌های دیوانی همچون نشانجی‌گری آق‌قویونلوها و عثمانیان، قاضی‌عسکر عرب و عجم‌ در دیاربکر (Özcan, a.g.e)، حضور در عملیات‌های نظامی و مأموریت جلب نظر مساعد اکراد نسبت به دولت عثمانی (خواجه سعدالدین افندی، 1279-1280: 2/322) از موقعیت سیاسی ویژه‌ای نیز برخوردار بود.

تاریخ‌نگاری عثمانی پیش از بدلیسی

دستگاه تاریخ‌نگاری عثمانی، پیش از ادریس بدلیسی توانسته بود دو متن شاخص را تولید کند: تاریخ عاشق پاشازاده نوشته درویش احمد عاشقی معروف به عاشق پاشازاده (د. پس از 889ﻫ‌/1484م) و تاریخ نشری(جهان‌نما) اثر نشری (د. احتمالا 926ﻫ‌/1520م). البته پیش از این‌ها نیز آثار تاریخ‌نگارانه‌ای از جمله دستورنامه انوری، تواریخ آل‌عثمان یازیجی‌زاده و اسکندرنامه احمدی به نگارش درآمده بودند. از این میان، دستورنامه و اسکندرنامه به صورت منظوم نگاشته شده‌اند؛ تواریخ منظومی که قاعدتا تکیه اصلی صاحب اثر بیش از آنکه روایت خبر و نقل تاریخ باشد بر رعایت نظم و قافیه و اصول شعر و آراستن آن است. تواریخ آل‌عثمان یازیجی‌زاده هم در حقیقت ترجمه ترکی تاریخ ابن بی‌بی است که تاریخ خاندان عثمانی به انتهای آن افزوده شده‌است. افزون بر این موارد، نوع دیگری از متون تاریخ‌نگارانه هم وجود داشت که هدف از نگارش آن‌ها تأکید بر بیان فعالیت‌های نظامی سلطان محمد فاتح بود؛ که تاریخ ابوالفتح اثر طورسون بیگ (د. پس از 896ﻫ‌/1491م) از آن دسته محسوب می‌شود. در بعضی از این آثار که با عنوان غزوات‌نامه شناخته می‌شوند به نبردهای سایر سلاطین عثمانی هم توجه شده‌است که از آن‌جمله می‌توان به تواریخ آل‌عثمان اوروچ بیگ (د. پس از 908ﻫ‌/1503م) اشاره کرد. آنچه شایسته توجه می‌نماید این است که اکثر نویسندگان این آثار خاستگاه نظامی داشتند و این را می‌توان از عنوان «بیگ» که به آن‌ها اطلاق می‌شد دریافت. عنوانی که در برابر عناوین غیرنظامی مانند «افندی» و «چلبی» قرار می‌گرفت. این نویسندگان در بیشتر وقایعی که آن‌ها را نقل کرده‌اند به شخصه حضور داشته و همانقدر که برای دولت عثمانی قلم زده‌اند شمشیر هم زده‌اند!

تاریخ‌نگاری عثمانی دارای ریشه‌های عمیقی در سنت تاریخ‌نگاری فارسی است. در دوره عثمانی الگوهای تاریخ‌نگاری ایرانی و تاریخ‌های فارسی نه‌تنها چارچوبی برای خلق آثار تاریخی فراهم کرد بلکه حتی از عناصر ایرانی برای تألیف آثار تاریخی نیز حمایت شد. زبان فارسی به‌ویژه هنگامی که به سبک متصنّع فاخر ادبی برای نوشتن تاریخ به کار می‌رفت، به زبانی ایده‌آل برای ارائه تصویری امپراتورگونه از حاکمیت تبدیل می‌شد. در این میان وجود نوعی رقابت سیاسی میان دولت عثمانی و خاندان‌های ترکی-ایرانی که منجر به نتایجی از جمله تألیف آثار تاریخی فارسی در دربار عثمانی گردید، نقش ویژه‌ای داشت (نورییلدیز ب، 1391: 243). در عثمانی از زبان فارسی به عنوان یک زبان معتبر برای نشان دادن تصویر یک سلطنت باشکوه در نگارش آثار تاریخی استفاده می‌شد؛ به‌طوری که تقریبا یک‌ششم آثار تاریخی عثمانی از آغاز قرن نهم ﻫ‌/ پانزدهم م تا پایان قرن دهم ﻫ‌/ شانزدهم م به زبان فارسی نگاشته شده‌اند. همچنین تاریخ‌نویسی فارسی را می‌توان مرحله پیشرفته‌ای از تاریخ‌نویسی عثمانی دانست که ترکیبی از سبک تاریخ‌نگاری ایرانی-اسلامی، با ویژگی‌های حماسی و روایت‌های ترکی بود. این آثار تاریخی بیشتر از سوی ایرانیانی که به قلمرو عثمانی مهاجرت کرده بودند و تحت حمایت دربار عثمانی قرار داشتند، نگاشته شده‌است (نورییلدیز الف، 1391: 123، 125).

آغاز عصر طلایی در تاریخ‌نگاری عثمانی دوران سلطنت بایزید دوم بود. طی این دوره در کیفیت تاریخ‌نویسی از جهت زبان، شکل، اسلوب و محتوا تحول چشمگیری رخ داد. درواقع می‌توان گفت که در این دوره از هر لحاظ، تاریخ‌نویسی نظام‌مند و استواری شکل گرفت (ایپشیرلی، 1391: 103). آثاری که در این دوره نوشته شده، از بروز خودآگاهی نسبت به تأسیس یک امپراتوریِ اسلامیِ جهانی در رقابت با دولت‌های ممالیک و صفوی نیز ناشی می‌شد. این خودآگاهی، ایجاب می‌کرد که ارزیابی جدیدی از تاریخ عثمانی، مطابق با زمان صورت گیرد. پیش از آن، مورخانی نظیر شکراللّه (د. پس از 868ﻫ‌/1464م) در بهجت‌التواریخ و انوری (د. احتمالا 918ﻫ‌/1512م) در دستورنامه برای تاریخ عثمانی جایگاه خاصی قائل نشده، بلکه در ادامه تاریخ اسلام بدان پرداخته و از سلاطین این سلسله تنها با عنوان غازیان مرزهای جهان اسلام یاد کرده بودند. اما اکنون، زمان آن رسیده بود که از بایزید دوم به عنوان اشرف‌السلاطین یاد شود (اینالجیق، 1391: 71).

از نیمه سلطنت بایزید دوم به‌بعد، تغییری اساسی در علائق و دغدغه‌های تاریخ‌نگارانه عثمانیان به‌وجود آمد. بدین‌صورت که این بار به‌جای مجموعه وقایع‌نامه‌هایی که در دهه 90-880 ﻫ‌/90-1480م به زبان ترکی محلّی از سوی تشکیلات نیمه‌رسمی تاریخ‌نگاری عثمانی تألیف می‌شد، علاقه زیادی به تألیف و خلق آن دسته از آثار تاریخی که بتوانند به‌گونه‌ای درخور توجه، تصویری امپراتورگونه از حاکمیت عثمانی به نمایش بگذارند، پیدا شد. ازاین‌رو، از اوایل سده دهم ﻫ‌/شانزدهم م تلاش‌هایی صورت گرفت تا روایات تاریخی به دو زبان فارسی و ترکی، با سبکی متکلّفانه و آراسته به صنایع ادبی، بیان شوند. بدین لحاظ، به‌دستور بایزید دوم، دو اثر بسیار مهم و تأثیرگذار در تاریخ‌نگاری دودمانی عثمانی به‌رشته تحریر درآمد. هشت‌بهشت ادریس بدلیسی به زبان فارسی و تواریخ آل‌عثمان ابن‌کمال (د.940ﻫ‌/1534م) به زبان ترکی. هر دو این آثار در رشد تاریخ‌نگاری دودمانی به سبک مصنوع، تأثیر مهمی گذاشتند. تألیف این دو اثر را که موجب آغاز فصل نوینی در تاریخ‌نگاری عثمانی شد (ایپشیرلی، 1391: 104) می‌توان به منزله تلاش‌هایی موازی و هم‌زمان جهت فراهم کردن زمینه ایجاد یک سنت تاریخ‌نگاری دودمانیِ درباری به‌حساب آورد (نورییلدیز الف، 1391: 136).

