جادوی مجاورت؛ شگردی فرمالیستی در غزل‌های حسین منزوی

الموضوعات :

شایسته سادات حسینی رباط ¹ , عنایت الله شریف پور ² , غلامعباس ذاکری ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.
3 - استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.

تاريخ الإرسال : 11 الأحد , ذو القعدة, 1445 تاريخ التأكيد : 28 الأربعاء , ذو القعدة, 1445 تاريخ الإصدار : 01 الإثنين , صفر, 1446

الکلمات المفتاحية: نقد فرمالیستی, جادوی مجاورت, توازن آوایی, تکرار, غزل‌های حسین منزوی.,

ملخص المقالة :

در مکتب نقد فرمالیسم جادوی مجاورت یکی از شگردهایی است که در القای معنی و شکل‌دهی موسیقی کلام نقش برجسته‌ای دارد. این مقوله در حوزۀ فرم شعر بررسی می‌شود و از انواع برجسته‌سازی، زیرمجموعۀ قاعده‌افزایی است. بنابراین برای یافتن آن باید به انواع توازن پرداخت؛ یعنی توازن آوایی، واژگانی و نحوی. توازن آوایی شامل عروض و انواع تکرارها در قالب واج و واژه است و بدین منظور باید به بررسی واج‌آرایی و تکرار پرداخت. توازن واژگانی که از مصداق‌های آن قافیه، انواع جناس، تسجیع، ترصیع و موازنه است. توازن نحوی تکرار الگوهای نحوی زبان است که از شیوه‌های اثرگذار در برجسته‌سازی زبان بوده و شامل اعداد، تنسیق‌الصفات، قلب و لف ونشر است. توازن به این دلیل که از همنشینی و تکرار واج به وجود می‌آیند، موجب موسیقایی شدن کلام شده و بر تأثیر آن می‌افزایند. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با ارائۀ برجسته‌ترین نمونه‌ها جادوی مجاورت را به مثابه یکی از تمهیدات فرمالیستی در غزل‌های حسین منزوی بررسی کرده‌ایم. می‌توان گفت جلوه‌های جادوی مجاورت در غزل‌های این شاعر با توجه به تقسیم‌بندی کورش صفوی در زیرمجموعۀ توازن آوایی قابل ذکر است و منزوی از این طریق بر غنا و تأثیرگذاری غزل خود افزوده است. نتیجه اینکه از انواع توازن واژگانی، جناس اشتقاق، جناس زاید و جناس اختلافی بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده‌اند. منزوی با به‌کاربردن قوافی طولانی و هماهنگ که از نوع توازن واژگانی است، در زمینۀ جادوی مجاورت هنرنمایی چشمگیری کرده است. در اشعار وی توازن نحوی که در بردارندۀ صنایعی مانند اِعداد، تنسیق‌الصفات، قلب و لف‌ونشر است نیز شاهدمثال‌های هم‌نوایی به دست آمد.

المصادر:

پارس‌پور، آیدا (1396، ارديبهشت). جلوه‌هایی از جادوی مجاورت در غزلیات شمس. سومین همایش متن‌پژوهی ادبی (نگاهی تازه به آثار مولانا). دانشگاه علامه طباطبايي. تهران. ايران. https://civilica.com/doc/639716.
پاینده، حسین (1382). گفتمان نقد. تهران: روزنگار.
جعفری آذرمانی، مریم (۱۳۹۴). معنای دیگر: تحلیل معانی ضمنی در شعر حسین منزوی بر اساس نظریه تحلیل گفتمان پل گرایس. تهران: فصل پنجم.
خزانه‌دارلو، محمدعلی؛ ایران‌نژاد نجف‌آبادی، مجید (1395، ارديبهشت). فرمالیسم و جادوی مجاورت در نفثه‌المصدور. همایش ملی ادبیات غنایی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد. نجف‌آباد. ايران. https://civilica.com/doc/520896.
رهبریان، محمدرضا (۱۴۰۰). در سراب امن و امان: زندگی و شعر حسین منزوی. تهران: ثالث.
شریفی، فیض (۱۳۹۳). شعر حسین منزوی از آغاز تا امروز. تهران: نگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1377). جادوی مجاورت. مجلۀ بخارا. 1 (2)، 16-26.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391). رستاخیز کلمات. تهران: سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392). موسیقی شعر. تهران: آگه.
شفيعی کدکنی، محمدرضا؛ گلچين، ميترا (1381). جلوه‌هایی از جادوی مجاورت در مثنوی. ضميمۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبيات و علوم انسانی، دانشگاه تهران. ش. 4 و 5.
شمیسا، سیروس (1393). نقد ادبی. تهران: میترا.
صفوی، کورش (1394). از زبان‌شناسی به ادبیات. جلد 1 و2 (نظم و نثر). تهران: سورۀ مهر.
مکاریک، ایرنا ریما (1384). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه
ملاح، حسینعلی (1385). پیوند موسیقی و شعر. تهران: فضا.
منزوی، حسین (1388). مجموعه اشعار. به کوشش حسین فتحی. تهران: نگاه
موران، برنا (۱۳۹۶). نظریه‌های ادبیات و نقد. برگردان ناصر داوران. تهران: نگاه.
نجفی، ابوالحسن (1376). مبانی زبان‌شناسی. تهران: نیلوفر.
همایی، جلال الدین (1394). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما.