نقش سرمایۀ فرهنگی در شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی حامی محیط‌زیست (مطالعه‌موردی: شهرهای رشت، تالش و اردبیل)
الموضوعات :
هادی عباسی‌کلان
1
,
محبوبه محجوبی‌دریاکناری
2
1 - گروه علوم‌اجتماعی، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
2 - گروه علوم‌اجتماعی، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
الکلمات المفتاحية: سرمایۀ فرهنگی, رفتار, اجتماعی, محیط‌زیست.,
ملخص المقالة :
تحقیق حاضر به‌بررسی تأثیر سرمایة فرهنگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط‌زیست در سه شهر رشت، تالش و اردبیل می‌پردازد. دراین‌راستا، رابطۀ میان ابعاد سرمایة فرهنگی (تجسم‌یافته، عینیت‌یافته و نهادینه‌شده)، با رفتارهای حامی محیط‌زیست و نیز تفاوت‌های قومی دراین زمینه بررسی شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و جامعۀ آماری شامل شهروندان سه شهر مذکور است‌که با روش نمونه‌گیری غیراحتمالی در دسترس انتخاب شده‌اند. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامة رفتارهای حامی محیط‌زیست (مارکل، چو و کانگ)، و پرسش‌نامة سرمایة فرهنگی بوردیو بوده و تحلیل داده‌ها بااستفادهاز مدل‌یابی معادلات ساختاری در نرم‌افزار AMOS انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد سرمایة فرهنگی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست تأثیر معناداری دارد؛ بهگونهای که سرمایة فرهنگی و ابعاد آن با ضریب تعیین 141/0 توانسته‌اند متغیر وابسته (رفتارهای حامی محیط‌زیست)، را تبیین کنند. به‌طورخاص، 14درصد از تغییرات رفتارهای حامی محیط‌زیستی توسط سرمایة فرهنگی توضیح داده می‌شود. همچنین، بین ابعاد عینیت‌یافته و نهادینه‌شده با رفتارهای حامی محیط‌زیست رابطه‌ای مثبت و مستقیم وجود دارد. علاوه‌براین، نتایج حاکی از تفاوت میان قومیت‌ها در رفتارهای حامی محیط‌زیستی است؛ به‌طوری‌که مدل قومیت آذری دارای ضریب تعیین 26درصد می‌باشد، درحالی‌که این میزان برای قومیت گیلک 14/0 و برای قومیت تالش 12/0 گزارش شده است.
احمدیان، داریوش. حقیقتیان، منصور. (1395). تحلیل جامعه‌شناختی نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای زیستمحیطی شهری موردمطالعه (شهروندان شهر کرمانشاه). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 6، شمارۀ 18، 76-51.
افشانی، سیدعلیرضا. ستارزاده، ضیاءالدین. (1402). رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی با مسئولیت‌پذیری زیستمحیطی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دور، 10، شمارۀ 22، 29-7.
دانا، امیر. گل‌زاده، فرشته. رنجبری، شیدا. عبدی، کاملیا. (1401). رابطۀ بین مسئولیت‌پذیری اجتماعی با رفتارهای حفاظت از محیط‌زیست با نقش میانجی سرمایة فرهنگی در دانشجویان ورزشکار. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فضای جغرافیایی، دورۀ ۲۲، شمارۀ ۷۹، ۲28-۲11.
دبدبه، محمد. ثقفی‌اصل، آرش. باقری صیقلانی، بیتا. زینالی، محمد. (1403). طراحی الگوی چارچوب تحلیلی در فراهم‌سازی شهر آینده‌نگر با رویکرد تبیینی؛ مبتنی‌بر محیط‌فرهنگی جامعه‌محور (گسترۀ واکاوی: کلان‌شهر تهران بزرگ). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات بین‌رشته‌ای در تعالی معماری و شهرسازی، دورۀ 3، شمارۀ 2، 235-213.
سبزه‌ای، محمدتقی. قلی‌پور، سیاوش. آدینه‌وند، معصومه. (1395). بررسی رابطۀ بین آگاهی، نگرش و رفتار حامی محیط‌زیست دانشجویان دختر دانشگاه قم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-آموزش محیط‌زیست و توسعۀ پایدار، دورۀ 4، شمارۀ 4، 16-5.
سلطانی‌نژاد، مهدیه. شهریاری، سوده. (1402). معنایابی پیامدهای فرهنگی ارتباطات باتأکیدبر توسعة گردشگری (موردمطالعه: جامعة بومی کُنگ). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رسانه، دورۀ 34، شمارۀ 2؛ پیاپی (131)، 223-197.
سهراب‌زاده، مهران. نیازی، محسن. میری، سمیه. (1400). مطالعۀ فراترکیب فرهنگ شهروندی در جامعۀ ایران. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دورۀ 10، شمارۀ 1، 51-25.
غلامی، علی‌اصغر. حیدرآبادی، ابوالقاسم. اکبری، ابراهیم. (1404). تحلیل اثرات سرمایۀ اجتماعی و سرمایة فرهنگی بر رفتار زیستمحیطی شهروندان در شهر سازی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، دورۀ 16، شمارۀ 1؛ (پیاپی 38)، 18-1.
گنجی، محمد. اسلامی‌برزکی، زهرا. نیازی، محسن. (1394). نقش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی در میزان احساس شهروندی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 5، شمارۀ 17، 56-29.
نبوی، سیدحسین. مختاری‌هشی، علی. (1397). سرمایة فرهنگی و رفتارهای زیستمحیطی خانواده‌های تهرانی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مسائل اجتماعی ایران، دورۀ 9، شمارۀ 2، 232–209.
هولاب، رابرت. (1400). یورگن هابرماس؛ نقد در حوزۀ عمومی: مجادلات فلسفی هابرماس با پوپری‌ها، گادامر، لومان، لیوتار، دریدا و دیگران. ترجمۀ حسین بشیریه، چاپ‌یازدهم، تهران: انتشارات نشر نی.
Chwialkowska, Agnieszka. Bhatti, Waheed Akbar. Glowik, Mario. 2020. The Influence Of Cultural Values On Pro-Environmental Behavior. Journal Of Cleaner Production, 268, 1-29.
Kaaronen, Roope Oskari. Strelkovskii, Nikita. (2020). Cultural Evolution Of Sustainable Behaviors: Pro-Environmental Tipping Points In An Agent-Based Model. Journal Of One Earth, 2(1): 85-97.
Macias, Thomas. (2015). Environmental Risk Perception Among Race And Ethnic Groups In The United States. Journal Of Ethnicities, 16(1): 111-129.
Quaglione, Davide. Cassetta, Ernesto. Crociata, Alessandro. Marra, Alessandro. Sarra, Alessandro. 2019. An Assessment Of The Role Of Cultural Capital On Sustainable Mobility Behaviours: Conceptual Framework And Empirical Evidence. Journal Of Socio-Economic Planning Sciences, 66, 24-34.
Raissa, Giska. Sihotang, Sandhy. Christy, Filia. Wijaya, Karen. (2021). Identification Of Cultural Capital And Sustainable Behavior Towards Sustainable Development. IOP Conference Series, Earth and Environmental Science, 76 (4): 1-7.
Riaz, Waqas. Gul, Sehrish. Lee, Yoonseock. (2023). The Influence Of Individual Cultural Value Differences On Pro-Environmental Behavior Among International Students At Korean Universities. Journal Of Sustainability, 15(5): 1-15.
Romero, Cláudia Buhamra Abreu. Laroche, Michel. Aurup, Golam Mohammad. Ferraz, Sofia Batista. (2018). Ethnicity And Acculturation Of Environmental Attitudes And Behaviors: A Cross-Cultural Study With Brazilians In Canada. Journal Of Business Research, 82, 300-309.
Tezel, Ecem. Ugural, Mehmet. Giritli, Heyecan. (2018). Pro-Environmental Behavior Of University Students: Influence Of Cultural Differences. European Journal Of Sustainable Development, 7(4): 43-52.
Wang, Edward Shih Tse. Lin, Hung-Chou. (2017). Sustainable Development: The Effects Of Social Normative Beliefs On Environmental Behaviour. Journal Of Sustainable Development, 25, 595–609.
Journal Of Socio-Cultural Changes
Volume 22, Special Issue, Issue 1; (Serial No. 87), 2025 ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type Of Article (Research Article)
The Role Of Cultural Capital In Shaping Pro-Environmental Social Behaviors: A Case Study Of Rasht, Talesh, And Ardabil
1Hadi Abbasi Kalan: Department of Social Sciences, Faculty of Social Sciences, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
Mahboobeh Mahjoobi Daryakenari: Department of Social Sciences, Faculty of Social Sciences, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
Abstract | Article Einfo |
This study investigates the influence of cultural capital on pro-environmental social behaviors in the three cities of Rasht, Talesh, and Ardabil. In this regard, the relationships between the dimensions of cultural capital (embodied, objectified, and institutionalized) and pro-environmental behaviors, as well as the role of ethnic differences, were examined. The research method was descriptive-analytical, and the statistical population consisted of citizens of the aforementioned cities, selected through convenience sampling. Data were collected using the Pro-Environmental Behavior Questionnaire (Markle, Cho, & Kang) and Bourdieu’s Cultural Capital Questionnaire. Data analysis was conducted using structural equation modeling (SEM) in AMOS. The findings reveal that cultural capital has a significant effect on pro-environmental behaviors. Specifically, cultural capital and its dimensions, with a coefficient of determination of 0.141, were able to explain the dependent variable (pro-environmental behaviors), indicating that 14% of the variance in pro-environmental behaviors is accounted for by cultural capital. More precisely, both objectified and institutionalized cultural capital demonstrated a direct and positive relationship with pro-environmental behaviors. Furthermore, the results highlight ethnic differences in pro-environmental behaviors. The model for the Azerbaijani ethnic group showed a coefficient of determination of 26%, while the figures for Gilak and Talesh ethnic groups were 14% and 12%, respectively. | Received: 2024/06/07 Accepted: 2025/02/14 pp. 1-13
Keywords: Cultural Capital Behavior Social Environment
|
Citation: Abbasi kalan, Hadi. Mahjoobi Daryakenari, Mahboobeh. (2025). The Role Of Cultural Capital In Shaping Pro-Environmental Social Behaviors: A Case Study Of Rasht, Talesh, And Ardabil. Journal of Socio-Cultural Changes, 22, Special Issue 1; (Serial No. 87): 1-13.
DOI: | |
[1] Corresponding Author: Hadi Abbasi Kalan
E-mail Address: hadi137030@yahoo.com
Tel: +989119283989
Extended Abstract
Introduction
Sustainable development has emerged as a critical global challenge, driven by escalating pressures from energy consumption and environmental pollution that threaten natural resources and human well-being. In this context, pro-environmental behaviors are increasingly recognized as key determinants for the preservation and enhancement of the environment. Such behaviors are shaped not only by social and cultural conditions but also influence the state of natural ecosystems. From a sociological perspective, environmental conditions reflect the underlying culture, beliefs, and lifestyle of societies, wherein environmental degradation is often interpreted as a manifestation of cultural deficiencies. Examining the historical and cultural roots of a society can elucidate its patterns of interaction with nature and the environmental responsibility of its members. Cultural capital—comprising knowledge, skills, values, and habitual dispositions acquired through education and socialization—plays a pivotal role in shaping pro-environmental behaviors. At various levels, it influences environmental awareness, individual responsibility, and sustainable practices. In multi-ethnic and culturally diverse societies such as Iran, variations in cultural norms and environmental attitudes have implications for natural resource conservation and may give rise to social challenges. This study focuses on the cities of Rasht, Talesh, and Ardabil, aiming to analyze the role of cultural capital in fostering local pro-environmental behaviors and to provide a basis for effective cultural and educational policy interventions.
Methodology
A survey-based research design was employed, with data collected via structured questionnaires. The statistical population consisted of citizens aged 18 and above from Rasht, Talesh, and Ardabil, and a total of 391 participants were selected through non-probabilistic convenience sampling. The reliability of the measurement instruments was confirmed with a Cronbach’s alpha of 0.83, and construct validity was verified to ensure accuracy. Data analysis was performed using SPSS, while structural equation modeling (SEM) in AMOS 22 accounted for both explanatory power and measurement error. Two primary variables were examined: pro-environmental behaviors and cultural capital. Pro-environmental behaviors were measured across four dimensions—conservation, environmental citizenship, diet, and transportation—using 19 items on a five-point Likert scale. Cultural capital was assessed in three dimensions—embodied, objectified, and institutionalized—comprising 21 items on a similar scale.
Results And Discussion
Findings indicated that participants demonstrated moderate levels of both pro-environmental behaviors and cultural capital, with notable differences across dimensions and ethnic groups. Average scores suggested a moderate to moderately high engagement in conservation, environmental citizenship, diet, and transportation practices. Correlation analyses and SEM results revealed that cultural capital—particularly its objectified and institutionalized dimensions—was positively and significantly associated with pro-environmental behaviors. Coefficients of determination varied across ethnic groups, highlighting the differential impact of cultural capital in diverse socio-cultural contexts. These findings underscore the reinforcing role of cultural capital in enhancing environmental responsibility and promoting individual behavioral change toward environmental preservation. This study emphasizes the decisive role of cultural capital in shaping and explaining pro-environmental behaviors. By enhancing environmental literacy, ethical sensitivity, and access to social networks, cultural capital can guide individuals toward responsible environmental actions. The findings also indicate that the influence of cultural capital varies across ethnic contexts, suggesting that environmental policies should adopt culturally sensitive and context-specific approaches rather than uniform, top-down strategies. Effective interventions for promoting pro-environmental behaviors should simultaneously strengthen cultural capital and account for local socio-cultural characteristics. Future research could employ qualitative, longitudinal, and comparative analyses to deepen the understanding of the evolution of environmental practices across diverse social groups..
نوع مقاله (علمی‌پژوهشی)
نقش سرمایۀ فرهنگی در شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی حامی محیط‌زیست
(مطالعه‌موردی: شهرهای رشت، تالش و اردبیل)
1هادی عباسی‌کلان: گروه علوم‌اجتماعی، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
[1] نویسندۀ مسئول: هادی عباسی‌کلان
آدرس پست‌الکترونیک: hadi137030@yahoo.com
تلفن: 09119283989
محبوبه محجوبی‌دریاکناری: گروه علوم‌اجتماعی، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 18/03/1403 تاریخ پذیرش: 26/11/1404 شمارۀ صفحات: 13-1
واژگان کلیدی: سرمایة فرهنگی رفتار اجتماعی محیط‌زیست
| تحقیق حاضر به‌بررسی تأثیر سرمایة فرهنگی بر رفتارهای اجتماعی حامی محیط‌زیست در سه شهر رشت، تالش و اردبیل می‌پردازد. دراین‌راستا، رابطۀ میان ابعاد سرمایة فرهنگی (تجسم‌یافته، عینیت‌یافته و نهادینه‌شده)، با رفتارهای حامی محیط‌زیست و نیز تفاوت‌های قومی دراین زمینه بررسی شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و جامعۀ آماری شامل شهروندان سه شهر مذکور است‌که با روش نمونه‌گیری غیراحتمالی در دسترس انتخاب شده‌اند. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامة رفتارهای حامی محیط‌زیست (مارکل، چو و کانگ)، و پرسش‌نامة سرمایة فرهنگی بوردیو بوده و تحلیل داده‌ها بااستفادهاز مدل‌یابی معادلات ساختاری در نرم‌افزار AMOS انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد سرمایة فرهنگی بر رفتارهای حامی محیط‌زیست تأثیر معناداری دارد؛ بهگونهای که سرمایة فرهنگی و ابعاد آن با ضریب تعیین 141/0 توانسته‌اند متغیر وابسته (رفتارهای حامی محیط‌زیست)، را تبیین کنند. به‌طورخاص، 14درصد از تغییرات رفتارهای حامی محیط‌زیستی توسط سرمایة فرهنگی توضیح داده می‌شود. همچنین، بین ابعاد عینیت‌یافته و نهادینه‌شده با رفتارهای حامی محیط‌زیست رابطه‌ای مثبت و مستقیم وجود دارد. علاوه‌براین، نتایج حاکی از تفاوت میان قومیت‌ها در رفتارهای حامی محیط‌زیستی است؛ به‌طوری‌که مدل قومیت آذری دارای ضریب تعیین 26درصد می‌باشد، درحالی‌که این میزان برای قومیت گیلک 14/0 و برای قومیت تالش 12/0 گزارش شده است. |
استناد: عباسی‌کلان، هادی. محجوبی‌دریاکناری، محبوبه. (1404). نقش سرمایۀ فرهنگی در شکل‌گیری رفتارهای اجتماعی حامی محیط‌زیست (مطالعه‌موردی: شهرهای رشت، تالش و اردبیل). فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، ویژه‌نامه، شمارۀ 1؛ (پیاپی 87)، 13-1.
DOI: | |
مقدمه
توسعۀ پایدار به‌دلیل افزایش مشکلات زیستمحیطی ناشی‌از مصرف انرژی و آلودگی زیستمحیطی به یکی از دغدغه‌های اساسی جهانی تبدیل شده است. گزارش‌های هشداردهنده همچون ششمین گزارش ارزیابی هیئت بین‌دولتی تغییر آب‌وهوا نیز بر ضرورت توجه‌به بحران‌های زیستمحیطی تأکید دارند (Riaz, Gul, Lee, 2023: 2-5). در چنین شرایطی، بسیاری از پژوهشگران و صاحب‌نظران براین باورند که بشر باید شیوه‌های زیست و رفتارهای خودرا بهگونهای بنیادین تغییر دهد تا از شدت آسیب‌های محیطی کاسته شود. در قرن حاضر، «رفتارهای زیستمحیطی»، به‌عنوان یکی‌از مهمترین متغیرها در تحلیل پایداری محیطی مطرح شده است؛ رفتارهایی که هم بر مسائل و تهدیدهای زیستمحیطی اثرگذارند و هم خود متأثر از عوامل گوناگون اجتماعی و فرهنگی می‌باشند (Romero et al., 2018: 303). از منظر جامعه‌شناختی، محیط‌زیست طبیعی و وضعیت کنونی آن را می‌توان بازتابی از فرهنگ، باورها و شیوۀ زیست جوامع دانست (هولاب، 1400: 28). هرگونه کاستی یا آلودگی در محیط، نمود ضعف و نقصان فرهنگی آن جامعه تلقی می‌شود. طوری‌که، فهم ریشه‌های تاریخی و فرهنگی هر جامعه، می‌تواند نحوۀ تعامل آن با طبیعت و محیط‌زیست را روشن سازد. بی‌توجهی یا ناآگاهی نسبت‌به ارزش‌های زیستمحیطی، غالباً به رفتارهای مخرب و سهل‌انگارانه در قبال طبیعت منجر می‌شود (Tezel, Ugural, Giritli, 2018: 45). همین موضوع سبب شده است‌که در سال‌های اخیر پژوهشگران بسیاری، چه در ایران و چه در عرصۀ بین‌المللی به واکاوی عوامل اجتماعی-فرهنگی مؤثر بر رفتارهای محیط‌زیستی پرداخته‌اند. دراین‌میان، سرمایۀ فرهنگی به‌عنوان یکی‌از کلیدی‌ترین متغیرها برای تبیین کُنش‌های محیط‌زیستی موردتوجه قرار گرفته است (سلطانی‌نژاد، شهریاری، 1402: 198). سرمایۀ فرهنگی مفهومی جامعه‌شناختی است‌که نخستین‌بار توسط پی‌یر بوردیو1 (1973)، مطرح شد. وی سرمایۀ فرهنگی را مجموعه‌ای از دانش‌ها، مهارت‌ها، ارزش‌ها و عادت‌واره‌هایی می‌داند که ازطریق آموزش رسمی و غیررسمی در افراد شکل می‌گیرد و به‌طور مستقیم بر رفتارهای اجتماعی و زیستمحیطی آنان اثر می‌گذارد (Wang, Lin, 2017: 560). این سرمایه در سه بُعد تجسم‌یافته، عینیت‌یافته و نهادینه‌شده قابل بررسی است و برخلاف سرمایۀ اقتصادی، قابل خریدوفروش یا انتقال فوری نیست، بلکه در بستر تاریخ، آموزش و فرهنگ یک جامعه نهادینه می‌شود (نبوی، مختاری‌هشی، 1397: 212-211). ازاین منظر، می‌توان انتظار داشت سطوح مختلف سرمایۀ فرهنگی، میزان آگاهی زیستمحیطی، مسئولیت‌پذیری فردی و درنهایت رفتارهای حامی محیط‌زیست را شکل داده و تقویت کند (Raissa et al., 2021: 2). در ایران، تنوع قومی و فرهنگی گسترده‌ای وجود دارد که هریک با نگرش‌ها و عادت‌واره‌های متفاوت، درک و رفتار خاصی نسبت‌به محیط‌زیست از خود نشان می‌دهند. وجود اقوامی چون آذری، کرد، تالش، ترکمن، بلوچ و عرب درکنار یکدیگر، ایران را به جامعه‌ای چندقومی تبدیل کرده است. این تنوع فرهنگی درعین غنا، گاه به چالش‌های زیستمحیطی و اجتماعی نیز منجر می‌شود. مسائلی همچون بحران خشک شدن دریاچۀ ارومیه، اعتراضات و منازعات قومی بر سر منابع آب در استان‌های مختلف، و در سال‌های اخیر، تخریب جنگل‌ها و آلودگی رودخانه‌ها و سواحل در استان‌های اردبیل و گیلان، ضرورت بررسی نقش فرهنگ و سرمایۀ فرهنگی در شکل‌گیری رفتارهای محیط‌زیستی را بیش‌ازپیش آشکار می‌سازد. پژوهش حاضر باتمرکزبر شهرهای رشت، تالش و اردبیل، درپی آن است‌که به این پرسش کلیدی پاسخ دهد؛ سرمایۀ فرهنگی چه نقشی در شکل‌گیری و تبیین رفتارهای حامی محیط‌زیست در جوامع محلی ایفا می‌کند؟ این بررسی می‌تواند با ارائۀ شواهد تجربی و تحلیل جامعه‌شناختی، زمینه‌ای برای سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و آموزشی مؤثر درجهت ارتقای رفتارهای مسئولانه محیط‌زیستی فراهم آورد.
پیشینۀ تحقیق
غلامی، حیدرآبادی و کبری (1404)، در پژوهش خود باعنوان «تحلیل اثرات سرمایۀ اجتماعی و سرمایة فرهنگی بر رفتار زیستمحیطی شهروندان در شهرسازی»؛ به تبیین تأثیر این دو سرمایه بر رفتارهای زیستمحیطی شهروندان ساری پرداختند. این مطالعه از نوع کاربردی و با روش پیمایش مقطعی انجام شده و جامعۀ آماری آن تمامی شهروندان بالای 18سال شهر ساری است‌که بااستفادهاز فرمول کوکران و نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای، حجم‌نمونه 400نفر تعیین گردید. ابزار گردآوری داده‌ها شامل پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته برای سنجش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی و پرسش‌نامه کایزر و همکاران (1999)، برای رفتارهای زیستمحیطی بود. چارچوب نظری تحقیق برمبنای نظریۀ فرهنگ زیستمحیطی ژرژ تومه2، و سرمایۀ فرهنگی بوردیو طراحی شده است. نتایج تحلیل داده‌ها با آزمون‌های ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندمتغیره نشان‌دادکه میانگین الگوهای رفتار زیستمحیطی در سطح نسبتاً مطلوب (78/3 از 5)، قرار دارد، درحالی‌که میانگین سرمایۀ فرهنگی (79/2)، پایین‌تر و سرمایۀ اجتماعی (04/3)، در حد متوسط است. یافته‌ها حاکی از وجود رابطۀ مثبت و معنادار میان سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی با رفتار زیستمحیطی بود و براساس مدل رگرسیون، این دو متغیر توانستند حدود 1/31درصد از تغییرات رفتار زیستمحیطی شهروندان را پیش‌بینی کنند. همچنین نتایج بیانگر آن است‌که تأثیر سرمایۀ اجتماعی بر رفتارهای زیستمحیطی بیش از سرمایۀ فرهنگی است (غلامی، حیدرآبادی، کبری، 1404: 18-1). افشانی و ستارزاده (1402)، باعنوان «رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی با مسئولیت‌پذیری زیستمحیطی»؛ به واکاوی تأثیر سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی بر میزان مسئولیت‌پذیری زیستمحیطی شهروندان یاسوج پرداخته‌اند. این مطالعه که برمبنای دیدگاه سرمایه در اندیشۀ بوردیو انجام شده است، باهدف روشن ساختن چگونگی نقش منابع اجتماعی و فرهنگی در ارتقای رفتارهای مسئولانۀ زیستمحیطی طراحی گردید. روش‌تحقیق از نوع پیمایشی بوده و داده‌ها ازطریق پرسش‌نامه‌ای با روایی صوری و پایایی مناسب (آلفای کرونباخ)، گردآوری شد. جامعۀ آماری شهروندان بالای 15سال شهر یاسوج بوده و حجم‌نمونه با فرمول کوکران 323نفر تعیین گردید. نتایج حاصل از مدل‌یابی معادلات ساختاری نشان داد که سرمایۀ اجتماعی و سرمایۀ فرهنگی تجسم‌یافته تأثیر معناداری بر مسئولیت‌پذیری زیستمحیطی دارند و به‌طورکلی 44درصد از واریانس این متغیر را تبیین می‌کنند، متغیرهای جمعیت‌شناختی نظیر جنسیت، تحصیلات، وضعیت تأهل و اشتغال تأثیر معناداری نداشتند. یافته‌ها حاکی برآن است‌که سرمایۀ اجتماعی، به‌ویژه در بستر روابط قومی و طایفه‌ای و شبکه‌های حمایتی، نقش پررنگتری در ترویج رفتارهای زیستمحیطی ایفاء می‌کند (افشانی، ستارزاده، 1402، 29-7). شویاوکوسکا3، بهتی4 و گلوویک5 (2020)، در مقالۀ“The Influence Of Cultural Values On Pro-Environmental Behavior” ؛ به نقش ارزش‌های فرهنگی در شکل‌دهی نگرش‌ها و کُنش‌های زیستمحیطی مصرف‌کنندگان نگاه داشته‌اند. و باتأکیدبر تفاوت‌های میان‌کشوری در نگرش‌های زیستمحیطی و عملکرد اجتماعی شرکت‌ها، براین نکته متمرکز هستند که شواهد اندکی دربارۀ نحوۀ اثرگذاری ارزش‌های فرهنگی بر رفتارهای زیستمحیطی وجود دارد. به‌این‌منظور، پژوهشگران چارچوب نظری «نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی‌شده»، را بسط داده و متغیرهایی همچون ارزش‌های زیستمحیطی و دغدغه‌های محیط‌زیستی را به آن افزودند تا بتوانند نگرش‌ها، نیات و رفتارهای زیستمحیطی را تبیین کنند. از منظر نظری، این پژوهش سهم مهمی در تبیین نقش فرهنگ در ترویج رفتارهای پایدار داشته و مسیر تازه‌ای برای بهره‌گیری از تفاوت‌های فرهنگی در سیاست‌های زیستمحیطی ارائه کرده است. از نظر کاربردی نیز، نتایج به بازاریابان و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا با شناخت ارزش‌های فرهنگی مصرف‌کنندگان در جوامع مختلف، استراتژی‌های ارتباطی کارآمدتری برای ارتقای رفتارهای زیستمحیطی تدوین کنند (Chwialkowska, Bhatti, Glowik, 2020: 1-29). کوالیونه6 و همکاران (2019)،” An Assessment Of The Role Of Cultural Capital On Sustainable Mobility Behaviours: Conceptual Framework And Empirical Evidence” ؛ به‌وارسی نقش سرمایۀ فرهنگی در الگوهای رفتاری مرتبط‌با جابه‌جایی پایدار پرداخته‌اند. و با اشاره به اینکه سیاست‌های دولتی متعددی برای کاهش استفاده‌از خودروهای شخصی و ترویج شیوه‌های حمل‌ونقل پایدارتر اجرا شده اما اغلب این اقدامات مبتنی‌بر محدودیت‌های رانندگی یا مشوق‌های مالی، اثرات بلندمدت چندانی نداشته‌اند، تلاش کردند نقش فعالیت‌های فرهنگی را در تغییر الگوهای رفتاری افراد بررسی کنند. چارچوب نظری ارائه‌شده دراین پژوهش براین فرض استوار است‌که مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی می‌تواند بر الگوهای شناختی و رفتاری افراد تأثیر گذاشته و موجب افزایش تمایل به استفاده‌از شیوه‌های حمل‌ونقل جایگزین خودرو شود. یافته‌های تجربی براین نکته توجه دارد حضور در فعالیت‌های فرهنگی احتمال انتخاب شیوه‌های حمل‌ونقل پایدار را افزایش می‌دهد؛ زیرا چنین مشارکتی قادر است الگوهای تثبیت‌شده و عادت‌واره‌های رفتاری را بشکند و زمینۀ تغییر نگرش نسبت‌به جابه‌جایی پایدار را فراهم آورد. به‌بیانی، سیاست‌های فرهنگی نه‌تنها ابزارهایی مؤثر برای ارتقای سرمایۀ فرهنگی جامعه به‌شمار می‌آیند، بلکه می‌توانند شکاف میان ارزش‌ها و عمل را در حوزۀ حمل‌ونقل پایدار کاهش دهند (Quaglione et al., 2019: 24-34).
ادبیات و مبانی‌نظری
سرمایۀ فرهنگی یکی‌از مفاهیم بنیادین در جامعه‌شناسی معاصر است‌که نخستین‌بار به‌طور منسجم توسط پیر بوردیو، معرفی شد. سرمایۀ فرهنگی به مجموعه‌ای از دانش‌ها، ذائقه‌ها، مهارت‌ها و ارزش‌های فرهنگی اشاره دارد که افراد در فرایند اجتماعی‌شدن و آموزش کسب می‌کنند و از آن برای تمایز اجتماعی، بازتولید نابرابری و دسترسی به منابع کمیاب بهره می‌برند (احمدیان، حقیقتیان، 1395: 52). آلن هایس7، این سرمایه را مجموعه‌ای از نیروهای غیر‌اقتصادی همچون طبقۀ اجتماعی، پیشینۀ خانوادگی و سرمایه‌گذاری‌های آموزشی می‌داند که بر موفقیت تحصیلی و منزلت اجتماعی اثرگذار است. بوردیو و ژان کلود پاسرون8، در تحلیل نظام آموزشی فرانسه نشان دادند که فرزندان خانواده‌های تحصیل‌کرده به‌دلیل برخورداری از سرمایۀ فرهنگی موروثی، در فرایند آموزش رسمی موفق‌ترند و بدین‌ترتیب مدرسه اغلب به بازتولید نابرابری اجتماعی منجر می‌شود (دانا و دیگران، 1401: 215-212). بوردیو، سرمایۀ فرهنگی را در سه شکل اصلی توضیح می‌دهد: نخست، سرمایۀ فرهنگی (تجسدیافته)، که به عادات ذهنی و بدنی و سلیقه‌های فردی اشاره دارد و عمدتاً در محیط خانوادگی شکل می‌گیرد؛ دوم، سرمایۀ فرهنگی (عینیت‌یافته)، که در قالب کالاهای فرهنگی نظیر کتاب، آثار هنری و ابزار موسیقی تجلی می‌یابد؛ و سوم، سرمایۀ فرهنگی (نهادی‌شده)، که از طریق مدارک و گواهی‌های تحصیلی مشروعیت می‌یابد (Kaaronen, Strelkovskii, 2020: 57). پژوهشگران دیگری همچون پاول دی. کینگستون9، آنِت لارو10 و الیوت واینینگر11، این مفهوم را گسترش داده‌اند و آن را منبعی برای دسترسی به پاداش‌های کمیاب و قابل انتقال بین نسلی دانسته‌اند. ازسوی‌دیگر، رفتارهای حامی محیط‌زیست به‌عنوان مجموعه‌ای از کُنش‌های فردی و جمعی تعریف می‌شوند که باهدف کاهش آسیب به محیط‌زیست و حمایت از پایداری اکولوژیکی صورت می‌گیرند. این مفهوم نخستین‌بار توسط پل سی. استرن12، مطرح شد. وی، تأکید دارد که رفتارهای زیستمحیطی پیامدهای قابل‌توجهی بر ساختار و پویایی اکوسیستم‌ها دارند (سبزه‌ای، قلی‌پور، آدینه‌وند، 1395: 8-6). درهمین‌راستا، جرالد مارکل13، با مرور مطالعات تجربی، مقیاس رفتار حامی محیط‌زیست را معرفی کرد (Macias, 2015: 113). این مقیاس شامل چهار بُعد اصلی است: حفاظت منابع، شهروندی محیط‌زیستی، الگوهای غذایی پایدار و شیوه‌های حمل‌ونقل سازگار با محیط‌زیست. همچنین، مطالعۀ آرنولد استیفست14، نشان داده که تغییر در الگوهای غذایی، به‌ویژه کاهش مصرف گوشت، می‌تواند تأثیر به‌سزایی بر کاهش تغییرات اقلیمی داشته باشد (سهراب‌زاده، نیازی، میری، 1400: 28-26). پیوند میان سرمایۀ فرهنگی و رفتارهای حامی محیط‌زیست دراین نکته نهفته است‌که کُنش‌های زیستمحیطی اغلب نیازمند سطحی از دانش، آگاهی و حساسیت فرهنگی‌اند. برای نمونه، انتخاب رژیم غذایی پایدار، استفاده‌از وسایل حمل‌ونقل عمومی یا مشارکت در فعالیت‌های مدنی زیستمحیطی، به میزان آگاهی فرهنگی، ارزش‌گذاری به دانش علمی و درک انتقادی از سبک زندگی وابسته است (گنجی، اسلامی‌برزکی، نیازی، 1394: 31). به‌بیانی، افرادی که سرمایۀ فرهنگی بیشتری در اختیار دارند، به‌دلیل دسترسی به منابع دانشی، نگرش‌های اخلاقی و قابلیت‌های مشارکتی بالاتر، احتمال بیشتری دارد که در رفتارهای حامی محیط‌زیست فعال باشند. ازاین منظر، سرمایۀ فرهنگی نه‌تنها در بازتولید نابرابری‌های اجتماعی نقش دارد، بلکه می‌تواند عاملی تعیین‌کننده در ترویج سبک زندگی پایدار و کُنش‌های زیستمحیطی به‌شمار آید (دبدبه و دیگران، 1403: 215). بنابراین، بررسی نقش سرمایۀ فرهنگی در شکل‌گیری رفتارهای حامی محیط‌زیست، بستری برای تحلیل پیوند میان ساختارهای اجتماعی-فرهنگی و چالش‌های زیستمحیطی معاصر فراهم می‌کند و می‌توان مدل‌نظری فرایند پژوهش را برپایۀ (شکل 1)، تدوین نمود.