نکته دیگری که باید بدان توجه کرد توجه شخص بایزید دوم در جهت ایجاد و رونق بخشیدن این نوع تاریخ‌نگاری در عثمانی است؛ چراکه وی به دنبال آن بود که به‌پیروی از تواریخ خاندانی ایلخانی-تیموری برای دولت عثمانی نیز چنین تواریخی نگاشته شود. بدین‌گونه وی می‌توانست همانند تیمور، تصویری از یک سلطان «صاحب‌قران» که ادعاهای سیاسی را در چارچوب سیاست‌های فرهنگی زمانه مطرح می‌کرد، ارائه دهد (Genç, 2019: 384).

دولت عثمانی در زمان بایزید دوم، با مطرح کردن خود به عنوان یک سلطنت جهانی روندی را که از زمان سلطان محمّد فاتح و به‌ویژه پس از فتح قسطنطنیه آغاز شده بود ادامه داد. اصولا عثمانیان پس از فتح قسطنطنیه به این خودآگاهی رسیده بودند که باید از جامه حکومتی که مهم‌ترین کارکرد خود را غزا و جهاد با «کفار» می‌دانست (Aşıkpaşazade, 1992: 185, 191, 200) بیرون آیند، چراکه دیگر وقت آن رسیده بود که ردای امپراتوری بر تن کنند. ازهمین‌رو سلطان محمد فاتح، پس از آن فتح درخشان، عنوان «قیصر روم» (Emecen, 2009: 70-71) را نیز با افتخار به القابش افزود. سلطان عثمانی پس از فتح قسطنطنیه، خود را برترین حاکم ممالک اسلامی می‌دانست و این در حالی است که چنین چیزی پیش از آن سابقه نداشت؛ چه‌آنکه بایزید اول (ییلدریم) با تمام کرّوفرّش نمی‌توانست خود را برتر از ممالیک مصر و شام ببیند و ازهمین‌رو بود که از خلیفه متواری عباسی که او هم تحت نظارت سلطان مملوک بود درخواست لقب «سلطان اقلیم روم» کرده بود (İnalcık, 2005: 139). لکن بایزید دوم برای خود جایگاهی فراتر از جدّ همنام خویش در نظر گرفته بود و خود را «وارث ملک روم» (Emecen, a.g.e) می‌دانست. وی که به خوبی به قدرت مشروعیت‌ساز و کارکرد رسانه‌ای تاریخ آگاه بود برای ارائه تصویری امپراتورگونه از دولتش به سراغ تاریخ و روایت آن رفت. مقارن همین ایّام، ادریس بدلیسی ترک وطن کرده و راهی دیار روم شده بود.

 

هشت‌بهشت و سلیم‌شاهنامه

از ادریس بدلیسی دو اثر تاریخ‌نگارانه به نام‌های هشت‌بهشت (به صورت تاریخ دودمانی) و سلیم‌شاهنامه (مربوط به دوران سلطنت سلیم اول) برجای مانده‌است که هر دو آن‌ها از اهمیت زیادی برخوردار هستند. بدلیسی در هشت‌بهشت به روایت تاریخ دولت عثمانی در زمان هشت تن از نخستین سلاطین این دولت پرداخته؛ و از همین‌جا می‌شود منظور وی از انتخاب چنین نامی را دریافت. این اثر با عنوان عربی‌اش یعنی الصفات الثمانیه فی اخبار القیاصره العثمانیه نیز شناخته می‌شود. اثر مزبور از یک مقدّمه، هشت کتیبه و یک خاتمه تشکیل شده‌است. جدای از مقدمه و خاتمه هر یک از هشت کتیبه به روایت تاریخ دولت عثمانی در زمان یکی از سلاطین این خاندان اختصاص دارد.

هرچند خلیل اینالجیق معتقد است که هشت‌بهشت به درخواست سلطان بایزید دوم، در برابر آثار عاری از حقیقت و خالی از ظرافت که پیش از آن درباره تاریخ عثمانی نگاشته شده بودند به سبکی قابل‌فهم برای نخبگان و عوام نوشته شده‌است (اینالجیق، 1391: 71-72) اما با توجه به نثر متکلّف و متصنّعی که از جای‌جای این اثر سرریز است نمی‌توان این سخن «شیخ‌المورخین» را به آسانی پذیرفت؛ چه‌بسا باید بر این نظر بود که بیشتر مخاطبان این اثر دیوانیان و طلاب علوم بوده باشند. با وجود تصریح بدلیسی بر اشتمال کتاب بر تاریخ وقایع دولت عثمانی تا سال 908ﻫ‌/1502م سارا نور ییلدیز معتقد است که بدلیسی اثر خود را با بیان نبرد قدرت از سوی سلیم اول، برای رسیدن به تاج‌وتخت در 918ﻫ‌/1512م پایان داده‌است (نورییلدیز الف، 138). بنابر گفته عبدالقادر اُزجان نیز، بدلیسی در خاتمه کتاب، گزارش‌های مربوط به اواخر دوران بایزید دوم، به‌ویژه خطر قزلباشان، مجادلات میان شاهزادگان، به تخت نشستن سلطان سلیم و احوال اوایل سلطنت وی را آورده‌است (Özcan, 1998: 272). اگرچه که نورییلدیز معتقد است پس از مرگ بدلیسی پسرش ابوالفضل محمد دفتری (د. 982ﻫ‌/1574م) ذیلی بر هشت‌بهشت نوشت که تا وقایع سال 920ﻫ‌/1514م را دربرمی­گیرد (نورییلدیز الف، همانجا)؛ باید گفت که این سخنْ اشتباه است؛ چراکه استناد نورییلدیز به اثری به نام «ذیل هشت‌بهشت» از ابوالفضل بدلیسی است. این نسخه که در کتابخانه علی امیری موجود است، همان سلیم‌شاهنامه بوده و اثر جدیدی نیست.¹⁵ 

از آنجا که هشت‌بهشت، تاریخ دولت عثمانی را تا زمان سلطان بایزید دوم دربر می‌گرفت، بدلیسی به‌دستور سلطان سلیم اول اقدام به نگارش اثری دیگر تحت عنوان سلیم‌شاهنامه کرد؛ لکن همانطور که سلطان عثمانی در 926ﻫ‌ فرمان یافت، اجل بر بدلیسی نیز مجال تکمیل اثر نداد و در همان سال، وی را از انجام کار خویش بازداشت. ازاین‌رو به دستور سلطان سلیمان قانونی، ابوالفضل محمد دفتری اوراق پیش‌نویس پدر را جمع‌آوری کرده و نگارش آن را در 974ﻫ‌/1567م به پایان رساند (قیرلانقیج، 1995: 413). شگفتا که عمر سلطان سلیمان نیز کفاف مشاهده سلیم‌شاهنامه را نداد؛ چراکه وی پیش از تکمیل اثر بدرود حیات گفته بود. پس سلیم‌شاهنامه تقدیم سلطان بعدی عثمانی شد. سلطانی که از قضا او نیز سلیم (دوم) (حک. 974-982ﻫ‌/1566-1574م) نام داشت!

این اثر به‌پیروی از الگوی قدما با حمد و ثنای خداوند و ستایش پیامبر اسلام آغاز شده و پس از آن با ذکر خبر به‌تخت نشستن سلطان سلیمان ادامه یافته‌است. بدلیسی بعد از ذکر این مقدّمات، به عقب برگشته و مهم‌ترین وقایع دولت عثمانی در مدّت سلطنت سلیم اول را به شیوه سالشمارانه ذکر کرده‌است. وی در ادامه، احوال سلیم پیش از دوران سلطنت را به طور متخصر از نظر گذرانده و پس از آن، تاریخ دولت عثمانی در زمان سلطنت او را به رشته تحریر درآورده‌است. در این بخش، مهم‌ترین وقایع این دوره از جمله: مجادلات سلطنت، توجه سلطان عثمانی به ایران و جنگ چالدران، حضور بدلیسی در بلاد کردستان و الحاق آن مناطق به قلمرو عثمانی، انتقام سلطان سلیم از علاءالدوله ذوالقدر، فتح دیاربکر و آناتولی شرقی، فتح شام و مصر، اعلام اطاعت شریف مکه از سلطان عثمانی و خبر مرگ سلطان سلیم ذکر شده‌است.

 

بدلیسی و تاریخ‌نویسی منشیانه

هشت‌بهشت و سلیم‌شاهنامه بدلیسی را می‌توان نمونه‌هایی از تاریخ‌نگاری ادیبانه ایرانی به‌حساب آورد (Kütükoğlu, 1994: 8). نثر بدلیسی نثری مصنوع، متکلّف و ادیبانه بود. ازهمین‌رو اثرش علاوه بر اهمیت تاریخی از اهمیت ادبی نیز برخوردار است. وی در جای‌جای این دو اثر از احادیث و آیات و عبارات مسجّع استفاده و متن را به اشعار فارسی و عربی مزیّن کرده‌است.¹⁶ علاوه بر این، متن وی سرشار از لغات و اصطلاحات عربی، ترکی و گاهی رومی است. هشت‌بهشت در مقایسه با معاصرانش اثری است منظّم‌، که با انضباط محکمی به نگارش درآمده و برای هر سلطان یک کتیبه اختصاص یافته و هر کتیبه به قسمت‌های مختلف تقسیم شده‌است. با وجود آنکه هریک از کتیبه‌های هشت‌بهشت به دوران یکی از سلاطین عثمانی اختصاص یافته و یک جلد مستقل را تشکیل می‌دهد اما در عین حال با مهارت بالایی با کتیبه قبلی و بعدی مرتبط است. بدلیسی در هشت‌بهشت برای تمایز میان روایات تاریخی و سایر قسمت‌های متن، هرجا که به نقل خبر می‌پردازد از کلمه «القصه» استفاده کرده‌است (Şükrü, 1934: 42).

در تاریخ‌نویسی بدلیسی شیوه ظاهری گزارش خبر، تفاوتی بارز با پیشینیان دارد و این تفاوت به حدّی است که با در نظر گرفتن این تفاوت می‌توان تاریخ‌نویسی عثمانی را _لااقل در عصر متقدم_ به دو دوره پیش و پس از بدلیسی تقسیم کرد. بدلیسی منشی، زبان‌دان و عالم دین بود و این تمایزی آشکار میان او و مورّخان پیشینی همچون عاشق‌پاشازاده درویش یا نشریِ مدرّس ایجاد می‌کرد. تأثیر خاستگاه و پیشه این مورخان بر نحوه ظاهری گزارش خبر، در متونی که نگاشته‌اند به وضوح نمایان است؛ به‌طوری که روایت‌های عاشق پاشازاده و نشری در کمال سادگی و روایت بدلیسی در منتهادرجه تجمل است.¹⁷ با در نظر گرفتن این نکته که پیش از بدلیسی نمونه‌ای از تاریخ‌نویسیِ درباری با نثری متصنّع و ادبی به چشم نمی‌خورد و آنچه هست همه مربوط به پس از اوست می‌توان چنین نتیجه گرفت که تاریخ‌نویسی عثمانی پس از حضور بدلیسی و تحت تأثیر تاریخ‌نویسی وی وارد مرحله جدید و پیشرفته‌تری شد و آن نگارش تاریخ به زبانی فنی‌تر و پیچیده‌تر، مطابق اسلوب منشیان درباری است.

بدلیسی به‌تناسب پیشه دیوانی و موقعیتی که در دربار عثمانی داشت به انبوه اسناد و مدارک دسترسی داشته و روایت‌هایش به‌ویژه آنان که مربوط به دوران سلطان بایزید دوم و سلطان سلیم اول هستند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ چرا که وی این دوران را درک کرده و در برخی موارد از جمله لشکرکشی‌های شرقی سلطان سلیم نیز، شاهد رویدادها بوده‌است. روایتی که ادریس بدلیسی از واقعه ارائه می‌دهد گزارشی مفصّل است. بدلیسی به‌اقتضای بحث و در میان نقل اخبار، به موضوعات مختلفی از جمله نصیحت پادشاه یا برشمردن صفات سلطان ایده‌آل (از جمله عدالت، شجاعت و حکمت که در سلطان عثمانی متجلّی بود) نیز پرداخته‌است (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 18-21، 27 ب، 28 آ، 29 آ) و این در حالی است که عاشق پاشازاده و نشری چنین رویکردی نداشتند؛ چراکه برای این دو، نقل خبر اولویت داشت. بدلیسی تاریخ را فقط برای تاریخ نمی‌خواست و این خود برخاسته از دلایل متعدّدی بود.

در اینجا لازم است که به موقعیّت وی در دستگاه دیوانی عثمانی توجّهی جدی شود. وی هرچقدر هم که مورد حمایت سلطان عثمانی قرار داشت، در هر حال پناهنده‌ای سیاسی از دیار عجم بود که به خاطر تقرّب روزافزونش به سلطان، در معرض حسادت و رقابت سایر دیوانیان و درباریان عثمانی قرار گرفته بود؛ به‌طوری که پس از آغاز کار نگارش هشت‌بهشت با مشکلات جدی در دربار عثمانی مواجه شد. چراکه وزیراعظم (خادم‌ علی پاشا، د. 965ﻫ/1558م) و قاضی‌عسکر (مؤیدزاده عبدالرّحمن افندی، د. 922ﻫ/1516م) در پی آن بودند که بدلیسی را از چشم سلطان بیندازند (Genç, 2019: 189). تحمّل چنین فضایی برای بدلیسی دشوار بود و موجب شد که او نشانجی‌گری سلطان را رها کرده و راهی حجاز شود (Özcan, 2000: 486). حسادت درباریان عثمانی نسبت به بدلیسی موضوعی نیست که بتوان به‌سادگی از آن گذشت و به‌نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین دلایلی که بدلیسی را به سوی انتخاب چنین نحوه نگارشی سوق داد تلاش وی در جهت اثبات توانایی‌ها و تحکیم موقعیت خویش در دربار عثمانی بود. خود بدلیسی نیز با بیان اینکه: «در میان آثار فضلای روم که حکایات سلطان را به زبان ترکی نگاشته‌اند چیزی که دارای ارزش بحث کردن باشد وجود ندارد.» آثار پیش از خود را کوچک شمرده و «انعام‌بخشی بیهوده به کتب تاریخی بعضی ترکان فاقد بلاغت» را به باد انتقاد گرفته بود (Genç, 2019: 191).

 بدلیسی با زیبانویسی، مغلق‌نویسی، ترکیب متن با شعر و آیه و حدیث، درج عبارات مسجّع در متن، تفصیل کلام و آراستن آن با تشبیه و استعاره و کنایه و مجاز سعی در نشان دادن توانایی خود داشت. اهمیت این مسأله زمانی مشخص می‌شود که چنین رویکردی را در تاریخ‌نگاران پیش از بدلیسی نمی‌توان سراغ گرفت؛ اما در آثار تاریخ‌نگارانه بعدی می‌توان آن را به وضوح مشاهده کرد. از این حیث، نزدیک‌ترین نمونه به بدلیسی، تنها ابن‌کمال است که در تواریخ آل‌عثمان این شیوه را به‌کار گرفته‌است. نثری که او در روایت تاریخ به‌کار برده نیز نثری ادبی، همراه با آیات قرآن و اشعار فارسی و ترکی است. بااین‌وجود، متن ابن‌کمال به‌اندازه بدلیسی دارای صناعات ادبی نبوده و از این حیث در مرتبه‌ای پایین‌تر قرار می‌گیرد. در نتیجه، نگارنده این سطور، چنین چرخشی در رویکرد تاریخ‌نگاران عثمانی را از جمله تأثیرات بدلیسی بر تاریخ‌نویسی عثمانی می‌داند. هرچند برخی از نویسندگان ترک، تأثیر بدلیسی بر مورخان پس از خود را محدود به ارائه فهرست به زبان فارسی و یا نقل اشعار فارسی در میانه متن کرده‌اند (ازجان، 1391: 172) که به نظر می‌رسد بیشتر، ضایع کردن حق بدلیسی باشد تا نمایاندن تأثیر او بر آیندگان.

اوج تأثیر بدلیسی بر مورّخان عثمانی را می‌توان در آثار خواجه سعدالدین افندی (د. 1008ﻫ‌/1599م)، ابراهیم پچوی (د. احتمالا 1059ﻫ‌/1649م) و مصطفی نعیما (د. 1128ﻫ‌/1716م) سراغ گرفت. درست است که این سه مورخ، تاریخ خود را به زبان ترکی نگاشتند و از این حیث با بدلیسی تفاوت دارند اما هر سه ایشان در شیوه گزارش خبر پیرو وی بودند. تفاوت میان آثار خواجه سعدالدین افندی، پچوی و مصطفی نعیما با آثار سایر مورّخین پیشین مانند نشری و عاشق پاشازاده نیز موید این مدعاست که هر سه این افراد در تاریخ‌نویسی، شیوه ادریس بدلیسی را الگوی کار خود قرار داده‌اند. اگرچه که این الگوگیری را نباید به‌معنای پایبندی تمام و کمال به اصول تاریخ­نویسی بدلیسی در نظر گرفت؛ لکن در الگوپذیری و پیروی‌شان از بدلیسی و شیوه تاریخ‌نویسی او نباید تردید کرد. نمونه‌هایی مانند تفصیل خبر، آراستن متن به شعر، آیه و حدیث و استفاده از صناعات ادبی، موید این مدعا هستند. تأثیر بدلیسی بر معاصران و آیندگانش بسیار بود به‌نحوی که ابن‌کمال در تواریخ آل‌عثمان، قاضی‌زاده اردبیلی (د.930ﻫ‌/1524م) در غزوات سلطان سلیم، خواجه سعدالدین افندی در تاج‌التواریخ، مصطفی عالی (د. 1008ﻫ‌/1600م) در کنه‌الاخبار، قوجه‌حسین افندی (د. پس از 1056ﻫ‌/1646م) در بدایع‌الوقایع، منجّم‌باشی احمددده (د. 1113ﻫ‌/ 1702م) در صحایف‌الاخبار فی وقایع‌الآثار، و جزیه‌دارزاده (د. 1208ﻫ‌/1794م) در تاریخ جزیه‌دارزاده از هشت‌بهشت بدلیسی متأثر بوده و از آن به‌عنوان یکی از منابع روایات خویش استفاده کرده‌اند (Yıldırım, 2010: CI,CXI,CXIII,CXIV, Özcan, 1998: 272).

تأثیر بدلیسی بر جریان نگارش تاریخ در عثمانی محدود و منحصر به موارد پیش‌گفته نیست. سبک کار وی را می‌توان «منشیانه و درباری» دانست چراکه او برخلاف نشری و عاشق پاشازاده خاستگاهی دیوانی داشت و این در نوع نگاه وی به تاریخ، نوع برخورد با رویداد و نوع ارائه گزارش رویداد قابل مشاهده است. نشری و عاشق پاشازاده در روایت تاریخ، همواره جانب عنصر ترک و سنن زندگی استپی را نگاه داشته (Neşri, 1949: 1/ 263, 265, 269; Aşıkpaşazade, 1992: 96, 120) و حتی در برخی موارد مخالفت خود با دیوانسالاری عثمانی را نیز ابراز کرده‌اند؛ حال آنکه این نوع نگاه در دوره پس از بدلیسی کاملا وارونه می‌شود. به‌عنوان مثال، پس از بدلیسی جریان نگارش تاریخ در عثمانی به جایی می‌رسد که با عبور از عاشق پاشازاده که در اثرش، صراحتا مخالفت و نارضایتی خود را نسبت به دستگاه دیوانسالاری اعلام کرده بود (Aşıkpaşazade, 2003: 115, 382, 401) با مورخینی مانند خواجه سعدالدین افندی و مصطفی نعیما روبه‌رو می‌شویم که از به‌کار بردن عبارت «اتراک بی‌ادارک» در آثار خود نیز ابایی ندارند (Hoca Sadettin Efendi, 1979: 4/ 171; Naima Efendi, 1967: 1/ 238). نکته حائز اهمیت این است که در تاریخ‌نگاری بدلیسی، دربار در مرکز روایت قرار می‌گیرد و وقایع بر اساس میزان نزدیکی و ارتباطی که با دربار عثمانی داشتند روایت می‌شوند. حال آنکه پیش از آن چنین نبود؛ به‌عنوان مثال می‌توان به ماجرای منازعه شیخ جنید صفوی با شیخ لطف‌اللّه در قونیه که عاشق پاشازاده شاهد آن بوده و در اثرش نیز آن را روایت کرده‌است اشاره کرد. افزون بر این موارد، به‌کارگیری متن ادیبانه سرشار از لغات و استعارات سنگین و دشوار از سوی ادریس بدلیسی را در اینجا هم می‌توان مورد توجه قرار داد. بدلیسی نماینده دیوانسالاری کهن و ریشه‌دار ایرانی بود و از این حیث با عاشق پاشازاده درویش و نشری که مدرس مدارس دینی بود، تفاوت داشت. استفاده بدلیسی از این نوع ادبیات حرفه‌ای را باید نتیجه پیروی او از سنت دیوانسالاری ایرانی دانست. نکته مهم دیگری که باید بدان توجه داشت، تفاوت کارکرد متن بدلیسی با متن نشری و عاشق پاشازاده است؛ چراکه متن نشری و عاشق پاشازاده به واسطه سهولت تعبیرات، کلمات و عبارات برای عامه مردم ترک قلمرو عثمانی قابل فهم بود؛ در حالی که متن بدلیسی و به‌تبع او سایر پیروانش نمی‌توانست برای عامه ترکان تحصیل ناکرده قابل‌فهم باشد.

بدلیسی در گزارش خبر تنها به نقل وقایع سیاسی بسنده نکرده و به اقتضای موضوع، به علل و نتایج رویدادها نیز پرداخته‌است. افزون بر این از اوضاع اجتماعی و مراکزی همچون بیمارستان، خانقاه، مدرسه، مسجد و فعالیت‌های عمرانی سلاطین عثمانی نیز سخن گفته‌است (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 264 ب). بدلیسی در هشت‌بهشت با توصیف بناهایی همچون کلیسای ایاصوفیه و با اشاره به شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار دولت عثمانی ارزش ویژه‌ای به کتاب خویش بخشیده‌است. از خلال گزارش‌های وی می‌توان آگاهی‌های سودمندی درباره روابط میان دولت‌ها و حکام نواحی مختلف و اوضاع شهرها و نواحی (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 36 آ، 37 ب، 38 ب، 39 آ)، توصیف جغرافیایی و ذکر معادن و منابع طبیعی نواحی مختلف، ویژگی­های شخصیتی و زندگی روزمره سلاطین (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 57-58)، آداب و سنن جاری از جمله مراسم ازدواج شاهزادگان (بدلیسی، ایاصوفیه 3540: 211-212)، همچنین نهادهای دولت عثمانی از جمله سپاه، دستگاه دیوانسالاری و نهاد شیخ‌الاسلامی به‌دست آورد (اینالجیق، 1391: 72). با توجه به آنچه گفته شد نمی‌توان با نظر مناژ که معتقد است: «اثر بدلیسی به عنوان یک منبع تاریخی بیش از آنچه که شایسته آن است، ارزش‌گذاری شده [...] و از ارزش بیشتری نسبت به روایت‌های نشری برخوردار نیست» (مناژ، 1391: 87) همراه شد.

بدلیسی از منابعی که در نگارش هشت‌بهشت مورد توجه‌اش بوده سخن چندانی به میان نمی‌آورد، لکن با اشاراتی که گه‌گاه به منابع خویش کرده می‌توان چنین برداشت که مجموعه‌ای از منابع فارسی، بیزانسی، سلجوقی و عثمانی مورد استفاده وی بوده‌است (Özcan, a.g.e). اوامر العلائیه فی امور العلائیه ابن بی‌بی، کتاب جهان‌نمای نشری، تواریخ آل‌عثمان عاشق پاشازاده، بهجه‌التواریخ شکراللّه و تاریخ اوروچ بیگ (تواریخ آل‌عثمان)، مهمترین منابع وی به حساب می‌آیند (Şükrü, 1934: 27- 28; Özcan, a.g.e). خلیل اینالجیق به پیروی بدلیسی از سنت تاریخ‌نگاری روحی (د. 928ﻫ‌/1522م) اشاره کرده و معتقد است برخی از گزارش­های طورسون بیگ نیز در هشت‌بهشت به چشم می‌خورد (اینالجیق، 1391: همانجا). مقایسه متن هشت‌بهشت با آثار مورخان پیشین ایرانی نشان می‌دهد که وی در تاریخ‌نویسی از آثاری همچون تاریخ جهانگشای جوینی، تاریخ وصاف و ظفرنامه یزدی تأثیر پذیرفته‌است (Şükrü, a.g.e; Özcan, a.g.e)‏.

سبک تاریخ‌نویسی بدلیسی در سلیم‌شاهنامه نیز شبیه هشت‌بهشت بوده و بیشتر ویژگی‌های آن را داراست؛ با این تفاوت که نیمه دوم کتاب، به‌واسطه نگارش ابوالفضل محمد دفتری تفاوت محسوسی با نیمه اول آن دارد. همچنین حجم کم سلیم‌شاهنامه که شاید برخاسته از کوتاه بودن دوران سلطنت سلیم اول و پیری بدلیسی بود، مانع از آن شده که وی در نقل روایات، به شیوه تفصیل عمل نماید. بدلیسی در این اثر به منابع روایت‌هایش اشاره نمی‌کند؛ البته با توجه به حضور وی در متن مهمترین وقایع این دوره می‌توان وی را شاهد مستقیم رویداد و راوی بدون واسطه برخی وقایع ازجمله: رویارویی سلطان سلیم با دولت صفوی در جنگ چالدران، تابعیت اکراد آناتولی نسبت به دولت عثمانی و پیروزی دولت عثمانی بر ممالیک مصر دانست. از دیگر امتیازات این اثر، احتوای آن به برخی نامه‌های مبادله شده میان سلطان سلیم و شاه اسماعیل است (برای نمونه بنگرید به: بدلیسی، 1995: 108- 113). بدلیسی در این اثر بر خلاف هشت‌بهشت، اساس روایتش را بر نقل وقایع گذاشته و کمتر به ذکر دلایل و نتایج رویدادها و یا موضوعات غیرسیاسی پرداخته‌است؛ هرچند در برخی موارد همچون رویارویی سلطان سلیم با صفویان، علل و دلایلی که موجب شد تا سلطان سلیم دست به رویارویی مستقیم با صفویان بزند را نیز ذکر کرده‌است (بدلیسی، 1995: 87-88).

 

الگوواره اسلامگرا در تاریخ‌نگاری بدلیسی

همچنان که سلطان عثمانی برای خود، نقش رهبری ممالک اسلامی را قائل بود، اسلام و مشروعیت اسلامی نیز یکی از مهم‌ترین عناصر تاریخ‌نگاری بدلیسی محسوب می‌شوند. مطالعه ژرف‌اندیشانه متن هشت‌بهشت و سلیم‌شاهنامه، تلاش بدلیسی در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان را نمایان می‌سازد؛ به‌طوری که در این آثار، دولت و سلاطین عثمانی به‌عنوان نمایندگان اسلام و دشمنان و مخالفان ایشان در قامت کفار و دشمنان شریعت نبوی مطرح می‌شوند. بدلیسی بدین‌گونه، ادعاهای مشروعیت آل‌عثمان را به‌عنوان یگانه نماینده اسلام، با ارجاعات و مصادیق اسلامی حمایت می‌کند (Genç, 2019: 422). بدلیسی با به‌کار بردن عنوان «خلیفه» در کنار دیگر عناوین برای سلطان عثمانی (بدلیسی، ایاصوفیه 3540: 100 ب) از استانبول به‌عنوان «دارالخلافه» (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 46 آ) نام برده و با تمسّک به فعالیت‌های نظامی که سلاطین عثمانی برعلیه مسیحیان آناتولی و بالکان انجام می‌دادند از ایشان با عناوینی همچون «سلطان مجاهد غازی»، «سپهسالار لشکر اسلام» (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 22 ب) و تعابیری از این قبیل یاد کرده‌است. معرفی سلطان عثمانی به عنوان خلیفه اسلام تنها محدود به آثار تاریخ‌نگارانه بدلیسی نبوده و او در دیگر آثار از جمله قانون شاهنشاهی چنین رویکردی را درپیش گرفته‌است (بنگرید به: بدلیسی، 1387: 14).¹⁸ 

 وی همچنین و بر اساس سنت تاریخ‌نگاری عثمانی _که از هیچ تلاشی برای تکفیر و تخفیف مخالفان خود دریغ نمی‌ورزید_ از مخالفان دولت عثمانی با عناوینی همچون «قزلباش الحادآیین» (بدلیسی، 1995: 102)، «شاه اسمعیل ضلالت‌مآل» (همان، 106)، «شاه گمراه» (همان، 122)، «کفار لیام» (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 53 ب)، «کفور مقهور» (همان، 87 ب) و انبوه تعبیراتی از این قبیل یاد کرده و سرزمین‌های آنان را «دیارالحرب کفار» (بدلیسی، ایاصوفیه 3540: 182 ب) دانسته‌است. بدلیسی بدین‌گونه و با ایجاد دوگانه‌ای از خیر و شر، آل‌عثمان را در جایگاه خیر قرار داده و با مطرح کردن ایشان به‌عنوان نمایندگان اسلام در برابر «کفار مسیحی» که بر جایگاه شر نشسته‌اند بر نقش غازیانه عثمانیان در برابر مسیحیان تأکید کرده، فتوح آن‌ها را هم‌پایه فتوح مسلمانان نخستین و دشمنان ایشان را دشمنان مسلمانان دانسته‌است. وی در همین جهت و به‌تناسب موضوع، به‌کرّات از احادیث و روایات استفاده کرده و کوشیده تا با این‌همانی‌سازی تاریخ عثمانی و تاریخ صدر اسلام، روایت تاریخی خویش را به‌پیش برد. ازهمین‌رو برای لشکرکشی‌های عثمانیان عنوان «فتوحات» (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 46 آ) و «غزوات» (همانجا) را به کار برده؛ با ذکر آیاتی از جمله: «انا فتحنا لک فتحا مبینا»¹⁹(همان، 61 ب) و «ینصرک الله نصرا عزیزا»²⁰ (همانجا) که به پیروزی مسلمانان بر مشرکین اشاره دارند از پیروزی‌های نظامی عثمانیان به عنوان «فتح» یاد کرده و با ذکر آیات و روایاتی در نکوهش گمراهان، دشمنان و مخالفان ایشان را در این گروه قرار داده‌است. به‌عنوان مثال، هدف از لشکرکشی‌های عثمانیان را «توسیع ممالک اسلام» (همان، 62 ب) دانسته و با آوردن آیاتی همچون «قاتلوا الذین یلونکم من الکفار و لیجدوا فیکم غلظه»²¹ (همانجا) یا «اقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم»²² (همان، 91 ب) در پی مشروعیت‌افزایی برای ایشان برآمده‌است. تشبیه سلطان محمّد فاتح به پیامبر اسلام، تشبیه تبدیل کلیسای ایاصوفیه به شکستن بت‌ها از سوی ابراهیم نبی و تشبیه سفر بلگراد به جنگ حنین و مغرور شدن برخی صحابه (قزوینی، 1389: 114-115)²³ نیز در همین جهت قابل فهم است.

در کنار مشروعیت‌افزایی از طریق این‌همانی‌سازی، حواله امور و جریان وقوع رخدادها به اراده الهی، دیگر عنصر بارز در تاریخ‌نگاری بدلیسی است. وی در بیشتر موارد با دیدی فرازمینی، علّت وقوع رخدادها را اراده الهی و تقدیر دانسته و از این حربه نیز در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان استفاده کرده‌است. مثلا عنوانی که پس از آن به نقل روایات مربوط به عثمان غازی می‌پردازد چنین است: «در ذکر مؤیدات معنوی و لطایف الطاف منوی که فی الحقیقه به منزله مقدّمات و متمّمات سلطنت صوری عثمان‌بک غازی بوده و شرح واقعات سابقه و مبشرات شایقه که از عالم غیب در نظر حقیقت‌بین محقّق مسند سروری و مسند سرافرازی شده‌است» (بدلیسی، ایاصوفیه 3539: 28 آ). بدلیسی زمانی که از لشکرکشی‌های مراد اول (حک. 770-791ﻫ‌/1362-1389م) سخن به‌میان می‌آورد با آوردن عبارت: «تأیید غیبی در تسخیر سایر بلاد» (بدلیسی، ایاصوفیه3540: 185 ب) به خواننده القا می‌کند که عمل انجام شده از سوی سلطان عثمانی هم‌جهت با اراده و تأیید غیبی خداوند بوده‌است. وی به‌همین صورت با آوردن آیاتی همچون: «توتی الملک من تشاء [...] و تعز من تشاء»²⁴ و «الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلاه و آتوا الزکاه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر»²⁵(همان، 4 آ) سلطنت سلاطین عثمانی را نیز در جهت تحقق وعده‌های الهی می‌داند؛ چنانکه با ذکر آیاتی از قبیل: «ما یفتح الله للناس من رحمه فلا ممسک لها»²⁶ (همانجا) و «رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق واجعلنی من لدنک سلطانا نصیرا»²⁷(بدلیسی، ایاصوفیه، 3540: 46 آ) به‌تخت نشستن بایزید دوم و پیروزی‌ بر برادرش جم را نیز نتیجه خواست خدا و «فتوحات غیبی» (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 45 ب) دانسته‌است.

بدلیسی حتی از توجیه قرآنی سیاست‌ورزی‌های سلاطین عثمانی نیز فروگذار نکرد و در پی آن بود که برای هر رخدادی شاهدی از متون مقدس اسلامی و یا تاریخ صدر اسلام ارائه دهد؛ به‌طوری که با آوردن آیاتی از جمله: «سنشد عضدک باخیک و نجعل لک سلطانا»²⁸ و «واجعل لی وزیرا من اهلی هرون اخی اشدد به ازری و اشرکه فی امری»²⁹ (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 101 آ) جانشینی اورخان (حک. 724-763ﻫ‌/1324- 1362م) به جای عثمان غازی که با محرومیت برادرش علاءالدین چلبی (د. احتمالا 731 ﻫ‌/1331م) از سلطنت همراه بود را به ماجرای موسی و هارون تشبیه کرده و از قول اورخان، برادرش را وزیر و یاور وی ذکر کرده‌است. حال آنکه علاءالدین چلبی به خواست خود اصلا وارد مجادله سلطنت نشده بود. در نتیجه همین رویکردِ توجیه‌گری با آیات قرآن، اگر گاهی سیاست سلطان عثمانی ایجاب می‌کرد که از سرکشی یا تقصیر کسی بگذرد با آوردن آیاتی همچون: «والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس»³⁰(بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 77 ب) موضوع، توجیه می‌شد. بدلیسی به همین شیوه، مجادله سلطان بایزید دوم با دولت ممالیک که به صلح انجامید را با آوردن آیه: «انما المؤمنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم»³¹ (همانجا) توجیه کرده‌است. او در کار خویش به‌حدی پیش رفت که حتی از سنّت‌های ترکی نیز تفسیری اسلامی ارائه می‌داد به‌طوری که اموری از قبیل تیر انداختن سلطان عثمانی را در جهت پیروی از توصیه پیامبر اسلام مبنی بر تعلیم تیراندازی تفسیر کرده‌است (بدلیسی، ایاصوفیه 3538: 22 ب).

برخلاف تاریخ‌نویسی بدلیسی که متأثر از خاستگاه، پیشه و شرایط درونی دولت عثمانی بود؛ تاریخ‌نگاری وی تا حد زیادی تحت تأثیر شرایط بیرونی و سیاست خارجی آل‌عثمان قرار داشت. باید توجه داشت که مقارن حضور بدلیسی در استانبول، صفویان به‌عنوان قدرتی نوظهور در شرق و ممالیک به‌عنوان دولتی رقیب در جنوب قلمرو عثمانی تهدیدی جدی برای منافع سیاسی و اقتصادی ایشان به حساب می‌آمدند. سابقه درگیری‌های عثمانی- مملوکی و آنچه توسط سلطان سلیم اول بر سر صفویان و ممالیک آمد به‌خوبی نوع مناسبات میان این سه دولت را نشان می‌دهد. رقابتی که میان دولت عثمانی با صفویان و ممالیک جریان داشت انگیزه مناسبی برای بدلیسی در جهت اتخاذ چنین رویکردی در تاریخ‌نگاری خویش بود؛ چراکه وی با مطرح کردن آل‌عثمان به عنوان مدافعان، مجاهدان و مبلّغان اسلام، هرگونه مخالفت با ایشان را امری در جهت دشمنی با دین تعریف می‌کرد. حربه‌ای که به نظر می‌رسد در رسیدن به نتایج مطلوب نیز موفق بود و این را می‌توان از فرایند لشکرکشی‌های سلطان سلیم اول برعلیه صفویان و ممالیک و به‌خصوص در صدور فتاوای جهاد برعلیه این دو دولت مسلمان دریافت.

 

نتیجه‌

یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهند که گزارش مفصّل وقایع، استفاده از نثری مصنوع و ادبی، درآمیختن متن با اشعار، آیات و روایات، عدم اشاره کافی به منابع روایت‌ها و تقسیم‌بندی منظم مطالب، مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نویسی بدلیسی و ارائه تصویری امپراتورگونه از دولت عثمانی، تلاش در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان، قرار گرفتن دربار در مرکز روایت، عدم اکتفا به نقل تاریخ سیاسی، توجه به نهادهای دولتی، علمی و اجتماعی، رجال تأثیرگذار و علما، توجه به احوال ملل همسایه، پیش‌داوری درباره رقبای دولت عثمانی و بهره‌گیری از روایت تاریخی درجهت خدمت به مقاصد سیاسی دولت عثمانی ازجمله ویژگی‌های تاریخ‌نگاری وی محسوب می‌شوند.

پژوهش حاضر با بررسی متن هشت‌بهشت و سلیم‌شاهنامه و مقایسه آن با متون تاریخ‌نگارانه‌ای که پیش از آن در عثمانی نگاشته شده بودند نشان داد که بدلیسی با به‌کار بردن نثری مصنوع و متکلف، تغییری اساسی در شیوه ظاهری گزارش خبر در تاریخ‌نویسی عثمانی ایجاد کرد. پس می‌توان چنین نتیجه گرفت که تاریخ‌نویسی عثمانی پس از حضور بدلیسی و تحت تأثیر او وارد مرحله جدید و پیشرفته‌تری شد و آن نگارش تاریخ به زبانی فنی‌تر و پیچیده‌تر مطابق اسلوب منشیان درباری است. با توجه به مناسبات دربار عثمانی و حسادتی که بدلیسی از جانب درباریان احساس می‌کرد می‌توان چنین برداشت کرد که بدلیسی با زیبانویسی، مغلق‌نویسی، ترکیب متن با شعر و آیه و حدیث، درج عبارات مسجع در متن، تفصیل کلام و آراستن آن با تشبیه و استعاره و کنایه و مجاز سعی در نشان دادن توانایی‌ها و تثبیت موقعیت خود داشت.

این پژوهش نشان داد که آثار تاریخ‌نگارانه بدلیسی از بهترین نمونه‌های تلاش دولت عثمانی جهت ارائه تصویری امپراتورگونه از این دولت است. دولت عثمانی که در زمان سلطان بایزید دوم نیاز به ارائه چنین تصویری را حس می‌کرد، به‌درستی متوجه کارکرد رسانه‌ای تاریخ شده و بدین منظور از مهارت بدلیسی در نگارش تاریخ استفاده کرد. در تاریخ‌نگاری بدلیسی، دربار در مرکز روایت قرار می‌گیرد و وقایع بر اساس میزان نزدیکی و ارتباطی که با دربار سلطان عثمانی داشتند روایت می‌شوند حال آنکه پیش از آن چنین نبود.

بر اساس یافته‌های این پژوهش می‌توان مدعی شد که مهم‌ترین عنصر در تاریخ‎‌نگاری وی تلاش درجهت مشروعیت‌افزایی برای عثمانیان است؛ به‌طوری که دولت و سلاطین عثمانی به‌عنوان نمایندگان اسلام و دشمنان و مخالفان ایشان در قامت کفار و دشمنان شریعت نبوی مطرح می‌شوند. بدلیسی بدین‌گونه و با ایجاد دوگانه‌ای از خیر و شر، آل‌عثمان را در جایگاه خیر قرار داده و با مطرح کردن ایشان به‌عنوان نمایندگان اسلام در برابر «کفار مسیحی» که بر جایگاه شر نشسته‌اند بر نقش غازیانه عثمانیان در برابر مسیحیان تأکید کرده، فتوح آن‌ها را هم‌پایه فتوح مسلمانان نخستین و دشمنان ایشان را دشمنان مسلمانان دانسته‌است. وی در همین جهت و به تناسب موضوع به کرّات از احادیث و روایات استفاده کرده و کوشیده تا با این‌همانی‌سازیِ تاریخ عثمانی و تاریخ صدر اسلام، روایت تاریخی خویش را به‌پیش ببرد. همچنین حواله امور و جریان وقوع رخدادها به اراده الهی، دیگر عنصر بارز در تاریخ‌نگاری بدلیسی است. وی در بیشتر موارد با دیدی فرازمینی، علّت وقوع رخدادها را اراده الهی و تقدیر دانسته و از این حربه نیز در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان استفاده کرده‌است. چنین مشروعیت‌سازی که ترجمانی از سیاست کلّی دولت عثمانی برای توجیه توسعه‌طلبی در برابر ممالک اسلامی و غیراسلامی بود عثمانیان را بیش از هر چیز در رقابتی که با صفویان و ممالیک داشتند یاری می‌کرد؛ چراکه بدلیسی با مطرح کردن آل‌عثمان به‌عنوان مدافعان، مجاهدان و مبلّغان اسلام، هرگونه مخالفت با ایشان را امری در جهت دشمنی با دین تعریف کرده و برای اجرای اهداف سیاسیْ دست‌آویزی معنوی در اختیار دولت متبوع خویش قرار می‌داد.

 

کتاب‌نامه

قرآن کریم.

ادرنه‌لی، مجدی افندی (بی‌تا). ترجمه شقایق النعمانیه. بی‌جا.

ازجان، عبدالقادر (1391). «تاریخ‌نگاری عثمانی در دوره سلیمان قانونی». در: نصرالله صالحی (ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 170-2210.

ایپشیرلی، محمد (1391). «مروری بر تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 101- 121.

اینالجیق، خلیل (1391). «پیدایش تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 51-67.

بدلیسی، ادریس (1387). قانون شاهنشاهی. به­کوشش عبداللّه مسعودی آرانی. تهران: میراث مکتوب.

همو (1995م). سلیم‌شاهنامه. رساله دکتری به اهتمام حجابی قیرلانقیج، آنکارا: دانشگاه آنکارا، انستیتوی علوم اجتماعی.

همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3538، کتابخانه سلیمانیه.

همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3539، کتابخانه سلیمانیه.

همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3540، کتابخانه سلیمانیه.

بدلیسی، شرف خان (1377). شرف­نامه، ج 1، به­کوشش ولادیمیر وییلیامینوف. تهران: اساطیر.

بروسه‌لی، محمدطاهر(1333ﻫ‌). عثمانلی مولفلری. ج 3. استانبول: مطبعه عامره.

حسینی زنوزی، محمدحسن (1370). ریاض الجنه. ج 2. به­کوشش علی رفیعی، قم: کتابخانه عمومی آیت­اللّه مرعشی نجفی(ره).

خواجه سعدالدین افندی (1279-1280ﻫ‌). تاج التواریخ، ج 2. استانبول: مطبعه عامره.

صادقی، محمدحسین (1399). «تاریخ‌نگاری فارسی در دربار عثمانی (مطالعه موردی: ادریس بدلیسی)». در: مهدی عبادی و محترم وکیلی سحر، مجموعه مقالات دومین همایش ملی مناسبات فکری ایران و عثمانی؛ بازخوانی پیوندهای تاریخی دو همسایه، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 305-333.

صالحی، نصراللّه (1395). «تأملاتی در تاریخ‌نگاری فارسی در دوره عثمانی». مطالعات تاریخ اسلام. 8(30)، 101- 118.

طاشکپری‌زاده، احمد بن مصطفی (1975). شقائق‌النعمانیه فی علماء الدّوله العثمانیه. بیروت: دارالکتب العربی.

عاشق پاشازاده (1332ق‌). تواریخ آل‌عثماندن عاشق پاشازاده تاریخی. به­کوشش عالی بک، استانبول: مطبعه عامره.

قزوینی حائری، یاسر (1389). «گفتمان مشروعیت در هشت‌بهشت بدلیسی». مطالعات تاریخ اسلام. 2(5)، 107-127.

کحاله، عمر رضا (1376ق). معجم‌المولفین. ج 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مناژ، ویکتور. ال (1391). «آغاز تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 75-90.

نورییلدیز، سارا (1391). «تاریخ‌نگاری عثمانی». در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژهشکده تاریخ اسلام، 123-147.

همو (1391). «نخبگان ایرانی در خدمت سلطان عثمانی: تاریخ‌نویسی فارسی در دوره عثمانی (سده‌های دهم و یازدهم)». در: نصرالله صالحی (ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 221-245.

Aşıkpaşazade (2003). Aşık Paşazade Osmanoğlulları'nın Tarihi, Haz: Kemal Yavuz ve Yekta Seraç, İstanbul, K Kitaplığı.

Aşıkpaşazade (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz: Nihal Atsız, İstanbul: MEB Yayınları.

Başaran, Orhan (2000). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişti'nin Hatimesi, (Metin-İnceleme-Çeviri) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzrum.

Emecen, Feridun (2009). “Fatih Sultan Mehmed ve Etrafındakı Dünya: Osmanlı Devleti'ni Doğu Komşuları”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, ss. 65-85.

Idem (2019). “Yavuz Sultan Selim'in Doğu Anadolu Siyaseti ve İdris-i Bitlisi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt), Editörler: Mehmet İnbaşı ve Mehmet Demirtaş, Ankara, ss. 145- 149.

Genç, Vural (2019). Acem'den Ruma Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlisi (1457-1520), Ankara: T.T.K.

Hoca Sadettin Efendi (1979). Tacü’t Tevarih, C. 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.

İnalcık, Halil (2000). “Âşıkpaşazade Tarihi Nasıl Okunmalı”, Söğüt’ten İstanbul’a- Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara, (3. Bs. 2015), ss. 119-145.

Kütükoğlu, Bekir (1994). Vekayinüvis Makaleler, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.

