بررسی اولتراسونوگرافی و آسیب¬شناسی کبد و کیسه صفرای بزهای سانن مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس
الموضوعات :
عرفان نظری
1
,
سیامک علیزاده
2
,
امیر امنیت طلب
3
1 - دانش‌آموخته دکترای عمومی دامپزشكي، دانشکده دامپزشکي، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامي، ارومیه، ايران.
2 - استادیار گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکي، واحد نقده، دانشگاه آزاد اسلامي، نقده، ايران.
3 - دانشیار گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکي، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامي، ارومیه، ايران.
الکلمات المفتاحية: اولتراسونوگرافی, آسیبشناسی, بزهای سانن, دیکروسولیازیس, فاسیولیازیس.,
ملخص المقالة :
هدف از مطالعه حاضر ارزیابی اولتراسونوگرافی و آسیبشناسی کبد و کیسه صفرای بزهای سانن مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس بود. در این مطالعه توصیفی- مقطعی از 300 رأس بز سانن با میانگین سنی 49/0±7/2 سال و با متوسط وزنی 65/2±4/73 کیلوگرم استفاده شد. برای انجام این مطالعه با مراجعه روزانه به کشتارگاه ابتدا اولترسونوگرافی از ناحیه توپوگرافیکی کبد هر بز انجام می‌گرفت سپس به هنگام کشتار و خارج نمودن امعاء و احشاء، کبد و کیسه صفرای آن بررسی میشد. برای انجام مطالعات هیستوپاتولوژیکی، نمونه‌های بافتی از بافت پارانشیم کبد، مجاری صفراوی و کیسه صفرا تهیه شده و با روش‌های تری‌کروم‌ماسون و هماتوکسیلین - ائوزین رنگ‌آمیزی گردید. بر اساس نتایج اولتراسونوگرافی، بیشترین آسیب بافتی در بخش میانی لوب راست و بخش خلفی لوب چپ کبد بود. همچنین بین جنسیت، سن بزها و محل عوارض کبدی ارتباط آماری معنی‌داری وجود نداشت (p>0.05). نتایج هیستوپاتولوژی نشان دهنده وجود بقایای ائوزینوفیلی هپاتوسیت‌های متلاشیشده، ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها در مسیرهای مهاجرتی لاروها بوده و در مسیرهای کوچک‌تر نیز آثار خونریزی دیده میشد. بیشترین آسیبهای میکروسکوپیک در کیسه صفرا مربوط به پرخونی، هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی و ضخیم شدن لایه مخاطی بود و از نظر توزیع جنسی همه این موارد در بزهای ماده بیشتر بود. بر اساس نتایج این مطالعه اولتراسونوگرافی کبد یک روش تشخیصی مفید برای ارزیابی فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس در بزهای سانن میباشد. یافتههای مطالعه حاضر می‌تواند در تفسیر تصاویر اولتراسونوگرافی، ارزیابی نتایج هیستوپاتولوژی و همچنین در معاینات بالينی و امور درمانی این نژاد از بزها مورد استفاده قرار گیرد.
• Albogami, B.M.M. (2015). Study on histopathological injuries in ruminants due to the effect of internal worms at Taif Province. Journal of Veterinary Internal Medicine, 16(1): 45-51.
• Alizadeh, S. and Mohammadi, T. (2019). ultrasonographic liver findings in a sheep flock involved in chronic fasciolosis. Iranian Journal of Veterinary Medicine, 13(1): 37-43.
• Amniattalab, A. and Manaffar, A. (2015). Histopathology of gallbladder lesions of confiscated livers from cattle slaughtered in urmia abattoir. Journal of Veterinary Clinical Pathology, 9(35): 205-217. [In Persian]
• Borriello, G., Guccione, J., Bosco, A., Pepe, P. and Prisco F. (2021). Fast focus ultrasound liver technique for the assessment of cystic echinococcosis in sheep. Animals, 11(2): 452-470.
• Braun, U. and Steininger, K. (2011). Ultrasonographic characterization of the liver, caudal vena cava, portal vein, and gallbladder in goats. American Journal of Veterinary Research, 72(2): 219-25.
• Braun, U., Jacquat, D. and Steininger, K. (2013). Ultrasonographic examination of the abdomen of the goat. Schweizer Archiv Für Tierheilkund, 155(3): 185-95.
• Catalano, S., Symeou, A., Marsh, K.J., Borlase, A., Léger, E. and Fall, C.B. (2019). Mini-Flotac as an alternative, non-invasive diagnostic tool for Schistosoma mansoni and other trematode infections in wildlife reservoirs. Parasites & Vectors, 12(1): 1-9.
• Center, S.A. (2009). Diseases of the gallbladder and biliary tree. Veterinary Clinics. Small Animal Practice, 39(3): 543-598.
• Corda, A., Corda, F., Secchi, V., Pentcheva, P., Tamponi, C. and Tilocca, L. (2022). Ultrasonography of parasitic diseases in domeSstic animals: a systematic review. Animals, 12(10): 125-144.
• Corrales, J.L., Cwiklinski, K., Dorey, A., Lalor, R. and Jewhurst, H. (2021). Diagnosis of sheep fasciolosis caused by Fasciola hepatica using cathepsin-L enzyme-linked immunosorbent assays (ELISA). Veterinary Parasitology, 11(4): 109-124.
• De Korne, C.M., Van Lieshout, L., Van Leeuwen, F.W.B. and Roestenberg, M. (2023). Imaging as a (pre) clinical tool in parasitology. Trends in Parasitology, 24(1): 103-125.
• Dharanesha, N., Muniyellapa, H., Ananda, K., Giridhar, P., Byregowda, S. and Ranganath, G. (2015). Pathological study of acute fasciolosis in goats in Karnataka. Indian Journal. Veterinary Pathology, 39(4): 321-324.
• Dietrich, C., Kabaalioglu, A., Brunetti, E. and Richter, J. (2015). Fasciolosis. Zeitschrift für Gastroenterologie, 53(4): 285-290.
• Ghadiri, A., Haji, K.H., Mohammadian, B. and Zahiri, S.M.R. (2007). Ultrasonographic findings of the liver in Lori breed sheep. Iranian Journal of Veterinary Surgery, 2(3): 39-48.
• Gökdai, A. and Sakarya, E. (2022). Determination of goat milk cost and assessment of factors affecting the profitability of Saanen goat farms in Canakkale province, Turkey. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 69(1): 123-130.
• Gonzalo-Orden, M., Millán, L., Alvarez, M., Sánchez-Campos, S., Jiménez, R., González-Gallego, J., et al. (2003). Diagnostic imaging in sheep hepatic fascioliasis: ultrasound, computer tomography and magnetic resonance findings. Parasitology Research, 90(2): 359-364.
• Hassan, N.M., Farag, T.K., Abu, E.l., Ezz, N.M. and Abou-Zeina, H.A. (2019). Prevalence assessment of gastrointestinal parasitic infections among goats in Giza Governorate, Egypt. Bulletin of the National Research Centre, 43(1): 1-7.
• Hodžić, A., Zuko, A., Avdić, R., Alić, A., Omeragić, J., and Jažić, A. (2013). Influence of Fasciola hepatica on serum biochemical parameters and vascular and biliary system of sheep liver. Iranian Journal of Parasitology, 8(1), 92-103.
• Ibrahim, N. (2017). Fascioliasis: systematic review. Advance Biology Research, 11(5): 278-85.
• Kahl, A., Von Samson-Himmelstjerna, G., Helm, C.S., Hodgkinson, J., Williams, D., Weiher, W., et al. (2023). Coproscopical diagnosis of patent Fasciola hepatica infections in sheep– A comparison between standard sedimentation and a combination of both. Veterinary Parasitology, 319(2): 109-121.
• Kozielewicz, D.M., Sikorska, K., and Stalke, P. (2021). Liver abscesses from diagnosis to treatment. Clinical and Experimental Hepatology, 7(4): 329-336.
• Li, F. and Liu, G. (2024). Fasciola. Molecular Medical Microbiology: Elsevier, 64(5): 3249-59.
• López-Ureña, N.M., Calero-Bernal, R., Vázquez-Calvo, Á., Sánchez-Sánchez, R., Ortega-Mora, L.M. and Álvarez-García, G. (2023). A comparative study of serological tests used in the diagnosis of Toxoplasma gondii infection in small ruminants evidenced the importance of cross-reactions for harmonizing diagnostic performance. Research in Veterinary Science, 165(4): 105-120.
• Lv, C., Hong, Y., Fu, Z., Lu, K., Cao, X. and Wang, T. (2016). Evaluation of recombinant multi-epitope proteins for diagnosis of goat schistosomiasis by enzyme-linked immunosorbent assay. Parasites & Vectors, 9(1): 1-11.
• Moazeni, M. and Ahmadi, A. (2016). Controversial aspects of the life cycle of Fasciola hepatica. Experimental Parasitology, 169(2): 81-98.
• Molavi, G., Massoud, J., Gharaguzlo, M., Mahmoudi, M., Solaymani, S. and Khooban, M. (2004). A Survey on the histopathologic changes due to flukes of zoonotic importance in slauther house specimens. Journal of School of Public Health and Institute of Public Health Research, 2(3): 25-36.
• Moshnikova, V.S., Gilmour, L.J., Cook, A.K. and Fabiani, M. (2020). Sonographic findings of pinpoint hyperechoic foci in the small intestine, liver, and mesenteric lymph nodes are indicative of canine. Veterinary Radiology & Ultrasound, 61(5): 583-591.
• Mukarram Shah, S.M. and Saira Hussain, F. (2023). Molecular techniques for the study and diagnosis of parasite infection. Parasitic Infections: Immune Responses and Therapeutics, 12(3): 176-204.
• Ozbilgin, S., Ozkardesler, S., Akan, M., Boztas, N., Ozbilgin, M., Ergur, B.U., et al. (2016). Renal ischemia/reperfusion injury in diabetic rats: The role of local ischemic preconditioning. Biomedical Research International, 7(2): 1-9.
• Rojo-Vázquez, F.A., Meana, A., Valcárcel, F. and Martínez-Valladares, M. (2012). Update on trematode infections in sheep. Veterinary Parasitology, 189(1): 15-38.
• Sharma, N., Hunt, P.W., Hine, B.C., and Ruhnke, I. (2019). The impacts of Ascaridia galli on performance, health, and immune responses of laying hens: new insights into an old problem. Poultry science, 98(12): 517-6526.
• Signer-Hasler, H., Burren, A., Ammann, P., Droegemueller, C. and Flury, C. (2019). Extent of genomic inbreeding in Swiss sheep and goat breeds. Recherche Agronomique Suisse, 10(2): 372-379.
• Siles-Lucas, M., Becerro-Recio, D., Serrat, J. and González-Miguel, J. (2021). Fascioliasis and fasciolopsiasis: Current knowledge and future trends. Research in Veterinary Science, 134(6): 27-35.
• Snowden, K.F., Ketzis, J.K. and Trematodes. I. (2021). Greene's Infectious Diseases of the Dog and Cat. Elsevier, 128(4): 1528-1549.
• Streeter, R.N. and Step, D. (2007). Diagnostic ultrasonography in ruminants. Veterinary Clinics of North America: Food Animal Practice, 23(3): 541-74.
• Yi-Zhu, X. and Zhi-Bang, Y. (2010). A case of ectopic fascioliasis in the skin. Tropical Doctor, 40(4): 253-264.
آسیبشناسی درمانگاهی دامپزشکی دوره 18، شماره 3، پیاپی 71، پاییز 1403، صفحات: 207-191
"مقاله پژوهشی" DOI: 10.71499/jvcp.2024.1120638
بررسی اولتراسونوگرافی و آسیبشناسی کبد و کیسه صفرای بزهای سانن مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس
عرفان نظری1، سیامک علیزاده2*، امیر امنیت‌طلب3
1- دانش‌آموخته دکترای عمومی دامپزشكي، دانشکده دامپزشکي، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامي، ارومیه، ايران.
2- استادیار گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکي، واحد نقده، دانشگاه آزاد اسلامي، نقده، ايران.
3- دانشیار گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکي، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامي، ارومیه، ايران.
*نویسنده مسئول مکاتبات: S_alizadeh01@yahoo.com
(دریافت مقاله: 19/3/1403 پذیرش نهایی: 2/7/1403)
چکیده
هدف از مطالعه حاضر ارزیابی اولتراسونوگرافی و آسیبشناسی کبد و کیسه صفرای بزهای سانن مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس بود. در این مطالعه توصیفی- مقطعی از 300 رأس بز سانن با میانگین سنی 49/0±7/2 سال و با متوسط وزنی 65/2±4/73 کیلوگرم استفاده شد. برای انجام این مطالعه با مراجعه روزانه به کشتارگاه ابتدا اولترسونوگرافی از ناحیه توپوگرافیکی کبد هر بز انجام می‌گرفت سپس به هنگام کشتار و خارج نمودن امعاء و احشاء، کبد و کیسه صفرای آن بررسی میشد. برای انجام مطالعات هیستوپاتولوژیکی، نمونه‌های بافتی از بافت پارانشیم کبد، مجاری صفراوی و کیسه صفرا تهیه شده و با روش‌های تری‌کروم‌ماسون و هماتوکسیلین - ائوزین رنگ‌آمیزی گردید. بر اساس نتایج اولتراسونوگرافی، بیشترین آسیب بافتی در بخش میانی لوب راست و بخش خلفی لوب چپ کبد بود. همچنین بین جنسیت، سن بزها و محل عوارض کبدی ارتباط آماری معنی‌داری وجود نداشت (p>0.05). نتایج هیستوپاتولوژی نشان دهنده وجود بقایای ائوزینوفیلی هپاتوسیت‌های متلاشیشده، ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها در مسیرهای مهاجرتی لاروها بوده و در مسیرهای کوچک‌تر نیز آثار خونریزی دیده میشد. بیشترین آسیبهای میکروسکوپیک در کیسه صفرا مربوط به پرخونی، هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی و ضخیم شدن لایه مخاطی بود و از نظر توزیع جنسی همه این موارد در بزهای ماده بیشتر بود. بر اساس نتایج این مطالعه اولتراسونوگرافی کبد یک روش تشخیصی مفید برای ارزیابی فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس در بزهای سانن میباشد. یافتههای مطالعه حاضر می‌تواند در تفسیر تصاویر اولتراسونوگرافی، ارزیابی نتایج هیستوپاتولوژی و همچنین در معاینات بالينی و امور درمانی این نژاد از بزها مورد استفاده قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها: اولتراسونوگرافی، آسیبشناسی، بزهای سانن، دیکروسولیازیس، فاسیولیازیس.
مقدمه
یکی از مشهورترین نژادهای بز در جهان نژاد سانن است. خاستگاه این نژاد که بیشترین شیردهی را نسبت به تمام نژادهای بز دارد کشور سوییس میباشد (Signer-Hasler et al., 2019). میزان شیردهی این نوع از بزها به طور میانگین 8/3 لیتر در روز بوده و به همین دلیل از نظر تجاری بسیار سودآور می‌باشند. بزهای سانن علاوه بر شیردهی بسیار بالا دارای توان بدنی قابل توجه و سازگاری زیاد در مقابل تغییرات محیطی نیز داشته و به همین دلیل برای پرورش بسیار مناسب می‌باشند (Gökdai and Sakarya, 2022).
عفونت با انگل‌هاي هتروژن ترماتود در سراسر جهان شايع بوده و علائم باليني متنوعي در بز و گوسفند ايجاد مي‌كنند به طوري كه ممكن است دستگاه خون‌ساز، كبد، ريه و روده‌ها را مبتلا سازند (Rojo-Vázquez et al., 2012). فاسيول اهپاتيكا از جمله ترماتودهايي است كه عمدتاً كبد بزها را درگیر مي‌كند. بزها به طور اتفاقي با خوردن گياهان يا مواد آشاميدني آلوده به متاسركر این انگل مبتلا مي‌شوند (Li and Liu, 2024). نفوذ لارو فاسيولا هپاتيكا به ديواره روده باعث خونريزي و التهاب موضعي شده و بدین ترتیب انگل از راه صفاق خود را به بافت پارانشيم كبد رسانده و سبب تخريب شديد و التهاب مي‌شود. در برخی موارد لاروها مي‌ميرند و حفره‌هايي مملو از واريزه‌هاي نكروزه تشكيل مي‌دهند كه بعداً با بافت اسكار جايگزين می‌شوند. گاهی نیز تعداد زيادي از انگل‌ها در پارانشيم كبد به دام افتاده و به مجاري صفراوي نمي‌رسند (Moazeni and Ahmadi, 2016). در برخی موارد نیز ممكن است انگل خود را به مجاري صفراوي و كيسه صفرا برساند و در آنجا واكنش التهابي ايجاد کند و يا سبب اتساع مجاري صفراوی شود. گاهی ممکن است کرم‌های نابالغ که از روده به کبد مهاجرت می‌کنند تغییر مسیر داده و باعث فاسيولياز نابجا شوند و ساير قسمت‌هاي بدن از جمله ديواره شكم، پانكراس، ريه، فضاي پلور و مناطق ديگر را مبتلا نمايند (Yi-Zhu and Zhi-Bang, 2010; Ibrahim, 2017). اغلب مطالعات نشان می‌دهند که با استفاده از اولتراسونوگرافی می‌توان ضایعات بافتی ناشی از عفونت‌های انگلی نظیر فاسیولیازیس، شیستوزومیوز، فیلاریوز لنفاوی و آبسه‌های کبدی مرتبط با عفونت‌های آسکاریسی را تشخیص داد (Kozielewicz, 2021). امروزه تکنیک اولتراسونوگرافی یکی از معاینات استاندارد برای تشخیص بیمارهایی انگلی میباشد که عمدتاً کبد و تا حدودی ریه‌های بیماران را درگیر می‌کنند (De Korne et al., 2023). علاوه بر این، با استفاده از این روش تشخیصی می‌توان ضایعات را به فعال، انتقالی و یا غیرفعال تقسیم نمود که این امر به مدیریت درمانی بیماران و پیش آگهی بیماری کمک می‌کند (Borriello et al., 2021). گونه‌های مختلف ترماتودها مثل فاسیولا و دیکروسلیوم می‌توانند باعث بیمارهای شدید در بز و گوسفند شوند. تشخیص عفونت ممکن است به راحتی با بررسی نمونه‌های مدفوع انجام شود. اما این روش محدودیت‌هایی دارد، زیرا فقط انگلهای بالغ تخم تولید می‌کنند و تعداد تخم‌های تولید شده توسط این انگل‌ها هم می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند وضعیت ایمونولوژیکی حیوان باشد (Sharma et al., 2023). در برخی از مطالعات روش‌های سرولوژیکی نیز برای تشخیص عفونت‌های انگلی پیشنهاد گردیده است (López-Ureña et al., 2019). با این حال نتایج یکسری از تحقیقات نشان می‌دهند که دقت این نوع تکنیک‌ها کم بوده و علاوه بر آن هزینه بالایی هم دارند (Mukarram and Saira, 2023). مزایای بالقوه معاینات اولتراسونوگرافی برای تشخیص بیمارهای ناشی از ترماتودها در بزها اولین بار توسط برایون و استینیجر در سال 2011 مورد بحث قرار گرفته است (Braun and Steininger, 2011). در مطالعه‌ایی محمود و همکاران در سال 2017 با بررسی فاسیولوز بزها و گوسفندان گزارش کرده‌اند در معاینات اولتراسونوگرافی ضایعات خاصی در طول فاز پارانشیمی عفونت دیده نمی‌شود، اما این روش می‌تواند برای تشخیص بیماری در طول فاز مجرایی ارزشمند باشد زیرا در این مرحله ترماتودها به صورت ساختارهایی با اکوژنیسیته بالا در داخل مجاری متسع قابل مشاهده هستند. در مطالعه دیگری از اولتراسونوگرافی برای تشخیص شیستوزومیازیس که مسئول فیبروز اطراف پورتال در کبد و ناهنجاری‌های سیستم ادراری است، استفاده شده است. در این گزارش آمده است که استفاده از این تکنیک منجر به حداقل رساندن دفعات بیوپسی کبد برای اهداف تشخیصی و همچنین نظارت مؤثر بر ضایعات در سیستم ادراری شده است (Lv et al., 2016). غدیری و همکاران در سال 2007 با اولتراسونوگرافی کبد گوسفندهای نژاد لری اعلام نمودهاند اکوژنیسیته بافت کبد یکنواخت بوده و سیاهرگ پورتال در داخل آن به خوبی قابل مشاهده میباشد (Ghadiri et al., 2007). در مطالعه دیگری برایون و همکاران در سال 2013 با اولتراسونوگرافی کبد بزهای بومی گزارش کرده‌اند سیاهرگ میان خالی خلفی، قطره‌ای شکل بوده و در فضای بین دنده‌ای 10 الی 12 به خوبی قابل اسکن میباشد و به سمت قدام، قطر و عمق آن افزایش می‌یابد (Braun et al., 2013). علیزاده و محمدی در سال 2019 با انجام اولتراسونوگرافي بر روی گوسفندهای مبتلا به فاسیلوز گزارش کرده‌اند 6/55 درصد از گوسفندان مبتلا آسیت در محوطه شکمی داشتند و به ترتیب 7/5، 3/11 و 8/4 درصد از آنها درگیری در مجاری صفراوي، كيسه صفرا و ابتلای همزمان كبد و مجاري صفراوي داشتند و شايع‌ترين محل آسيب، بخش خلفي لوب راست کبد بوده است. البته در 6/22 درصد گوسفندان مورد مطالعه هم، هيچ يافته غيرعادي ديده نشده است (Alizadeh and Mohammadi, 2019). در یک مطالعة آسیبشناسی، امنیت‌طلب و منافر در سال 2015 با بررسی ضایعات کیسه صفرای کبدهای ضبط شده از گاوهای کشتاری گزارش نمودهاند که عمده تغييرات ظاهري مشاهده شده، شامل افزايش ضخامت و خونريزي‌هاي پته‌شي شکل در ديواره كيسه صفرا، وجود سنگ در كيسه صفرا، سنگ‌هاي صفراوي كبدي و حضور انگلهای فاسيوليا در كبد و ديکروسوليوم در كيسه صفرا، كبد و كيسه‌هاي صفراوي میباشد. همچنین نامبردگان اعلام داشتهاند يکي از عوامل مستعدكننده كوله‌سيستيت در گاوهاي منطقه، شيوع فاسيوليازيس كبدي است (Amniattalab and Manaffar, 2015). در مطالعة دیگری مولوی و همکاران در سال 2004 اثرات هیستوپاتولوژیک لاروهای فاسیولا و دیکروسلیوم در بافت کبد و مجاری صفراوی دام‌های کشتار شده را بررسی نموده و طیف وسیعی از تغییرات بافتی در پارانشیم کبد، آسیبهای خفیف تا انسداد کامل مجاری صفراوی، تغییرات ساختمانی گسترده و اختلال در عملکرد طبیعی کبد و سیستم صفراوی را گزارش نمودهاند (Molavi et al., 2004).
در حال حاضر براي تشخيص فاسيوليازیس روش‌هاي مختلفي وجود دارد كه شامل روش‌هاي مستقيم انگل شناسی و آزمايش‌هاي ايمنولوژيکی میباشد (Siles-Lucas et al., 2021). يافتن تخم انگل در مدفوع در ابتداي بيماري مفيد نيست زيرا حداقل ٤ ماه طول مي‌كشد تا كرم بالغ شده و تخم‌ريزي کند. از سوي ديگر تناوب در تخم‌ريزي نياز به تكرار اين آزمايش را الزامي مي‌سازد. همچنین در عفونت‌هاي نابجا آزمايش مدفوع ارزشي ندارد (Kahl et al., 2023). علاوه بر این روش‌هاي ايمونولوژیکی عمدتاً بر مبناي سنجش پادتن هستند و تعداد كمي از این آزمایشات می‌توانند بهطور دقیق آنتی‌بادی‌ها و یا آنتی‌ژن‌های‌هاي گردش خون را شناسايي كنند (Corrales, et al., 2021). از آنجايي كه يافته‌هاي باليني و آزمايشگاهي فاسيوليازیس ممكن است با بسياري از بيماري‌هاي ديگر اشتباه شوند، گاه لازم است از روش‌هاي ديگري مانند تصویربرداری تشخیصی براي تائید تشخيص و حتي ارزیابی پاسخ به درمان استفاده شود (Gonzalo-Orden et al., 2003). از روش‌هاي تصویربرداری تشخیصی، اولتراسونوگرافي روش غيرتهاجمي مفيد و ارزان در تشخيص آسيب‌های ناشي از حضور كرم فاسیولا در مجاري صفراوي است و ممكن است ساختار كرمي شكلي را نشان دهد كه سايه صوتي (Acoustic shadow) ندارد (Corda et al., 2022). همچنین ممکن است در اولتراسونوگرافي، اكوژنيسيته موضعي و لكه‌اي، آبسه كبدي، ندول‌هاي هايپو و يا هايپراكو با گسترش به كپسول ضخيم شده كبد، توده اكوژن در كيسه صفرا و آسيب هتروژن و اكوژن در زير كپسول كبد، اتساع مجاري صفراوي داخل و خارج كبدي مشاهده شود. در مطالعه‌ایی گزارش شده است که از روش اولتراسونوگرافي مي‌توان براي ارزيابي پس از درمان نيز استفاده کرد (Streeter and Step, 2007). با توجه به اهمیت موارد ذکر شده، هدف از مطالعه حاضر ارزیابی یافتههای اولتراسونوگرافیکی و آسیبشناسی کبد و کیسه صفرای بزهای سانن مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس بود تا از آنها در معاینات باليني و تفسير نتايج استفاده گردد.
مواد و روش‌ها
- ملاحظات اخلاقی: تمامی اعمال انجامگرفته در تحقیق حاضر بر اساس دستورالعمل‌های انجمن بین‌المللی کمیته اخلاق بوده و با کد IR.IAU.URMIA.REC.1402.124 در کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه ثبت و تأیید شده است.
- طرح مطالعه و حیوانات: در این مطالعه توصیفی- مقطعی از 300 رأس بز سانن (230 بز نر و 70 بز ماده) با میانگین سنی 49/0± 7/2 سال و با متوسط وزنی 65/2± 4/73 کیلوگرم استفاده شد (جدول 1).
جدول ١- فراوانی بزهای سانن مورد مطالعه به تفكيك سن (برحسب سال) و جنس
جنسیت سن | نر | ماده | جمع | |||
تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | |
2> | 11 | 78/4 | 4 | 71/5 | 15 | 01/5 |
4ـ2 | 178 | 39/77 | 50 | 43/71 | 228 | 01/76 |
4< | 41 | 83/17 | 16 | 86/22 | 57 | 01/19 |
جمع | 230 | 67/76 | 70 | 33/23 | 300 | 100 |
- مطالعه اولتراسونوگرافی
برای این منظور از اوایل فروردین تا اواخر اردیبهشت 1403 با مراجعه روزانه به کشتارگاه صنعتی ارومیه بزهای سانن را قبل از کشتار علامت‌گذاری کرده و متعاقب معاینات بالینی، ثبت سن و جنسیت، اولترسونوگرافی از ناحیه توپوگرافیکی کبد هر بز (از خلف دنده 13 تا ششمین فضای بین دنده‌ای) در حالت گماری‌های پشتی- شکمی و خوابیده به پهلوی چپ و راست انجام گردید. یافتههای اولتراسونوگرافی نظیر ضخامت مجرای کیستیک و مجرای مشترک صفراوی و وجود فلوک در آنها، وجود کانون‌های نکروتیک در بافت پارانشیم کبد و ضخامت دیواره کیسه صفرا به تفکیک در برگه‌های مخصوص ثبت شد. سپس به هنگام کشتار و خارج نمودن امعاء و احشاء محوطه بطنی، کبد و کیسه صفرای هر یک از بزها مورد بررسی قرار گرفته و مشخصات آنها از قبیل شکل و تغییرات ظاهری، اندازه، رنگ و قوام بافتی ثبت‌گردید. دستگاه اولتراسونوگرافی مورد استفاده از نوعSonoscape پرتابل (مدل E2-V، ساخت چین) با پراب محدب مولتی فرکانس 5-5/3 مگاهرتز بود.
- مطالعه آسیبشناسی: برای بررسیهای آسیبشناسی ابتدا نمونه‌های بافتی از پارانشیم کبد، مجاری صفراوی و کیسه صفرا تهیه کرده و پس از تثبیت در فرمالین بافری شده با فسفات 10 درصد (Merck, Germany) و طی کردن مراحل پاساژ بافتی و قالب‌گیری، مقاطعی با ضخامت 5 میکرون با استفاده از دستگاه میکروتوم (Leica RM2135، ساخت آلمان) تهیه و سپس با روش‌های تری‌کروم‌ماسون و هماتوکسیلین و ائوزین رنگ‌آمیزی گردید (Ozbilgin et al., 2016). برای مطالعه ریزبینی لام‌های تهیه شده از مقاطع بافتی از میکروسکوپ نوری (Olympus BX 41، ساخت ژاپن) استفاده شد.
- تحلیل آماری داده‌ها: جهت بررسی وجود اختلاف در فراوانی ضایعات در بین گروه‌های مورد مطالعه بر حسب سن و جنس از آزمون‌های غیرپارامتریک کروسکال والیس (Kruskal Wallis) و یو من- ویتنی (Mann-Withney U) در سطح اطمینان 95 درصد استفاده شد. همچنین جهت بررسی همبستگی بین فراوانی نوع ضایعات مشاهده شده از آزمون همبستگی غیرپارامتریک کندال (Kendall) استفاده شد. داده‌ها پس از جمع‌آوري با نرم افزار (Version 21) SPSS پردازش و آنالیز شدند و p کمتر از 05/0 معنی‌دار در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
- یافتههای اولتراسونوگرافی:
در معاینات اولتراسونوگرافی، در 83 بز (67/27 درصد) ضایعات کبدی مشخصی مشاهده نشد ولی در 217 بز (33/72 درصد) آسیبهای کبدی به همراه عوارض مجاری صفراوی و کیسه صفرا دیده شد. فراوانی انواع یافتههای اولتراسونوگرافی در جدول 2 نشان داده شده است.
جدول ٢- توزيع فراوانی يافته‌هاي اولتراسونوگرافيکی در بزهای سانن
فراوانی یافته نوع یافته | تعداد | درصد |
درگیری پارانشیم | 170 | 67/56 |
درگیری مجاری صفراوی | 31 | 33/10 |
درگیری کیسه صفرا | 16 | 33/5 |
عدم درگیری کبد و مجاری صفراوی | 83 | 67/27 |
جمع کل | 300 | 100 |
در مواردی که ابتلای مجاری صفراوی وجود داشت در 18 بز (06/58 درصد) اتساع کلدوک بدون حضور فاسیولا و در 13 بز (94/41 درصد) اتساع کلدوک به همراه انگل مشاهده گردید (اشکال 1 تا 3).
شکل 1- سونوگرام پاراساجیتال از کبد یک رأس بز ماده سانن 5/3 ساله مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس. اتساع مجرای کیستیک و ضخیم شدن نامنظم دیواره آن قابل مشاهده است (فلش‌های سفید). ضخیم شدن دیواره مجرای مشترک صفراوی و وجود فلوک‌های متعدد فعال (فلش‌های مشکی) در داخل آن مشخص میباشد (L: کبد، HV: وریدکبدی، CBD: مجرای مشترک صفراوی، CD: مجرای کیستیک، D: دیافراگم).
شکل2- سونوگرام عرضی از کبد یک رأس بز نر سانن 2 سالهء مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس. ندول‌های هایپواکوئیک متعدد (فلش‌ها) نشان دهنده کانون‌های نکروتیک توسط فلوک‌ها می‌باشند (L: کبد).
شکل3- سونوگرام ساجیتال از کبد یک رأس بز ماده سانن 4 ساله مبتلا به فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس. فلوک‌های متعدد (فلش‌ها) در کیسه صفرا بدون سایه صوتی قابل مشاهده می‌باشند (L: کبد، D: دیافراگم، GB: کیسه صفرا).
در تحقیق حاضر مشخص گردید که بین جنسیت بزها و محل عوارض کبدی ارتباط آماری معنی‌داری وجود نداشت (جدول 3). همچنین بین سن بزها و محل ابتلاء هم ارتباط آماری معنی‌داری مشاهده نگردید (جدول 4).
جدول 3- توزيع فراوانی نواحی مختلف کبد در بزهای نر و ماده
محل ابتلا جنسیت بز | پارانشیم کبد | مجاری صفراوی | کیسه صفرا | جمع | |||||
| تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | |
نر | 84 | 24/77 | 14 | 21/13 | 8 | 55/7 | 106 | 85/48 | |
ماده | 86 | 48/79 | 17 | 31/15 | 8 | 21/7 | 111 | 15/51 | |
جمع | 170 | 34/78 | 31 | 29/14 | 16 | 37/7 | 217 | 100 | |
جدول 4- توزيع فراوانی سن بزهای مبتلا به تفكيك محل ابتلای کبد
محل ابتلا سن بزها | پارانشیم | مجاری صفراوی | کیسه صفرا | جمع | |||||
| تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | |
2> | 4 | 14/57 | 2 | 57/28 | 1 | 29/14 | 7 | 23/3 | |
4ـ2 | 147 | 46/79 | 25 | 51/13 | 13 | 03/7 | 185 | 25/85 | |
4< | 19 | 0/76 | 4 | 0/16 | 2 | 0/8 | 25 | 52/11 | |
جمع | 170 | 34/78 | 31 | 29/14 | 16 | 37/7 | 217 | 100 | |
بر اساس نتایج اولتراسونوگرافی مشخص گردید بیشترین محلی از بافت پارانشیم کبدی که توسط انگل دچار آسیب شده بود بخش میانی لوب راست و بخش خلفی لوب چپ کبد میباشد (نمودار 1).
نمودار 1- توزیع محل آسیب کبد توسط انگل.
- یافتههای آسیبشناسی
الف) یافتههای ماکروسکوپیک: رنگ بافت کبد مبتلا در قسمت‌هایی که آلودگی انگلی کمی داشت به رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز و در قسمت‌هایی که آلودگی زیاد داشت به رنگ خاکستری تغییر یافته بود که این قسمت خاکستری رنگ توسط یک ناحیه قرمز و پرخون احاطه شده بود. در عفونت‌های مزمن، مجرای اصلی صفراوی به طور متوسط اتساع یافته بود که این حالت در لوب‌های مرکزی مشخص‌تر بود اما از قسمت ناف کبد به سمت بیرون به تدریج باریک و تنگ شده بود. در مجاری باز شده، ترشحات مخاطی قهوه‌ای رنگی که حاوی لاروهای ریز شن مانند و تعداد زیادی لارو بالغ بود، دیده میشد. همچنین دیوار مجاری مبتلا به طور متوسط ضخیم گشته و فیبروزی شده بودند و سطح داخلی آنها ناهموار بود. در بزهای بیمار مسن، لوب چپ و بعضی از قسمت‌های لوب مرکزی کبد تا اندازه‌ای دچار آتروفی و سیروز شده بودند. غدد لنفاوی کمی بزرگ شده و در برش سطحی به رنگ سبز متمایل به قهوه‌ای دیده می‌شدند. بیشترین فراوانی آسیبهای فوق به ترتیب مربوط به آسیب بافت پارانشیم کبد (07/35 درصد)، آسیب‌هایی نظیر نکروز، آبسه، کیست (64/24 درصد) و ضخیم شدن دیوار کیسه صفرا (54/17 درصد) بود. در جدول 5 جزئیات نوع و فراوانی آسیبهای ماکروسکوپیک مشاهده شده در تحقیق حاضر ارائه شده است.
جدول 5- توزیع فراوانی آسیبهای ماکروسکوپیک در بافت پارانشیم کبد، مجاری صفراوی و کیسه صفرای بزهای مبتلا
نوع آسیب بافتی | تعداد | درصد |
آسیب بافت پارانشیم کبد به علت فاسیولا | 53 | 12/25 |
آسیب بافت پارانشیم کبد به علت دیکروسلیوم | 21 | 95/9 |
تغییرات در بافت چربی کبد | 17 | 06/8 |
ضخیم شدن دیوار کیسه صفرا | 37 | 54/17 |
وجود خونریزی پتشی در دیواره مخاطی کیسه صفرا | 22 | 43/10 |
وجود خونریزی در دیواره خارجی کیسه صفرا | 8 | 79/3 |
سایر آسیب‌ها (نکروز، آبسه، کیست) | 52 | 64/24 |
سنگ‌های صفراوی | 1 | 47/0 |
جمع | 211 | 100 |
ب) یافتههای میکروسکوپیک: در مقاطع بافتی تهیه شده از بافت پارانشیم کبد مبتلا به انگل فاسیولا، اتساع وریدچه‌های مرکزی و نواحی دارای تورم سلولی با محو شدن سینوزوئیدها و همچنین وجود دژنراسیون واکوئولار در هپاتوسیت‌ها مشاهده شد (شکل A4). در این مقاطع پرخونی و خونریزی در فضاهای عروقی و سینوزوئیدها و هپاتوسیت‌های نکروتیک بدون هسته قابل مشاهده بودند (شکل B4). همچنین اتساع وریدچه‌های مرکزی و هپاتیت موضعی که در نواحی پورتال همراه با پری‌کلانژیت بود قابل تشخیص بود (شکل C4).
شکل 4- عکس فوتومیکروگراف مربوط به ضایعات ناشی از حضور انگلهای دیکروسولیوم و فاسیولا در کبد بزهای سانن. (A): مقطع کبد دارای اتساع وریدچه‌های مرکزی (پیکان) و نواحی دارای تورم سلولی با محو شدن سینوزوئیدها و همچنین وجود دژنراسیون واکوئولار در هپاتوسیت‌ها (ستاره). (B): پرخونی و خونریزی در فضاهای عروقی و سینوزوئیدها (پیکان) و هپاتوسیت‌های نکروتیک بدون هسته (سر پیکان). (C): اتساع وریدچه‌های مرکزی (پیکان) و هپاتیت موضعی مزمن (ستاره) در برخی نواحی کبد که در نواحی پورتال همراه با پری‌کلانژیت میباشد (رنگ آمیزیH&E، درشت‌نمایی ×4).
هایپرپلازی مجاری صفراوی در دیواره مجرای اصلی همراه با وجود مقطع انگل دیکروسولیوم در وسط مجرا و نیز وجود پری‌کلانژینت و سلول‌های التهابی مزمن، پیرامون مجاری صفراوی دیده شد (شکل‌های D4 و B5). لاروهای بالغ و نابالغ فاسیولا هپاتیکا در بافت کبد بزهای مبتلا مشاهده گردید. همچنین بیشترین تخم لاروها در کیسه صفرا دیده شد (شکل‌های E4 و D5).
ادامه شکل 4- عکس فوتومیکروگراف مربوط به ضایعات ناشی از حضور انگلهای دیکروسولیوم و فاسیولا در کبد بزهای سانن. (D): هایپرپلازی مجاری صفراوی در دیواره مجرای اصلی (ستاره) همراه با وجود مقطع انگل دیکروسولیوم در وسط مجرا (پیکان) و نیز وجود پری‌کلانژینت و سلول‌های التهابی مزمن، پیرامون مجاری صفراوی (سر پیکان)، (E): وجود مقطع لارو فاسیولا همراه با تخم‌های آن (پیکان نازک) در وسط مجرای صفراوی که بخشی از سلول‌های پوششی آن تخریب شده است. در این تصویر، علی‌رغم وجود انگل، هایپرپلازی مجرای صفراوی مشاهده نمی‌شود. پری‌کلانژیت و وجود سلول‌های التهابی مزمن (سر پیکان) پیرامون مجرای صفراوی وجود دارد. به دلیل وجود فیبروز، لوبولاسیون کاذب (پیکان ضخیم) در برخی نواحی قابل مشاهده است (رنگ آمیزی H&E، درشت‌نمایی ×4).
مسیر مهاجرت لاروها در همه قسمت‌های بافت کبدی وجود داشت که بیشتر در قسمت مرکزی لوب راست و بخش خلفی لوب چپ دیده شدند. به علت مهاجرت لاروهای نابالغ آسیبهای مکانیکی و توکسیک وسیع در سلول‌های کبدی و مجاری صفراوی مشاهده شد. در مسیرهای مهاجرتی لاروها بقایای ائوزینوفیلی هپاتوسیت‌های متلاشی شده، ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها وجود داشته و در مسیرهای کوچک‌تر آثار خونریزی دیده میشد. همچنین بافت پوششی مجاری صفراوی در بعضی قسمت‌ها از بین رفته بود و بافت همبند فیبروزی جایگزین آن شده بود و این بافت همبند حاوی مقادیر زیادی از رشته‌های کلاژن بود (شکل A5). سلول‌های این ناحیه تا حدودی دچار هایپرپلازی شده بودند و هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی نیز مشاهده گردید. در اغلب موارد در اطراف لاروهای نابالغ واکنش‌های التهابی مزمن وسیعی دیده میشد که با نفوذ سلول‌هایی نظیر لنفوسیت‌ها و ماکروفاژها، سلول‌های نکروز یافته و تخریب شده همراه بود (شکل‌های D5-B5).
شکل6- نمای میکروسکوپیک فیبروز در کبد بزهای سانن مبتلا به دیکروسولیازیس و فاسیولیازیس. (A): وجود مقاطع دیکروسولیوم در مجاری صفراوی (پیکان) همراه با وجود فیبروز گسترده پیرامون مجرا (رشته‌های کلاژن به رنگ آبی) (سر پیکان). (B): نمای بزرگ‌تر از تصویر A که مقطع انگل (پیکان نازک)، هایپرپلازی مجاری صفراوی (ستاره)، پری‌کلانژیت و وجود سلول‌های التهابی مزمن (پیکان ضخیم) و فیبروز (کلاژن آبی رنگ) قابل مشاهده هستند. (C): غشاء کوتیکولی خارجی خاردار (پیکان) فاسیولا که عامل تحریک و تخریب دیواره مجرای صفراوی میباشد. فیبروز پیرامون مجرای صفراوی (رشته‌های کلاژن آبی) نیز قابل مشاهده است. (D): ناحیه دیگری از مقطع بافتی مربوط به تصویرC که در آن مقطع لارو فاسیولا (ستاره)، هایپرپلازی مجاری صفراوی (پیکان) و فیبروز پیرامون مجرا (رشته‌های کلاژن آبی) قابل مشاهده هستند (رنگ آمیزیMasson's trichrome، بزرگ‌نمایی تصاویر A، C و D: ×4 و بزرگ‌نمایی تصویرB: ×10).
بیشترین آسیبهای میکروسکوپیک مشاهده شده در کیسه صفرا مربوط به پرخونی (74/95 درصد)، هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی (04/34 درصد) و ضخیم شدن لایه مخاطی (91/31 درصد) بود (جداول 6 و7). همچنین لازم به ذکر است که از نظر توزیع جنسی نیز همه موارد آسیبهای میکروسکوپیک ذکر شده در بزهای ماده بیشتر بود.
جدول 6- مقایسه فراوانی آسیبهای میکروسکوپیک در کیسه صفرا و مجاری صفراوی بزهای نر و ماده مبتلا
نوع آسیب جنسیت | التهاب کیسه صفرا | ضخیمشدن لایه مخاطی | ضخیمشدن لایه ادوانتیس | پرخونی | خونریزی در لایه مخاطی | خونریزی در لایه ادوانتیس | هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی | نکروز چربی | ||||||||
تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | |
ماده | 8 | 36/36 | 8 | 36/36 | 8 | 36/36 | 22 | 100 | 6 | 27/27 | 6 | 27/27 | 9 | 36 | 5 | 20 |
نر | 7 | 28 | 7 | 28 | 6 | 24 | 23 | 92 | 6 | 24 | 3 | 12 | 7 | 82/31 | 3 | 64/13 |
p | 317/0 | 317/0 | 121/0 | 564/0 | 564/0 | *016/0 | 628/0 | 303/0 | ||||||||
* نشان دهنده اختلاف آماری معنی‌دار میباشد (p<0.05).
جدول 7- توزیع فراوانی آسیبهای میکروسکوپیک در کیسه صفرای بزهای مبتلا
آسیب بافتی مشاهدهشده | تعداد | درصد |
ضخیم شدن لایه مخاطی | 15 | 91/31 |
ضخیم شدن لایه ادوانتیس | 14 | 78/29 |
خونریزی در لایه مخاطی | 12 | 53/25 |
خونریزی در لایه ادوانتیس | 9 | 15/19 |
پرخونی | 45 | 74/95 |
هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی | 16 | 04/34 |
التهاب کیسه صفرا (کوله سیستیت) | 15 | 91/31 |
نکروز چربی | 8 | 02/17 |
بحث و نتیجه‌گیری
در مطالعه حاضر بین جنسیت، سن و محل عوارض کبدی ارتباط آماری معنی‌داری وجود نداشت (جداول 3 و 4). همچنین ارتباط معنی‌داری بین تأثیر جنس و بروز ضایعات ماکروسکوپی در کبد و کیسه صفرای بزهای سانن مورد مطالعه مشاهده نگردید، اما فاکتور جنس در بروز ضایعات میکروسکوپی در کیسه صفرا و مجاری صفراوی شامل خونریزی در لایه ادوانتیس، نکروز چربی، هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی و ضخیم شدن لایه مخاطی مؤثر بود به طوری که بروز ضایعات مذکور در جنس ماده به مراتب بیشتر از جنس نر بود. این یافته‌ها با مطالعه تجربی هودزیچ و همکاران در سال 2013 همخوانی دارد که در آن گزارش گردیده میزان بروز تغییرات پاتولوژیک ناشی از فاسیولا هپاتیکا در کبد و مجاری صفراوی گوسفندان بیمار به طور چشمگیری در جنس‌های ماده بیشتر از نرها بود (Hodžić et al., 2013). بر اساس تحقیق ما بیشترین توزيع فراوانی يافته‌هاي اولتراسونوگرافي مربوط به درگیری بافت پارانشیم کبد بود که این نواحی به صورت اکوژنسیته هایپواکو مشاهده می‌شدند (جدول 2). این نتایج با مطالعه دیرتیش و همکاران در سال 2015 مطابقت دارد که در آن گزارش شده در اولتراسونوگرافی کبد بزهای مبتلا به فاسیلولیازیس، ساختارهای هایپواکوئیک در کبد دیده می‌شوند (Dietrich et al., 2015). طبق معاینات اولتراسونوگرافی مطالعه حاضر در 83 بز (67/27 درصد) ضایعات کبدی مشخصی مشاهده نگردید و در 217 بز (33/72 درصد) آسیبهای کبدی به همراه عوارض مجاری صفراوی و کیسه صفرا دیده شد (جدول 2). این نتایج با یافتههای مطالعه بریلو و همکاران در سال 2020 همخوانی دارد که آنها با بررسی اولتراسونوگرافی محوطه شکمی بزها و گوسفندان مزرعه اظهار داشتهاند که میزان شیوع ضایعات کبدی ناشی از انگل‌ها به 5/66 درصد می‌رسد (Borriell et al., 2020). حسن و همکاران در سال 2019 با بررسی اولتراسونوگرافی محوطه بطنی بزهای مبتلا به فاسیولوز خفیف گزارش کرده‌اند در پارانشیم کبد نقاط هایپواکوی متعدد دیده می‌شود که این نقاط ظاهر دانه‌ای شکل به بافت کبد می‌دهند (Hassan et al., 2019). این گزارش با یافتههای مطالعه ما همخوانی دارد، چون بر اساس سونوگرام‌های اخذشده در مطالعه حاضر کانون‌های ندولی هایپواکوئیک متعددی در بافت پارانشیم کبد بزهای سانن مبتلا به فاسیلوز قابل مشاهده بودند که در واقع این نقاط نشان‌دهنده کانون‌های نکروتیک توسط فلوک‌ها بودند (شکل 2). علاوه بر این در تحقیق حاضر نشانه‌های اولتراسونوگرافی کبد در بزهای مبتلا به دیکروسولیازیس شامل اتساع مجرای کیستیک و ضخیمشدن نامنظم دیواره آن بود (شکل 1)، که این یافته‌ها مشابه مطالعه دآرنشا و همکاران در سال 2015 بود (Dharanesha et al., 2015). بر اساس مشاهدات ما ابتلای مجاري صفراوي به شکل‌هاي مختلف وجود داشت. در برخي موارد اتساع مجراي صفراوي مشترک بدون حضور انگل در داخل آن و در برخی ديگر اتساع این مجرا به همراه انگل بود که انگل‌ها به صورت كانون‌های اكوژنیک بدون سايه صوتی دیده می‌شدند (شکل‌های 1 و 3). در واقع عدم وجود سايه صوتی باعث افتراق این کانون‌های اکوژنیک از سنگ می‌شود. گاهي پوليپ‌های كلسترولي و آدنوماتوز نيز به صورت كانون اكوژن بدون سايه صوتی ديده مي‌شوند كه متحرك بودن انگل وجه افتراق مناسبي محسوب مي‌شود. البته در این مورد لازم است که از ساير يافته‌هاي باليني و آزمايشگاهي نيز كمك گرفته شود (Center, 2009). در مطالعه‌ایی کاتالانو و همکاران در سال 2019 اذعان داشتهاند که شدت عفونت‌های ترماتودي روده‌اي و شيستوزوميازیس در دام‌های ماده بیشتر است اما میزان شيوع آنها در هر دو جنس یکسان میباشد (Catalano et al., 2019). یافتههای تحقیق فوق با نتایج مطالعه ما مغایرت دارد چون بر اساس یافتههای پژوهش حاضر، نوع جنسیت بزها در میزان بروز فاسیلوز و دیکروسلیوز مؤثر بود و میزان شیوع در جنس‌های ماده بیش از نرها بود (جداول 3 و 6). البته میزان این آلودگیهای در گروه‌های سنی پایین به مراتب بیشتر از گروه‌های سنی بالا بود (جدول 4) که به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین دلایل آن وجود سیستم ایمنی مناسب در دام‌های با سن بالا باشد. همچنین در رابطه با محل ابتلای كبد و مجاري صفراوي، تفاوتي بین جنس‌های نر و ماده و همچنین تفاوتی در بين گروه‌هاي سني مختلف وجود نداشت (جدول 3). طبق نتایج اولتراسونوگرافی مطالعه حاضر بیشترین محلی از بافت‌های پارانشیم کبدی که توسط انگل‌ها دچار آسیب شده بودند بخش میانی لوب راست و بخش خلفی لوب چپ کبد بود (نمودار 1). این نتایج با یافتههای مطالعات موشینکوا و همکاران در سال 2020 و سنودن و کتسیز در سال 2021 همخوانی داشت (Moshnikova et al., 2020; Snowden and Ketzis, 2021). همچنین در این راستا، آلبوگامی در سال 2015 در یک مطالعه هیستوپاتولوژیکی با بررسی آسیبهای بافتی ناشی از انگل‌ها در کبد نشخوارکنندگان گزارش کرده است که هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی، کوله‌سیستیت و نکروز چربی بیشترین نوع آسیبهای کبدی را تشکیل می‌دهند (Albogami, 2015). نتایج تحقیق ذکرشده تا حدودی با یافتههای مطالعه حاضر همخوانی داشت زیرا بر اساس مشاهدات ما در مسیرهای مهاجرتی لاروها بقایای ائوزینوفیلی هپاتوسیت‌های متلاشیشده، ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها وجود داشته و در مسیرهای کوچک‌تر آثار خونریزی دیده میشد. همچنین بافت پوششی مجاری صفراوی در بعضی قسمت‌ها از بین رفته و بافت همبند فیبروزی جایگزین آن شده بود و بافت همبند مذکور حاوی مقادیر زیادی از رشته‌های کلاژن بود (شکل A5). همچنین سلول‌های ناحیه مورد اشاره تا حدودی دچار هایپرپلازی شده بودند به طوری که هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی، هایپرپلازی مجاری صفراوی، پری‌کلانژینت و وجود سلول‌های التهابی مزمن در پیرامون مجاری صفراوی دیده میشد (شکل‌های D4 و B5). بیشترین آسیبهای میکروسکوپیک در کیسه صفرا هم مربوط به پرخونی (74/95 درصد)، هایپرپلازی غدد سروموکوسی مخاطی (04/34 درصد) و ضخیم شدن لایه مخاطی (91/31 درصد) بود و از نظر توزیع جنسی نیز همه این موارد در بزهای ماده بیشتر بود (جداول 6 و 7).
بر اساس نتایج این مطالعه اولتراسونوگرافی کبد یک روش تشخیصی مفید برای ارزیابی فاسیولیازیس و دیکروسولیازیس در بزهای سانن میباشد. یافتههای مطالعه حاضر می‌تواند در تفسیر تصاویر اولتراسونوگرافی، ارزیابی نتایج هیستوپاتولوژی و همچنین در معاینات بالينی و امور درمانی این نژاد از بزها مورد استفاده قرار گیرد.
سپاسگزاری
مطالعه اخير مستخرج از پایان‌نامه دکتری عمومی دامپزشکی با کد 162775091 بوده و تمام هزینه‌های مالی این تحقيق توسط نویسندگان پرداخت گردیده است. نویسندگان از تمام دستیاران محترم بخش رادیولوژی و هیستوپاتولوژی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه به دلیل همکاری در انجام مطالعه حاضر تشکر و قدردانی به عمل می‌آورند.
تعارض منافع
نویسندگان اعلام می‌دارند که هیچ‌گونه تضاد منافع ندارند.
منابع
· Albogami, B.M.M. (2015). Study on histopathological injuries in ruminants due to the effect of internal worms at Taif Province. Journal of Veterinary Internal Medicine, 16(1): 45-51.
· Alizadeh, S. and Mohammadi, T. (2019). ultrasonographic liver findings in a sheep flock involved in chronic fasciolosis. Iranian Journal of Veterinary Medicine, 13(1): 37-43.
· Amniattalab, A. and Manaffar, A. (2015). Histopathology of gallbladder lesions of confiscated livers from cattle slaughtered in urmia abattoir. Journal of Veterinary Clinical Pathology, 9(35): 205-217. [In Persian]
· Borriello, G., Guccione, J., Bosco, A., Pepe, P. and Prisco F. (2021). Fast focus ultrasound liver technique for the assessment of cystic echinococcosis in sheep. Animals, 11(2): 452-470.
· Braun, U. and Steininger, K. (2011). Ultrasonographic characterization of the liver, caudal vena cava, portal vein, and gallbladder in goats. American Journal of Veterinary Research, 72(2): 219-25.
· Braun, U., Jacquat, D. and Steininger, K. (2013). Ultrasonographic examination of the abdomen of the goat. Schweizer Archiv Für Tierheilkund, 155(3): 185-95.
· Catalano, S., Symeou, A., Marsh, K.J., Borlase, A., Léger, E. and Fall, C.B. (2019). Mini-Flotac as an alternative, non-invasive diagnostic tool for Schistosoma mansoni and other trematode infections in wildlife reservoirs. Parasites & Vectors, 12(1): 1-9.
· Center, S.A. (2009). Diseases of the gallbladder and biliary tree. Veterinary Clinics. Small Animal Practice, 39(3): 543-598.
· Corda, A., Corda, F., Secchi, V., Pentcheva, P., Tamponi, C. and Tilocca, L. (2022). Ultrasonography of parasitic diseases in domeSstic animals: a systematic review. Animals, 12(10): 125-144.
· Corrales, J.L., Cwiklinski, K., Dorey, A., Lalor, R. and Jewhurst, H. (2021). Diagnosis of sheep fasciolosis caused by Fasciola hepatica using cathepsin-L enzyme-linked immunosorbent assays (ELISA). Veterinary Parasitology, 11(4): 109-124.
· De Korne, C.M., Van Lieshout, L., Van Leeuwen, F.W.B. and Roestenberg, M. (2023). Imaging as a (pre) clinical tool in parasitology. Trends in Parasitology, 24(1): 103-125.
· Dharanesha, N., Muniyellapa, H., Ananda, K., Giridhar, P., Byregowda, S. and Ranganath, G. (2015). Pathological study of acute fasciolosis in goats in Karnataka. Indian Journal. Veterinary Pathology, 39(4): 321-324.
· Dietrich, C., Kabaalioglu, A., Brunetti, E. and Richter, J. (2015). Fasciolosis. Zeitschrift für Gastroenterologie, 53(4): 285-290.
· Ghadiri, A., Haji, K.H., Mohammadian, B. and Zahiri, S.M.R. (2007). Ultrasonographic findings of the liver in Lori breed sheep. Iranian Journal of Veterinary Surgery, 2(3): 39-48.
· Gökdai, A. and Sakarya, E. (2022). Determination of goat milk cost and assessment of factors affecting the profitability of Saanen goat farms in Canakkale province, Turkey. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 69(1): 123-130.
· Gonzalo-Orden, M., Millán, L., Alvarez, M., Sánchez-Campos, S., Jiménez, R., González-Gallego, J., et al. (2003). Diagnostic imaging in sheep hepatic fascioliasis: ultrasound, computer tomography and magnetic resonance findings. Parasitology Research, 90(2): 359-364.
· Hassan, N.M., Farag, T.K., Abu, E.l., Ezz, N.M. and Abou-Zeina, H.A. (2019). Prevalence assessment of gastrointestinal parasitic infections among goats in Giza Governorate, Egypt. Bulletin of the National Research Centre, 43(1): 1-7.
· Hodžić, A., Zuko, A., Avdić, R., Alić, A., Omeragić, J., and Jažić, A. (2013). Influence of Fasciola hepatica on serum biochemical parameters and vascular and biliary system of sheep liver. Iranian Journal of Parasitology, 8(1), 92-103.
· Ibrahim, N. (2017). Fascioliasis: systematic review. Advance Biology Research, 11(5): 278-85.
· Kahl, A., Von Samson-Himmelstjerna, G., Helm, C.S., Hodgkinson, J., Williams, D., Weiher, W., et al. (2023). Coproscopical diagnosis of patent Fasciola hepatica infections in sheep– A comparison between standard sedimentation and a combination of both. Veterinary Parasitology, 319(2): 109-121.
· Kozielewicz, D.M., Sikorska, K., and Stalke, P. (2021). Liver abscesses from diagnosis to treatment. Clinical and Experimental Hepatology, 7(4): 329-336.
· Li, F. and Liu, G. (2024). Fasciola. Molecular Medical Microbiology: Elsevier, 64(5): 3249-59.
· López-Ureña, N.M., Calero-Bernal, R., Vázquez-Calvo, Á., Sánchez-Sánchez, R., Ortega-Mora, L.M. and Álvarez-García, G. (2023). A comparative study of serological tests used in the diagnosis of Toxoplasma gondii infection in small ruminants evidenced the importance of cross-reactions for harmonizing diagnostic performance. Research in Veterinary Science, 165(4): 105-120.
· Lv, C., Hong, Y., Fu, Z., Lu, K., Cao, X. and Wang, T. (2016). Evaluation of recombinant multi-epitope proteins for diagnosis of goat schistosomiasis by enzyme-linked immunosorbent assay. Parasites & Vectors, 9(1): 1-11.
· Moazeni, M. and Ahmadi, A. (2016). Controversial aspects of the life cycle of Fasciola hepatica. Experimental Parasitology, 169(2): 81-98.
· Molavi, G., Massoud, J., Gharaguzlo, M., Mahmoudi, M., Solaymani, S. and Khooban, M. (2004). A Survey on the histopathologic changes due to flukes of zoonotic importance in slauther house specimens. Journal of School of Public Health and Institute of Public Health Research, 2(3): 25-36.
· Moshnikova, V.S., Gilmour, L.J., Cook, A.K. and Fabiani, M. (2020). Sonographic findings of pinpoint hyperechoic foci in the small intestine, liver, and mesenteric lymph nodes are indicative of canine. Veterinary Radiology & Ultrasound, 61(5): 583-591.
· Mukarram Shah, S.M. and Saira Hussain, F. (2023). Molecular techniques for the study and diagnosis of parasite infection. Parasitic Infections: Immune Responses and Therapeutics, 12(3): 176-204.
· Ozbilgin, S., Ozkardesler, S., Akan, M., Boztas, N., Ozbilgin, M., Ergur, B.U., et al. (2016). Renal ischemia/reperfusion injury in diabetic rats: The role of local ischemic preconditioning. Biomedical Research International, 7(2): 1-9.
· Rojo-Vázquez, F.A., Meana, A., Valcárcel, F. and Martínez-Valladares, M. (2012). Update on trematode infections in sheep. Veterinary Parasitology, 189(1): 15-38.
· Sharma, N., Hunt, P.W., Hine, B.C., and Ruhnke, I. (2019). The impacts of Ascaridia galli on performance, health, and immune responses of laying hens: new insights into an old problem. Poultry science, 98(12): 517-6526.
· Signer-Hasler, H., Burren, A., Ammann, P., Droegemueller, C. and Flury, C. (2019). Extent of genomic inbreeding in Swiss sheep and goat breeds. Recherche Agronomique Suisse, 10(2): 372-379.
· Siles-Lucas, M., Becerro-Recio, D., Serrat, J. and González-Miguel, J. (2021). Fascioliasis and fasciolopsiasis: Current knowledge and future trends. Research in Veterinary Science, 134(6): 27-35.
· Snowden, K.F., Ketzis, J.K. and Trematodes. I. (2021). Greene's Infectious Diseases of the Dog and Cat. Elsevier, 128(4): 1528-1549.
· Streeter, R.N. and Step, D. (2007). Diagnostic ultrasonography in ruminants. Veterinary Clinics of North America: Food Animal Practice, 23(3): 541-74.
· Yi-Zhu, X. and Zhi-Bang, Y. (2010). A case of ectopic fascioliasis in the skin. Tropical Doctor, 40(4): 253-264.
