نقش « کنایه و تعریض» در روایات تاویلی تفسیر البرهان
الموضوعات :
محسن احتشامی نیا
1
,
امیر توحیدی
2
,
سید حسین موسوی درچه
3
1 - دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد تهران مرکز، تهران، ایران
2 - استادیار و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: کنایه, تعریض, روایات, تأویل , تفسیر البرهان,
ملخص المقالة :
یکی از اسلوب‌های بیان که در قرآن فراوان بکار گرفته شده، قاعده «کنایه و تعریض» است. امروزه تعریض یکی از اقسام کنایه شناخته می‌شود، اما در گذشته در معانی دیگر و گاه مترادف با کنایه به کار رفته است. این قاعده جایگاه مهمی در تاویل و تفسیر قرآن کریم دارد. این روش در عین زیبایی خاص خود یکی از مولفه های اعجاز بیانی قرآن کریم را تشکیل می دهد. برای دستیابی به لایه های زیرین و بواطن عمیق آیات قرآن و پی بردن به کنایه وتعریض ها و درک معانی و مفاهیم ژرف آن باید به روایات و احادیث اهل بیت علیهم السلام رجوع کرد. از جمله معانی « کنایه و تعریض» این است که گوینده شخصی را مخاطب قرار می‌دهد، اما مرادش شخص یا اشخاص دیگر است. می توان از این قسم کنایه و تعریض‌ها در روایات اهل بیت علیهم السلام به خطاب کنایی از نوع « ِايَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةُ » نام برد. محدث بحرانی در باب نهم از مقدمه خود در تفسیر البرهان تحت عنوان «بابٌ فی انّ القرآن نزل ب« ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» روایاتی را از کتاب‌های کافی و تفسیر عیّاشی به عنوان ادله روایی این قاعده نقل نموده است. در این نوشتار که بصورت پژوهش کتابخانه ای و اسنادی و به روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته، می کوشد تا با دقت و تامل، نقش و کاربرد قاعده « کنایه و تعریض» را در روایات تفسیر البرهان با ذکر نمونه هایی بررسی و تبیین نماید.
1.قرآن کریم #
2.ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414 ق، لسان العرب، بیروت، دار صادر#
3.ابن فارس، احمد بن فارس، 1404ق،مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی#
4.ابن اثیر، مبارک بن محمد،1367ش، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان#
5.ابن کثیر، اسماعیل بن عمر،1419ق، تفسیر القرآن العظیم، ، بیروت، دار الکتب العلمیه#
6.ازهری ، محمد بن احمد،1421ق، تهذیب اللغه، ، بیروت،دار احیاء التراث العربی#
7.استرآبادی،علی،1409ق، تأویل الآیات الظاهره فی فضائل الطاهره، ، قم، موسسه النشر الاسلامی#
8. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم،ت1406ق ،تأویل المختلف الحدیث، ،بیروت، دار الکتب العلمیه#
9. ابن شهرآشوب مازندرانی،محمد بن علی،1369ق ،متشابه القرآن و مختلفه،،قم،دار بیدار النشر#
10. اشکوری،محمد بن علی،1373ش،تفسیر لاهیجی،تهران،نشر داد#
11. العسکری، ابو هلال،1420ق، جمهره الامثال، ، بیروت، دار الجیل#
12.بحرانی، سید هاشم، 1415 ق، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت#
13.تفتازانی، مسعود بن عمر،1416ق، المطول، ،قم،مکتب الداوری#
14.جرجانی، علی بن محمد،1405ق، التعریفات، تهران، ناصر خسرو#
15.جوهری، اسماعیل بن حماد، 1407 ق، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت ، دار العلم للملایین#
16.حر عاملی،محمد بن حسن،1409ق ، وسائل الشیعه،قم، موسسه آل البیت علیهم السلام#
17.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1412 ق، المفردات فی غریب القرآن، بیروت ، دار العلم، الدار الشامیه#
18.زرکشی، محمد بن بهادر، 1410ق، البرهان فی علوم القرآن، بیروت،دارالمعرفه#
19.سبحانی، جعفر، 1423ق، تهذیب الاصول، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)#
20.سیبویه،عمروبن عثمان، 1408ق ،الکتاب، ، قاهره، مکتبه الخانجی#
21.سیوطی،عبدالرحمن بن ابی بکر، 1421ق، الاتقان فی علوم القرآن،بیروت،دار الکتاب العربی#
22.شاکر، محمد کاظم، 1376 ش، روش‌های تأویل قرآن، قم ، دفتر تبلیغات اسلامی#
23.شاه عبدالعظیمی، سید حسین،1363ش ،تفسیر اثنی عشری، ، تهران، میقات#
24. صدوق، محمد بن علی، 1403ق، معانی الخبار،قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم#
25.طباطبایی، محمد حسین، 1417 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم#
26.طبری، محمد بن جریر، 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه#
27.طبرسی، فضل بن حسن، 1372 ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو #
28.طریحی، فخر الدین، 1375 ش، مجمع البحرین، تهران ،کتابفروشی مرتضوی #
29.طوسی، محمد بن حسن، بی‌تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی#
30. علوی یمنی،یحیی، 1400ق،الطراز المتضمن لاسرار البلاغه،بیروت،دار الکتاب العلمیه#
31.عیاشی، محمد بن مسعود، بی‌تا، تفسیر العیّاشی، تحقیق هاشم الرسولی المحلاتی، تهران ،المکتبة العلمیه الاسلامیه #
32.غزالی، ابو حامد محمد بن محمد، 1413ق، المستصفی،بیروت، دارالکتب العلمیه#
33. فخر رازی، محمد بن عمر، 1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی#
34.فراهیدی، خلیل بن احمد، 1410 ق، العین، قم: انتشارات هجرت#
35. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، 1415ق،القاموس المحیط،بیروت، دارالکتب العلمیه #
36.فیض کاشانی، محسن، 1377ش، الصافی فی تفسیر القرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه#
37.عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، 1415 ق، تفسیر نور الثقلین، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان#
38.قرطبی، محمد بن احمد، 1405ق،الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء تراث العربی#
39.قمی، علی بن ابراهیم،1363ش، تفسیر قمی، چ چهارم، قم، دار الکتاب#
40. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا،1368ش،کنز الدقائق بحرالغرائب، تهران، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی #
41.کلینی، محمد بن یعقوب،1407ق، اصول کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه#
42.مجلسی، محمد باقر، بی‌تا، بحار الانوار، بیروت، لبنان، مؤسسه الوفاء #
43.معرفت، محمدهادی،1379ش، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید#
44.مصطفوی، حسن، 1430ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت،دارالکتب العلمیه#
45.مفید،محمد بن محمد،1413ق،الامالی،قم،کنگره شیخ مفید#
46.مکارم شیرازی،ناصر،1371ش،تفسیرنمونه،تهران،دار الکتب الاسلامیه#