شکل 1. مدل‌نظری تحقیق (مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
مواد و روش تحقیق
دراین پژوهش از روش پیمایش استفاده شده است و باتوجه‌به ماهیت و موضوع تحقیق، داده‌های موردنیاز ازطریق پرسش‌نامه جمع‌آوری شده است. جامعۀ آماری تحقیق حاضر شامل شهروندان بالای 18سال شهر اردبیل (آذری)، رشت (گیلک) و تالش می‌باشد که 391نمونه بااستفادهاز نمونه‌گیری غیرتصادفی در دسترس، موردسنجش قرار گرفتند. برای سنجش پایایی سؤالات از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردیده است‌که مقدار محاسبه‌شده برای تمامی طیف‌های استفاده شده (83/0= ضریب آلفای کرونباخ) می‌باشد که نشان‌دهندۀ پایایی ابزار سنجش می‌باشد برپایۀ (جدول 1).
جدول 1. پایایی ابزار اندازه‌گیری-(مأخذ: نگارندگان، 1404)
متغیر | تعداد پاسخ‌دهنده | تعداد سؤال (گویه) | آلفای کرونباخ |
سرمایة فرهنگی | 30 | 21 | 87/0 |
رفتار حامی محیط‌زیست | 30 | 19 | 73/0 |
پایایی کل | 30 | 40 | 83/0 |
برای تعیین اعتبار از اعتبار سازه استفاده شده است. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزار Spss و برای آزمون مدل، از نرم‌افزار AMOS نسخۀ 22 استفاده شده است. از دلایل استفاده‌از این نرم‌افزار می‌توان به لحاظ نمودن ضریب تبیین و همچنین خطای اندازه‌گیری توسط این روش اشاره کرد که به محقق اجازه می‌دهد تا تجزیه‌وتحلیل داده‌های خودرا با احتساب ضریب تبیین و خطای اندازه‌گیری گزارش دهد. دراین پژوهش دو متغیر اصلی شامل «رفتارهای حامی محیط‌زیستی» و «سرمایۀ فرهنگی»، موردبررسی قرار گرفتند. رفتارهای حامی محیط‌زیستی به‌عنوان مجموعه‌ای از کُنش‌ها و گرایش‌های فردی درجهت حفاظت از محیط‌زیست، در چهار بُعد حفاظت، شهروند محیط‌زیستی، تغذیه و حمل‌ونقل و بااستفادهاز 19گویه در مقیاس پنج‌گزینه‌ای لیکرت سنجیده شد. سرمایۀ فرهنگی نیز به‌عنوان میزان دسترسی و بهره‌مندی افراد از کالاها و خدمات فرهنگی در سه بُعد تجسم‌یافته، عینیت‌یافته و نهادی تعریف گردیده و از طریق 21گویه در مقیاس پنج‌گزینه‌ای لیکرت اندازه‌گیری شد.
بحث و یافته‌های تحقیق
- یافته‌های توصیفی
اطلاعات به‌دست‌آمده از متغیر قومیت پاسخ‌دهندگان به پرسش‌نامۀ تحقیق نشان داد، در حدود 132نفر از نمونه تحقیق (8/33 درصد) آذری، 216نفر (2/55درصد) گیلک و 43 نفر (0/11درصد) تالش بوده است. در ادامه نتایج توزیع فراوانی آزمودنیها نشان دادکه بیشتر نمونۀ تحقیق (9/52درصد) را مردان و الباقی (1/47درصد) را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین یافته‌های تحقیق حاکی از این می‌باشد که بیشترین درصد فراوانی (6/43) نمونۀ تحقیق مربوط‌به گروه سنی 24–18سال می‌باشد. علاوه‌براین نتایج تحقیق نشان داد که 0/59درصد نمونۀ پژوهش ازدواج نکرده و 5/40درصد متأهل هستند. و در بررسی متغیر سطح تحصیلات نشان می‌دهد که 3/39درصد نمونه دارای مدرک تحصیلی لیسانس هستند که بیشتر آن‌ها (6/45درصد)، درآمد ماهیانه کمتر از یک‌میلیون تومان دارند. برپایۀ (جدول 2)، در گویۀ «در هنگام خروج از اتاق چراغ را خاموش میکنم»، بالاترين شدت پاسخ‌ها (میانگین 36/4)، و پایین‌ترین پراكندگي از ميانگين (انحراف معیار 913/0)، را به‌خود اختصاص داده است. و با تمرکزبر (جدول 3)، نشان می‌دهد که افراد موردمطالعه دراین تحقیق از رفتارهای محیط‌زیستی متوسطی برخوردار بودهاند اما سطح رفتارهای آن‌ها باهم متفاوت است. طوری‌که 8/0درصد دارای رفتارهای حامی محیط‌زیست خیلی پایین 1/15درصد دارای رفتارهای حامی محیط‌زیست پایین، 3/66درصد رفتارهای حامی محیط‌زیست متوسط، 4/17درصد دارای رفتارهای حامی محیط‌زیست بالا و 5/0درصد دارای رفتارهای حامی محیط‌زیست خیلی بالا بودهاند که این یافته گویای این موضوع می‌باشد که رفتارهای حامی محیط‌زیستی نمونۀ موردمطالعه در سطح متوسط می‌باشد. میانگین پاسخ‌گویان درحد متوسط روبه بالا یعنی 02/3 از 5 است و انحراف معیار پاسخ‌گویان 66/0 است. مبنی‌بر (جدول 4)، نشان گویۀ «از موبايل استفاده ميكنم (SMS-ارسال و دريافت پيام كوتاه)»، بالاترين شدت پاسخ‌ها (میانگین36/4)، و پایین‌ترین پراكندگي از ميانگين (انحراف معیار 986/0)، را به‌خود اختصاص داده است و گویۀ «خطاطی میکنم»، كمترين اهميت (میانگین96/1)، و انحراف معیار 141/1 را داراست.
جدول 2. وضعیت پراکندگی پاسخ‌های متغیر رفتارهای حامی محیط‌زیست-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
ابعاد | گویه‌ها | کاملاً موافق | موافق | تاحدودی موافق | مخالف | کاملاً مخالف | ميانگين | انحراف معیار | ||||
حفاظت | در هنگام خروج از اتاق چراغ را خاموش میکنم | 7/58 | 1/25 | 5/11 | 1/3 | 5/1 | 36/4 | 913/0 | ||||
برای تهویۀ هوا وسایل گرمایشی را کم میکنم تا استفاده‌از انرژی محدود شود | 3/25 | 1/40 | 8/26 | 5/6 | 3/1 | 82/3 | 931/0 | |||||
در هنگام خروج از اتاق تلویزیون را خاموش میکنم | 6/56 | 2/25 | 4/10 | 2/5 | 6/2 | 28/4 | 018/1 | |||||
سیم لوازم یا دستگاه‌های الکترونیکی آماده‌به‌کار را از برق می‌کشم | 4/33 | 3/31 | 1/23 | 0/7 | 2/5 | 81/3 | 130/1 | |||||
برای استفاده‌از ماشین لباسشویی و یا ظرف‌شویی صبر میکنم تا کامل پر شود | 4/39 | 2/27 | 4/21 | 6/7 | 4/4 | 90/3 | 142/1 | |||||
هرچند وقت یک‌بار من با دیگران در ورد رفتار محیط‌زیستی خود صحبت میکنم | 3/7 | 5/19 | 6/28 | 4/24 | 3/20 | 69/2 | 204/1 | |||||
در شستن لباس وسواس بیشتری دارم و لباس‌ها را زودبه‌زود می‌شویم | 8/10 | 1/16 | 8/24 | 2/32 | 0/15 | 74/2 | 211/1 | |||||
شهروند | درطول یک ماه به گروه‌های حفاظت از محیط‌زیست و یا گروه حفاظت از حیات‌وحش کمک مالی کرده‌ام | 6/3 | 7/11 | 3/7 | 2/12 | 1/65 | 77/1 | 212/1 | ||||
در حمام برای حفظ منابع آب، زمان دوش خودرا کم میکنم | 4/28 | 7/28 | 7/21 | 2/14 | 0/7 | 57/3 | 233/1 | |||||
برنامه‌های تلویزیونی (فیلم، مستند، انیمیشن و غیره)، را درمورد محیط‌زیست تماشا میکنم | 8/16 | 9/28 | 5/26 | 2/15 | 6/12 | 22/3 | 254/1 | |||||
حمل‌ونقل | از سوخت‌های فسیلی (بنزین، گازوئیل)، زیاد استفاده میکنم | 4/24 | 9/19 | 9/25 | 4/19 | 4/10 | 28/3 | 306/1 | ||||
درطول یک هفتۀ گذشته من اغلب از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کرده‌ام | 4/21 | 5/31 | 6/18 | 7/12 | 8/15 | 30/3 | 358/1 | |||||
درطول یک هفته گذشته من اغلب از دوچرخه و یا راه‌رفتن به‌جای رانندگی ماشین استفاده کرده‌ام | 0/16 | 7/23 | 6/19 | 4/13 | 3/27 | 88/2 | 447/1 | |||||
|
| بلی | خیر | میانگین | انحراف معیار | |||||||
شهروند | درحال حاضر عضو حفاظت از محیط‌زیست و یا گروه‌های حفاظت از حیاط وحش هستید؟ | 6/9 | 4/90 | 10/1 | 294/0 | |||||||
غذا | درطول یک ماه گذشته، مقدار مصرف گوشت مرغ شما کاهش یافته است؟ | 9/31 | 1/68 | 32/1 | 467/0 | |||||||
درطول یک ماه گذشته، مقدار مصرف گوشت گوسفند شما کاهش یافته است؟ | 5/39 | 5/60 | 40/1 | 490/0 | ||||||||
درطول ماه گذشته، مقدار مصرفی میوه و سبزیجات شما افزایش پیدا کرده است؟ | 4/60 | 6/39 | 60/1 | 490/0 | ||||||||
در طول یک ماه گذشته، مقدار مصرف گوشت گاو شما کاهش یافته است؟ | 2/44 | 8/55 | 44/1 | 497/0 | ||||||||
جدول 3. توزیع متغیر رفتارهای حامی محیط‌زیست-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
تبیین | فراوانی | درصد فراوانی |
خیلی‌پایین | 3 | 8/0 |
پایین | 59 | 1/15 |
متوسط | 259 | 3/66 |
بالا | 68 | 4/17 |
خیلی‌بالا | 2 | 5/0 |
جمع‌کل | 391 | 0/100 |
میانگین | 02/3 | |
انحراف استاندارد | 66/0 | |
جدول 4. وضعیت پراکندگی پاسخ‌های متغیر سرمایۀ فرهنگی-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
ابعاد | گویه‌ها | همیشه | اکثر اوقات | گاهی | به‌ندرت | اصلاً | ميانگين | انحراف معیار |
تجسم‌یافته | موسیقی گوش میکنم | 0/51 | 8/30 | 3/12 | 6/4 | 3/1 | 26/4 | 933/0 |
از موبايل استفاده ميكنم (SMS-ارسال و دريافت پيام كوتاه) | 7/61 | 8/20 | 6/11 | 3/3 | 6/2 | 36/4 | 986/0 | |
ورزش میکنم | 7/19 | 8/23 | 0/37 | 7/12 | 7/6 | 37/3 | 135/1 | |
عینیت‌یافته | خطاطی میکنم | 6/4 | 7/6 | 2/15 | 3/27 | 1/46 | 96/1 | 141/1 |
مجله ميخوانم | 4/9 | 4/14 | 3/36 | 4/21 | 5/18 | 75/2 | 189/1 | |
نشریات مختلف را مطالعه می‌نمایم | 9/8 | 4/13 | 0/32 | 4/24 | 3/21 | 64/2 | 209/1 | |
کتاب می‌خوانم | 3/22 | 9/29 | 7/25 | 7/12 | 4/9 | 43/3 | 229/1 | |
روزنامه ميخوانم | 2/9 | 8/11 | 4/31 | 2/21 | 4/26 | 56/2 | 251/1 | |
به کافی‌نت میروم | 6/8 | 4/11 | 7/24 | 4/23 | 9/31 | 41/2 | 276/1 | |
به کافی‌شاپ میروم | 6/26 | 8/19 | 0/25 | 0/24 | 6/18 | 84/2 | 290/1 | |
رادیو گوش می‌دهم | 6/10 | 7/13 | 2/30 | 1/18 | 4/27 | 62/2 | 303/1 | |
در خانه از خط اینترنت استفاده میکنم | 0/51 | 1/20 | 2/14 | 2/5 | 5/9 | 98/3 | 312/1 | |
نقاشی میکنم | 3/10 | 0/11 | 7/17 | 7/26 | 4/34 | 36/2 | 326/1 | |
از وسايلي مثل صنایع‌دستی، و غیره، در خانه استفاده ميكنم | 8/19 | 6/27 | 2/22 | 2/15 | 2/15 | 22/3 | 337/1 | |
از دوربين عکاسی استفاده ميكنم | 3/21 | 3/20 | 1/23 | 1/15 | 3/20 | 07/3 | 420/1 | |
در خانه از كامپيوتر استفاده ميكنم | 0/39 | 1/19 | 1/17 | 6/11 | 2/13 | 59/3 | 432/1 | |
از كتابخانه محل يا شهرستان خود استفاده میکنم | 0/16 | 3/17 | 8/18 | 1/20 | 8/27 | 73/2 | 436/1 | |
ماهواره تماشا ميكنيم | 3/14 | 1/16 | 5/18 | 7/17 | 3/33 | 60/2 | 446/1 | |
کلاس زبان خارجی شرکت میکنم | 2/13 | 5/13 | 3/14 | 3/15 | 6/43 | 37/2 | 476/1 | |
تلویزیون تماشا میکنم | 8/34 | 8/29 | 7/20 | 0/11 | 7/3 | 81/3 | 137/1 | |
نهادینه‌شده | در کلاس‌هایی که گواهينامه صادر می‌کنند شركت میکنم | 5/13 | 1/16 | 1/27 | 1/21 | 1/22 | 78/2 | 325/1 |
مدرک تحصیلی | ||||||||
جدول 5. توزیع متغیر سرمایة فرهنگی-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
تبیین | فراوانی | درصد فراوانی |
خیلی‌پایین | 9 | 3/2 |
پایین | 71 | 2/18 |
متوسط | 233 | 5/59 |
بالا | 69 | 6/17 |
خیلی‌بالا | 9 | 3/2 |
جمع‌کل | 391 | 0/100 |
میانگین | 99/2 | |
انحراف استاندارد | 80/0 | |
-یافته‌های تحلیلی
برای آزمون فرضیات تحقیق از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج ارائه‌شده در (جدول 6)، نشان می‌دهد که بین سرمایۀ فرهنگی و رفتارهای حامی محیط‌زیست رابطه‌ای مثبت و معنادار وجود دارد؛ به‌بیانی، با افزایش سرمایۀ فرهنگی، رفتارهای حامی محیط‌زیست نیز تقویت می‌شود. همچنین یافته‌های جدول بیانگر آن است‌که میان سرمایۀ فرهنگی عینیت‌یافته و رفتارهای حامی محیط‌زیست نیز رابطه‌ای مثبت و مستقیم برقرار است؛ به‌این معنا که با رشد سرمایۀ فرهنگی عینیت‌یافته، رفتارهای زیستمحیطی مسئولانه‌تری مشاهده می‌شود. درنهایت، نتایج نشان می‌دهد که سرمایۀ فرهنگی نهادینه‌شده نیز با رفتارهای حامی محیط‌زیست رابطه‌ای مثبت و معنادار دارد.
جدول 6. نتایج آزمون همبستگی بین سرمایة فرهنگی و ابعاد آن با رفتارهای حامی محیط‌زیست-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
متغیر | میزان همبستگی | سطح معناداری |
سرمایة فرهنگی | 195/0 | **001/0 |
سرمایة فرهنگی تجسم‌یافته | 070/0 | 217/0 |
سرمایة فرهنگی عینیت‌یافته | 170/0 | **003/0 |
سرمایة فرهنگی نهادینه‌شده | 130/0 | *022/0 |
¬ آزمون مدل‌نظری قوم‌آذری
برای آزمون مدل‌نظری تحقیق حاضر از نرم‌افزار آموس استفاده شده است. برپایۀ (شکل 2)، بیانگر مدل تجربی قوم‌آذری می‌باشد. این مدل تأثیر مستقیم متغیر مستقل تحقیق یعنی سرمایة فرهنگی و ابعاد آن، را بر متغیر رفتار حامی محیط‌زیست نشان می‌دهد. همان‌گونه‌که مدل نشان می‌دهد، ضریب تعیین متغیرهای حاضر در مدل (264/0) می‌باشد. این بدین معنی است‌که متغیرهای حاضر در مدل توانسته‌اند 26درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. تأثیر متغیر اصلی تحقیق بر رفتار حامی محیط‌زیست (51/0 =Beta)، می‌باشد
Estimate=0/512 S.E=0/313 C.R=2/583 P=0/010
شکل 2. مدل تأثیر سرمایة فرهنگی بر رفتار حامی محیط‌زیست قوم آذری-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
آماره‌های برازش در معادلۀ ساختاری نشان می‌دهند که آیا مدل‌نظری با داده‌های نمونه تناسب دارد یا خیر. نتایج آماره‌های مدل ساختاری تحقیق نشان می‌دهد که تمام آماره‌ها در محدودۀ قابل‌قبول قرار دارند. این آماره‌ها نشان می‌دهند که مدل‌نظری قوم‌آذری توسط داده‌های نمونۀ مورد حمایت قرار گرفته است برپایۀ (جدول 7).
جدول 7. شاخص‌های برازندگی مدل قوم‌آذری-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
نام شاخص | مقدار | بازۀ قابل‌قبول | نتیجه |
نسبت کای اسکوئر بر درجۀ آزادی | 372/1 | کمتر از 3 | قابل‌قبول |
شاخص ریشۀ میانگین مربعات خطا | 054/0 | خوب: کمتر از 08/0 متوسط: 08/0 تا 1/0 | خوب |
شاخص برازش تطبیقی | 968/0 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش | 965/0 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش اصلاح‌شده | 919/0 | بیشتر از 80/0 | قابل‌قبول |
¬ آزمون مدل‌نظری قوم‌تالش
(شکل 3)، بیانگر مدل‌تجربی قوم‌تالش م باشد همان‌گونه که مدل نشان می‌دهد، ضریب تعیین متغیرهای حاضر در مدل (123/0)، می‌باشد. این بدین معنی است‌که متغیرهای حاضر در مدل توانسته‌اند 12درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. تأثیر متغیر سرمایة فرهنگی بر رفتار حامی محیط‌زیست (34/0 Beta=)، می‌باشد. نتایج آماره‌های مدل ساختاری قوم‌تالش نشان می‌دهد که تمام آماره‌ها در محدودۀ قابل‌قبول قرار دارند. این آماره‌ها نشان می‌دهند که مدل‌نظری تحقیق توسط داده‌های نمونۀ مورد حمایت قرار گرفته است برپایۀ (جدول 8).
Estimate=0/343 S.E=0/736 C.R=2/057 P=0/028
شکل 3: مدل تأثیر سرمایة فرهنگی بر رفتار حامی محیط‌زیست قوم‌تالش-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
جدول 8. شاخص‌های برازندگی مدل قوم‌تالش-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
نام شاخص | مقدار | بازۀ قابل‌قبول | نتیجه |
نسبت کای اسکوئر بر درجۀ آزادی | 986/0 | کمتر از 3 | قابل‌قبول |
شاخص ریشۀ میانگین مربعات خطا | 027/0 | خوب: کمتر از 08/0 متوسط: 08/0 تا 1/0 | خوب |
شاخص برازش تطبیقی | 000/1 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش | 921/0 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش اصلاح‌شده | 829/0 | بیشتر از 80/0 | قابل‌قبول |
¬ آزمون مدل‌نظری قوم‌گیلک
(شکل 4)، بیانگر مدل‌تجربی قوم‌گیلک می‌باشد. همان‌گونه که مدل نشان می‌دهد، ضریب تعیین متغیرهای حاضر در مدل (142/0)، می‌باشد. این بدین معنی است‌که متغیرهای حاضر در مدل توانسته‌اند 14درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. تأثیر متغیر اصلی تحقیق بر رفتار حامی محیط‌زیست (38/0 =Beta)، می‌باشد. نتایج آماره‌های مدل ساختاری قوم گیلک نشان می‌دهد که تمام آماره‌ها در محدودۀ قابل‌قبول قرار دارند. این آماره‌ها نشان می‌دهند که مدل‌نظری تحقیق توسط داده‌های نمونۀ مورد حمایت قرار گرفته است برپایۀ (جدول 9).
Estimate=0/378 S.E=0/442 C.R=2/146 P=0/048
شکل 4. مدل تأثیر سرمایة فرهنگی بر رفتار حامی محیط‌زیست قوم‌گیلک -(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
جدول 9: شاخص‌های برازندگی مدل قوم‌گیلک-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
نام شاخص | مقدار | بازۀ قابل‌قبول | نتیجه |
نسبت کای اسکوئر بر درجۀ آزادی | 947/0 | کمتر از 3 | قابل‌قبول |
شاخص ریشۀ میانگین مربعات خطا | 001/0 | خوب: کمتر از 08/0 متوسط: 08/0 تا 1/0 | خوب |
شاخص برازش تطبیقی | 000/1 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش | 972/0 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش اصلاح‌شده | 935/0 | بیشتر از 80/0 | قابل‌قبول |
v آزمون مدل‌نهایی تحقیق
(شکل 5)، بیانگر مدل تجربی تحقیق است. این مدل تأثیر مستقیم متغیر مستقل تحقیق یعنی سرمایة فرهنگی و ابعاد آن، را بر متغیر رفتار حامی محیط‌زیست نشان می‌دهد. همان‌گونه که مدل نشان می‌دهد، ضریب تعیین متغیرهای حاضر در مدل (141/0)، می‌باشد. این بدین معنی است‌که متغیرهای حاضر در مدل توانسته‌اند 14درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. ، تأثیر متغیر اصلی تحقیق بر رفتار حامی محیط‌زیست (37/0 =Beta)، می‌باشد. نتایج آماره‌های مدل ساختاری تحقیق نشان می‌دهد که تمام آماره‌ها در محدودۀ قابل‌قبول قرار دارند. این آماره‌ها نشان می‌دهند که مدل‌نظری تحقیق توسط داده‌های نمونۀ مورد حمایت قرار گرفته است برپایۀ (جدول 10).
Degrees of freedom=12 sig=0/002 RMSEA=0/073 R2=0/141
شکل 5. مدل تأثیر سرمایة فرهنگی بر رفتار حامی محیط‌زیست-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
جدول 10. شاخص‌های برازندگی مدل‌تحقیق-(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1404)
نام شاخص | مقدار | بازۀ قابل‌قبول | نتیجه |
نسبت کای اسکوئر بر درجۀ آزادی | 632/2 | کمتر از 3 | قابل‌قبول |
شاخص ریشۀ میانگین مربعات خطا | 073/0 | خوب: کمتر از 08/0 متوسط: 08/0 تا 1/0 | خوب |
شاخص برازش تطبیقی | 939/0 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش | 973/0 | بیشتر از 90/0 | قابل‌قبول |
شاخص نیکویی برازش اصلاح‌شده | 936/0 | بیشتر از 80/0 | قابل‌قبول |
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
یافته‌های این پژوهش به‌صورت قاطعانه نشان می‌دهد که سرمایۀ فرهنگی به‌عنوان یک سازۀ کلان نظری، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری و تبیین رفتارهای اجتماعی حامی محیط‌زیست ایفاء می‌کند. با تبیین ۱۴درصد از واریانس متغیر وابسته، این مطالعه مؤید آن است‌که سرمایه‌های غیرمادی و فرهنگی، درکنار عوامل اقتصادی و فنی، دارای کاربست نظری و عملی قابل‌توجهی در حوزۀ جامعه‌شناسی محیط‌زیست هستند. این یافته، جایگاه نظریۀ بوردیو را به‌منزلۀ چارچوبی تحلیلی برای در کنش‌های زیستمحیطی تقویت می‌کند. تحلیل داده‌ها نشان داد که تمامی ابعاد سرمایۀ فرهنگی دارای تأثیر یکسان نیستند. بِعد «عینیت‌یافته»؛ (مانند دسترسی به کالاها و منابع فرهنگی) و بُعد «نهادینه‌شده»؛ (مانند مدارک تحصیلی)، دارای رابطه‌ای مستقیم و مثبت با رفتارهای حامی محیط‌زیست بودند. این امر حاکی از آن است‌که برخورداری ملموس از منابع فرهنگی و همچنین مشروعیت‌یابی نهادی دانش، بیش‌از دانش تجسم‌یافتۀ ناخودآگاه (عادت‌واره)، در کُنش آگاهانۀ زیستمحیطی مؤثر واقع می‌شوند. پیچیدگی بافت فرهنگی، یکی از یافته‌های ممتاز این پژوهش، آشکارسازی نقش تعدیل‌گر قوی متغیر قومیت در رابطه بین سرمایۀ فرهنگی و رفتارهای زیستمحیطی است. تفاوت معنادار در ضریب تعیین مدل‌ها برای اقوام آذری (۲۶درصد)، گیلک (۱۴درصد) و تالش (۱۲درصد)، گویای این واقعیت است‌که سرمایۀ فرهنگی در بسترهای قومی-فرهنگی مختلف، به شیوه‌های متفاوتی تبدیل به کُنش می‌شود. این نتایج بر ضرورت اجتناب از نگاه یکسان‌انگارانه و اتخاذ رویکردی زمینه‌مند و خاص هر فرهنگ در سیاست‌گذاری‌های زیستمحیطی تأکید می‌ورزد. از سرمایه به کُنش، به‌نظر می‌رسد مکانیسم تأثیر از این قرار است‌که سرمایۀ فرهنگی از طریق افزایش «سواد زیستمحیطی»، تقویت «حساسیت اخلاقی»، نسبت‌به طبیعت و دسترسی به «شبکه‌های اجتماعی»، حامل ارزش‌های نوین، فرد را به‌سمت رفتاری مسئولانه سوق می‌دهد. به‌عبارت دیگر، سرمایۀ فرهنگی ابزاری شناختی و هنجاری فراهم می‌آورد که به فرد امکان می‌دهد تهدیدات زیستمحیطی را بهتر درک کند، خودرا نسبت‌به آن مسئول بداند و درنهایت، توانایی و انگیزۀ لازم برای عمل متناسب با این درک و مسئولیت را کسب نماید. فراتر از راهکارهای فنی. این مطالعه نشان می‌دهد که موثرترین راهبردهای ترویج رفتارهای حامی محیط‌زیست، راهبردهایی هستند که هم‌زمان بر غنی‌سازی سرمایۀ فرهنگی جامعه (ازطریق توسعۀ برنامه‌های فرهنگی، تسهیل دسترسی به منابع فرهنگی و ارتقای آموزش عمومی)، و نیز بسترسازی فرهنگی-قومی خاص هر منطقه متمرکز باشند. سیاست‌های یکسان و از بالا به پایین، بدون درنظرگیری تفاوت‌های ساختاری در سرمایه‌های فرهنگی و ارزش‌های قومی، احتمالاً با اثربخشی محدودی روبه‌رو خواهند شد. این تحقیق گامی مهم درراستای بومی‌سازی نظریه‌های جامعه‌شناختی در حوزۀ محیط‌زیست است. برای تکمیل این مسیر، پژوهش‌های آتی می‌توانند به بررسی کیفی و پژوهشی چگونگی تبدیل سرمایۀ فرهنگی به کُنش در بین گروه‌های قومی مختلف، سنجش تأثیر متقابل سرمایۀ فرهنگی با سایر اشکال سرمایه (مانند سرمایۀ اجتماعی و اقتصادی)، و همچنین تحلیل طولی این رابطه بپردازند تا سیر تحول این کُنش‌ها در گذرزمان نیز موردواکاوی قرار گیرد.
