«توطئه قتل پیامبر» و «صَحیفه مَلعونه»: بررسی و اعتبار سنجی روایتی در منابع متأخر شیعی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
سید علیرضا موسوی اطهر
1
(کارشناسی ارشد حدیث مرکز حدیث حوزه قم)
الکلمات المفتاحية: صَحیفه مَلعونه, توطئۀ قتل پیامبر, عَقبه هَرشی, منافقین,
ملخص المقالة :
روایتی بلند مشتمل بر ذکر ماجرای توطئه¬ برای قتل پیامبر و پیمانی با عنوان «صَحیفه مَلعونه» منسوب به حذیفه یمانی، یکی از صحابه پیامبر، در منابع متاخر شیعی موجود است. منابعی که این روایت در آن‌ها آمده: نزهة الکرام و بستان العوام، إرشاد القلوب دیلمی، التهاب نیران الاحزان و الیقین سید بن طاووس است به قرن هفتم و پس از آن برمی¬گردند. در این مقاله این روایت از جنبه¬های سندی و محتوایی بررسی شده تا میزان اعتبار آن سنجیده شود. بنابر ارزیابی صورت گرفته، افزون بر متأخر بودن منابع، در اسناد این روایت کاستی¬هایی از جمله برهم¬ریختگی، ناشناختگی و ضعف راویان نمایان است. در محتوای آن نیز، شواهدی بر ساختگی بودن قالب و ساختار آن وجود دارد که نشان می¬دهد این گزارش احتمالا بر اساس تصویرسازی کاتب یا کاتبان نوشته شده¬است. کاتب اگرچه از منابع متقدم بهره برده، اما روایت او با چندین گزارش دیگر پیرامون زمان ترور پیامبر و مکان نگارش پیمانه نامه بدست منافقین مخالفت دارد. از این رو، دو احتمال برای گزارش مذکور در نظر گرفته می¬شود. نخست آنکه کلیت گزارش برگرفته از متون دیگر برجامانده و ناموجود می¬باشد و کاتب دست به سندسازی زده یا آنکه بخشی از آن دارای اصالت بوده و توسط افرادی پرورانده شده که در فرض هر صورت، متن برجامانده قابل اعتماد نیست.
قرآن.
التهاب نیران الأحزان ومثیر الاكتئاب والأشجان (1428). بیروت: موسسه البلاغ.
إبن أبی حاتم، أبو محمد عبد الرحمن بن محمد (١٢٧١). الجرح والتعدیل. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
إبن حبان، محمد بن حبان (1431). الثقات. حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة بحیدر آباد الدكن الهند.
إبن حجر عسقلانى، أحمد بن علی (1390). لسان المیزان. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
همو (1415). الإصابة فی تمییز الصحابة. بیروت: دار الكتب العلمیة.
همو (1406). تقریب التهذیب. دمشق: دار الرشید.
همو (1325). تهذیب التهذیب. بیروت: دار صادر.
إبن حزم اندلسی، أبو محمد علی بن أحمد (بی تا). المحلى بالآثار. بیروت: دار الفكر.
إبن حنبل، احمد بن محمد (1421). مسند، بیروت: مؤسسة الرسالة.
همو (١٤٠٣). فضائل الصحابة. بیروت: مؤسسة الرسالة.
إبن طاووس، علی بن موسی (1413). الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بإمرة المؤمنین. قم: دار الكتاب.
إبن عساکر، على بن حسن (1415). تاریخ دمشق. بیروت: دار الفكر.
ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم (1992). المعارف. قاهره: بی¬نا.
إبن کثیر، أبو الفداء إسماعیل بن عمر (١٤٢٤). البدایة والنهایة، بی جا: دار هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان.
ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد (1373). الاستغاثة فی بدع الثلاثة. تهران: مؤسسة الأعلمی.
أبویعلی، أحمد بن علی (1404). مسند أبی یعلى. دمشق: دار المأمون للتراث.
أفندی، عبدالله بن عیسىبیگ (1431). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
امام حسن عسکری (1409). التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری. قم: مدرسة الإمام المهدی.
أنصاری، محمد باقر (1381). بلندترین داستان غدیر. قم: إعجاز.