Naima Efendi (1967). Mustafa. Naima Tarihi, C. 1, Çev: Zuhuri Danışman, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.

Neşri, Mehmed (1949). Kitab-ı Cihan- Nüma Neşri Tarihi, C.1, Hz, Faik R Unat ve Mehmed A Köymen, Ankara: TTK.

Özcan, Abdülkadir (1998). “Heşt Bihişt”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, ss.271-273.

Idem (2000). “İdris-i Bitlisi”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, ss.485-488.

Şükrü, Mehmed (1934). Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Bitlisi İdris'in Heşt Bihişt Adlı Eserine Göre, Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaası.

Yıldırım, Muhammed İbrahim (2010). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Behişte göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 9/6/1402؛ تاریخ پذیرش: 1/11/1402

[2] . رایانامه: [e-mail]

[3] . Writing History

[4] . Historiography

[5] . یاسر قزوینی حائری (1389)، «گفتمان مشروعیت در هشت‌بهشت ادریس بدلیسی»، مطالعات تاریخ اسلام، ش 5، صص107- 128؛ سید ابوالفضل رضوی؛ حسین ملکی منفرد (1397)، «واکاوی تاریخ‌نگاری بدلیسی؛ با تأکید بر دفتر چهارم هشت‌بهشت»، تاریخ اسلام، ش 74، صص 101- 136.

[6] . Ali Anooshahr(2017) “İdris-i Bitlisi’nin Heşt Bihişt’indeOsmanlı’ya Dair Efsanenin Yaratılması ve Tarih Yazımı”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, L, 1-28.

[7] . ادریس بدلیسی(1995)، سلیم‌شاهنامه، رساله دکتری به اهتمام حجابی قیرلانقیج، آنکارا: دانشگاه آنکارا، انستیتوی علوم اجتماعی.

[8] . Orhan Başaran(2000), İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişti'nin Hatimesi, (Metin-İnceleme-Çeviri), Doktora Tezi, Erzrum: Atatürk Üniversitesi.

[9] . Vural Genç(2007), İdris-i Bitlisi Heşt Bihişt Osman Gazi Dönemi (tahlil ve tercüme), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.

Vural Genç(2014), Acem'den Rum'a: İdris-i Bidlîsî'nin hayatı, tarihçiliği ve Heşt Behişt'in II. Bayezid kısmı (1481–1512), Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

[10] . Muhammed İbrahim Yıldırım (2010), İdris-i Bitlisi'nin Heşt Behişte göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

[11] . Vural Genç (2019), Acem'den Ruma Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlisi (1457-1520), Ankara: T.T.K.

[12] . برای شرح تفصیلی زندگینامه ادریس بدلیسی بنگرید به: محمدحسین صادقی، «تاریخ‌نگاری فارسی در دربار عثمانی (مطالعه موردی: ادریس بدلیسی)»، مندرج در: مهدی عبادی و محترم وکیلی سحر (1399)، مجموعه مقالات دومین همایش ملی مناسبات فکری ایران و عثمانی؛ بازخوانی پیوندهای تاریخی دو همسایه، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، صص 305- 333.

[13] . برای آگاهی از جایگاه بدلیسی در دولت سلطان سلیم بنگرید به:

Feridun M. Emecen (2019). “Yavuz Sultan Selim'in Doğu Anadolu Siyaseti ve İdris-i Bitlisi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt), Editörler: Mehmet İnbaşı ve Mehmet Demirtaş, Ankara, ss. 145- 149. 

[14] . برای فهرست کامل آثار بدلیسی بنگرید به: صادقی، همان، صص 318- 322.

[15] . این تشخیص متعلّق به دکتر طاهر بابایی است. از ایشان بابت دراختیار نهادن این داده سپاسگزارم.

[16] . برای نمونه بنگرید به (بدلیسی، ایاصوفیه 3540، 61 آ): «و تدبیر ناصواب ایشان مطابق تقدیر نگشت و از میامن روحانیت آن مخاطب به کلام کامل الاستیانس و اللّه یعصمک من النّاس این دغدغه و وسواس آن قوم خان خناس در زیر پرده و لباس هیبت دیاس متواری و پنهان ماند. بیت: نکوکار مردم نباشد بدش      نورزد کسی بد که نیک افتدش»

همچنین (بدلیسی، 1995: 145): «علی‌الصباح به امر فالق الاصباح پنجه خورشید از فضای مشرق آغشته به خون اعدا نمایان شد و تاج مرصّع مهر که از فرق عدو غرقه به خون ربوده بود آغاز لمعان نهاده می‌گفت: بیت: تکیه بر اختر شبگرد مکن کین عیّار     تاج کاووس ربود و کمر کیخسرو»

[17] . برای نمونه بنگرید به (عاشق پاشازاده، 1332: 88): «آنی بیان ایدرکم سلطان محمد لشکر عظیم جمع ایتدی طوغری قره‌مانه توجه ایتدی. آق‌شهره چیقدی واردی. آق‌شهردن ایلیغینه گیتمک ایستدی. ایشیتدیکم قره‌مان اوغلی چکلدن کلیرمش سلطان محمد خان قولی بایزید پاشایی قارشی گوندردی چکلده اوغراشدیلار». ترجمه فارسی: چنین است که سلطان محمد، لشکری عظیم فراهم کرده مستقیماً متوجه قرامان شد. به سمت آق‌شهر روانه شده و بدان وارد شد. تصمیم گرفت که از آق‌شهر به ایلیغین برود. سلطان محمد خان وقتی شنید که قرامان‌اوغلی از چکل به سوی او می‌آید غلامش بایزید پاشا را به سمت او روانه کرد و این دو در چکل با هم درگیر شدند. نیز (Neşri, 1949: 142,144): «روایت ایدرلرکم اوّل عثمانک قاین اتاسی اده‌بالی وفات ایدب بر آیدن صکره قیزی مالخون خاتونکه عثمانک خاتونی و اورخانک آنه‌سیدر وفات ایدب عثمان کندو الیله ایکسین دخی بلجک حصارنده دفن اتدی اندن اوج ایدن صکره عثمان غازی دخی سکودده دنیای فانیدن آخرت باقی‌یه رحلت اتدی...» ترجمه فارسی: روایت می‌کنند که ابتدا اده‌بالی، پدرزن عثمان از دنیا رفت. یک ماه بعد نیز، دخترش مالخون خاتون که زن عثمان و مادر اورخان است وفات کرد و عثمان هردو را با دستان خود در حصار بیلجک دفن کرد. سه ماه پس از آن، عثمان غازی نیز در سُکود، از دنیای فانی به آخرت باقی رحلت کرد. نمونه‌های بالا مقایسه شود با نمونه‌هایی از نقل خبر توسط بدلیسی که در همین مقاله ذکر شده‌است.

[18] . «و گاهی که خلافت صوری و سلطنت ظاهری بر طبق شریعت نبوی و موافق آیین خلفای معنوی باشد، چنان مظهری را هم خلیفۀ بحقّ و اولوالامر و موفّق توان گفت و اوامر و نواهی او را به سمع اطاعت باید شنفت چنانچه در امر ﴿اطیعوا اللّه و اطیعوا الرّسول و اولی الامر منکم﴾ مطاوعت صاحب امر را ثالث طاعت خدا و رسول خدا فرموده و چون سلاطین صورت در اقامت شعایر شرایع نبوی اجتهاد نمایند و در استقامت اعلام عدل و دین‌پروری، دست تمکین را به ربط کمر اجتهاد و رابط سنّت غزا و جهاد برگشایند، شایسته ذکر جمیل و دعا و سزاوار مدحت و ثنا باشند...».

[19] . فتح/1

[20] . فتح/3

[21] . توبه/123

[22] . توبه/5

[23] . برای نمونه‌های دیگر بنگرید به: صص 122- 125 مقاله مزبور.

[24] . آل‌عمران/26

[25] . حج/41

[26] . فاطر/21

[27] . اسراء/80

[28] . قصص/35

[29] . طه/29

[30] . آل‌عمران/3

[31] . حجرات/49