منابع
− احمدیان، داریوش. حقیقتیان، منصور. (1395). تحلیل جامعه‌شناختی نقش عوامل فرهنگی بر رفتارهای زیستمحیطی شهری موردمطالعه (شهروندان شهر کرمانشاه). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 6، شمارۀ 18، 76-51.
− افشانی، سیدعلیرضا. ستارزاده، ضیاءالدین. (1402). رابطۀ سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی با مسئولیت‌پذیری زیستمحیطی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دور، 10، شمارۀ 22، 29-7.
− دانا، امیر. گل‌زاده، فرشته. رنجبری، شیدا. عبدی، کاملیا. (1401). رابطۀ بین مسئولیت‌پذیری اجتماعی با رفتارهای حفاظت از محیط‌زیست با نقش میانجی سرمایة فرهنگی در دانشجویان ورزشکار. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فضای جغرافیایی، دورۀ ۲۲، شمارۀ ۷۹، ۲28-۲11.
− دبدبه، محمد. ثقفی‌اصل، آرش. باقری صیقلانی، بیتا. زینالی، محمد. (1403). طراحی الگوی چارچوب تحلیلی در فراهم‌سازی شهر آینده‌نگر با رویکرد تبیینی؛ مبتنی‌بر محیط‌فرهنگی جامعه‌محور (گسترۀ واکاوی: کلان‌شهر تهران بزرگ). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات بین‌رشته‌ای در تعالی معماری و شهرسازی، دورۀ 3، شمارۀ 2، 235-213.
− سبزه‌ای، محمدتقی. قلی‌پور، سیاوش. آدینه‌وند، معصومه. (1395). بررسی رابطۀ بین آگاهی، نگرش و رفتار حامی محیط‌زیست دانشجویان دختر دانشگاه قم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-آموزش محیط‌زیست و توسعۀ پایدار، دورۀ 4، شمارۀ 4، 16-5.
− سلطانی‌نژاد، مهدیه. شهریاری، سوده. (1402). معنایابی پیامدهای فرهنگی ارتباطات باتأکیدبر توسعة گردشگری (موردمطالعه: جامعة بومی کُنگ). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رسانه، دورۀ 34، شمارۀ 2؛ پیاپی (131)، 223-197.
− سهراب‌زاده، مهران. نیازی، محسن. میری، سمیه. (1400). مطالعۀ فراترکیب فرهنگ شهروندی در جامعۀ ایران. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دورۀ 10، شمارۀ 1، 51-25.
− غلامی، علی‌اصغر. حیدرآبادی، ابوالقاسم. اکبری، ابراهیم. (1404). تحلیل اثرات سرمایۀ اجتماعی و سرمایة فرهنگی بر رفتار زیستمحیطی شهروندان در شهر سازی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، دورۀ 16، شمارۀ 1؛ (پیاپی 38)، 18-1.
− گنجی، محمد. اسلامی‌برزکی، زهرا. نیازی، محسن. (1394). نقش سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی در میزان احساس شهروندی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 5، شمارۀ 17، 56-29.
− نبوی، سیدحسین. مختاری‌هشی، علی. (1397). سرمایة فرهنگی و رفتارهای زیستمحیطی خانواده‌های تهرانی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مسائل اجتماعی ایران، دورۀ 9، شمارۀ 2، 232–209.
− هولاب، رابرت. (1400). یورگن هابرماس؛ نقد در حوزۀ عمومی: مجادلات فلسفی هابرماس با پوپری‌ها، گادامر، لومان، لیوتار، دریدا و دیگران. ترجمۀ حسین بشیریه، چاپ‌یازدهم، تهران: انتشارات نشر نی.
− Chwialkowska, Agnieszka. Bhatti, Waheed Akbar. Glowik, Mario. 2020. The Influence Of Cultural Values On Pro-Environmental Behavior. Journal Of Cleaner Production, 268, 1-29.
− Kaaronen, Roope Oskari. Strelkovskii, Nikita. (2020). Cultural Evolution Of Sustainable Behaviors: Pro-Environmental Tipping Points In An Agent-Based Model. Journal Of One Earth, 2(1): 85-97.
− Macias, Thomas. (2015). Environmental Risk Perception Among Race And Ethnic Groups In The United States. Journal Of Ethnicities, 16(1): 111-129.
− Quaglione, Davide. Cassetta, Ernesto. Crociata, Alessandro. Marra, Alessandro. Sarra, Alessandro. 2019. An Assessment Of The Role Of Cultural Capital On Sustainable Mobility Behaviours: Conceptual Framework And Empirical Evidence. Journal Of Socio-Economic Planning Sciences, 66, 24-34.
− Raissa, Giska. Sihotang, Sandhy. Christy, Filia. Wijaya, Karen. (2021). Identification Of Cultural Capital And Sustainable Behavior Towards Sustainable Development. IOP Conference Series, Earth and Environmental Science, 76 (4): 1-7.
− Riaz, Waqas. Gul, Sehrish. Lee, Yoonseock. (2023). The Influence Of Individual Cultural Value Differences On Pro-Environmental Behavior Among International Students At Korean Universities. Journal Of Sustainability, 15(5): 1-15.
− Romero, Cláudia Buhamra Abreu. Laroche, Michel. Aurup, Golam Mohammad. Ferraz, Sofia Batista. (2018). Ethnicity And Acculturation Of Environmental Attitudes And Behaviors: A Cross-Cultural Study With Brazilians In Canada. Journal Of Business Research, 82, 300-309.
− Tezel, Ecem. Ugural, Mehmet. Giritli, Heyecan. (2018). Pro-Environmental Behavior Of University Students: Influence Of Cultural Differences. European Journal Of Sustainable Development, 7(4): 43-52.
− Wang, Edward Shih Tse. Lin, Hung-Chou. (2017). Sustainable Development: The Effects Of Social Normative Beliefs On Environmental Behaviour. Journal Of Sustainable Development, 25, 595–609.
[1] Pierre Bourdieu
[2] Georges Tohme
[3] Agnieszka Chwialkowska
[4] Waheed Akbar Bhatti
[5] Mario Glowik
[6] Davide Quaglione
[7] Alan Hayes
[8] Jean-Claude Passeron
[9] Paul D. Kingston
[10] Annette Lareau
[11] Elliot Weininger
[12] Paul C. Stern
[13] Gerald Markle
[14] Arnold Stehfest