آقا بزرگ تهرانی. محمد محسن (1403). الذریعة إلى تصانیف الشیعة. بیروت: دار الأضواء.
بخاری، محمد بن اسماعیل (١٤٢٢). صحیح بخاری. بیروت: دار طوق النجاة.
بزار، أبو بكر أحمد بن عمرو (١٩٨٨). مسند البزار. مدینه: مكتبة العلوم والحكم.
بزاز، محمد بن عبد الله (1417). الفوائد الشهیر بالغیلانیات. عربستان: دار ابن الجوزی.
بیهقی، أحمد بن الحسین (1408). دلائل النبوة. بی جا: دار الكتب العلمیة.
ثقفی، ابراهیم بن محمد (1410). الغارات. قم: دار الكتاب الإسلامی.
جمعی از محققین (1423). الأصول الستة عشر. قم: مؤسسة دار الحدیث الثقافیة.
حر عاملى، محمد بن حسن (بی تا). أمل الآمل فی علماء جبل عامل. بغداد: مكتبة الأندلس.
حمیری، عبدالله بن جعفر (1413). قرب الإسناد. قم: مؤسسة آل البیت.
خدایارى، علی نقى، پور اكبر، الیاس (1390). تاریخ حدیث شیعه در سده هاى هشتم تا یازدهم هجرى، قم: موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث.
خصیبى، حسین بن حمدان (1419). الهدایة الكبرى. بیروت: البلاغ.
خطیب بغدادی، احمد بن على (1417). تاریخ بغداد. بیروت: دار الكتب العلمیة.
خوئی، سید أبوالقاسم (1410). معجم رجال الحدیث. قم: مركز نشر آثار شیعه.
دیلمی، حسن بن محمد (1412). إرشاد القلوب إلى الصواب. قم: الشریف الرضی.
ذاکری، محمد تقی ، و اکبری، عمیدرضا ( 1400). بررسی تضعیف ابوالمفضل شیبانی در تحریف و جعل اسناد. پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی، 8 (14)، 136- 167.
ذهبی، شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد (١٣٨٢). میزان الاعتدال. بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر.
رازی، جمال الدین محمد حسین (بی تا). نزهة الكرام و بستان العوام. تهران: كتابخانه مركزى و ادبیات دانشگاه تهران.
صدر، حسن (1429). تكملة أمل الآمل. بیروت: دار المؤرخ العربی.
صدوق، محمد بن علی (1362). خصال. قم: جامعه مدرسین.
همو (1403). معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
صفدی، خلیل بن ایبک (1401). الوافی بالوفیات. بیروت: دار النشر فرانز شتاینر.
طبرانی، سلیمان بن أحمد (١٤١٥). المعجم الأوسط. قاهره: دار الحرمین.
طبرى آملى، محمد بن جریر بن رستم (1415). المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب. قم: كوشانپور.
طلایی، حمیده، اسد بیگی، اردشیر (1399). «واکاوی انتساب جلد دوم ارشاد القلوب به حسن بن محمد دیلمی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 11 (41)، 95- 116.
طوسی، محمد بن حسن (1414). أمالی. قم: دار الثقافة.
همو (1373). رجال طوسی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380). تفسیر العیاشی. تهران: المطبعة العلمیة.
فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضى (1371). نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول الدین. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
قشیری، عبد الكریم بن هوازن (بی تا). الرسالة القشیریة. قاهره: دار المعارف.
قمی، علی بن ابراهیم (1404). تفسیر القمی. قم: دار الكتاب
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی. تهران: دار الكتب الإسلامیة.
مدینی، محمد بن عمر (١٤٢٠). اللطائف من دقائق المعارف فی علوم الحفاظ الأعارف. بی¬جا: دار الكتب العلمیة.
مزی، یوسف بن عبد الرحمن (١٤٠٠). تهذیب الكمال فی أسماء الرجال. بیروت: مؤسسة الرسالة.
مفید، محمد بن محمد (1413). أمالی. قم: كنگره شیخ مفید.
منتجبالدین، على بن عبیدالله (1366). الفهرست. قم: كتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى.
هلالی، سلیم بن قیس (1405). كتاب س
