نظریه مدنی فارابی در تحلیل بخش دوم «کتاب الملّة» و بیان کاربست سیاسی آن
الموضوعات : کاوش های عقلی"
قاسمعلی کوچنانی
1
,
محمدمهدی داور
2
,
ریحانه صادقی
3
1 - دانشیار فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تهران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه دانشگاه مموریال نیوفاندلند، سنت جونز، نیوفاندلند و لابرادور، کانادا
3 - دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: فارابی, کتاب الملّة, علم مدنی, سعادت, سیاست,
ملخص المقالة :
اگر کتاب الملّة را بنیان سایر آراء مدنی و سیاسی فارابی بدانیم، به هیچ وجه ادعایی گزاف نکرده¬ایم. ابونصر فارابی با تألیف این رساله فلسفهِ فلسفه مدنی و سیاسی خویش را ارائه کرده است و بن مطالب خود را در آن قرار داده است. با تأمل در محتوای این رساله به خوبی می¬توان آن را به دو بخش تقسیم کرد. معلم ثانی در بخش نخست از مسائلی سخن رانده است که خود بنیان بخش دوم یعنی، علم مدنی می¬باشد و در بخش دوم که ما در این جستار به دنبال فهم فحوی آن به صورت توصیفی و تحلیلی هستیم، از مسائلی بحث کرده است که آن مسائل، فلسفه مدنی را تشکیل داده است. با تأمل و تدقیق در بخش دوم کتاب الملّة، دریافته خواهد شد که فارابی از دو احصاء سخن گفته است. یکی احصاء سعادت و دیگری احصاء سیاست است و به صورت کلی این دو امر، مسائل علم مدنی را تشکیل داده است.بدین ترتیب، هدف جستار پیش رو نیز تحلیل بخش دوم این رساله خواهد بود که در ذیل آن نظریه مدنی فارابی قابل دسترسی خواهد بود. به عبارت دیگر، پرسش این جستار چنین است که چگونه مباحث عنوان شده در بخش دوم کتاب الملّة باعث ایجاد یک نظریه مدنی شده است؟
1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (1402). از محسوس تا معقول، (چاپ چهارم)، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
2. ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (1380). قواعد کلی در فلسفه اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
3. ابن تیمیه، أحمد بن عبد الحليم. (1995 م). مجموع الفتاوی، (محقق عبد الرحمن بن محمد بن قاسم)، المدينة النبوية: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف.
4. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1929م). تدابیر المنازل و السیاسات الأهلیة، (حاشیه¬نویس: جعفر نقدی)، بغداد: مجلة الرشد.
5. ابن سینا، حسین بن عبدالله (بی¬تا). الهیات دانشنامه علائی، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
6. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1363). المبدأ و المعاد. (اهتمام عبدالله نورانی)، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل.
7. بحرانی، مرتضی. (1393). «بدایت و نهایت دوستی مدنی در فلسفه فارابی»، مطالعات میان رشته¬ای در علوم انسانی، 6(2)، 91-109. https://doi.org/10.7508/isih.2014.22.006
8. تورانی، اعلی؛ عمرانیان، سیده نرجس؛ و ام¬البنین مرتضوی. (1391). «رابطۀ سعادت و سیاست از دیدگاه فارابی»، آموزه¬های فلسفه اسلامی، 7(10)، 107-120.
9. جوینی، ابوالمعالی. (1997 م). البرهان في أصول الفقه. (محقق صلاح بن محمد بن عويضة)، بیروت: دار الكتب العلمية بيروت.
10. حشمت¬پور، محمد حسین. (1397). درسگفتارهای کتاب المله فارابی، دی 1396 الی اردیبهشت 1397.
11. داوری اردکانی، رضا. (1381). فارابی فیلسوف فرهنگ، تهران: نشر ساقی.
12. داوری اردکانی، رضا. (1358). فارابی مؤسس فلسفه اسلامی، تهران: انتشارات انجمن فلسفه ایران.
13. داوری اردکانی، رضا. (1354). فلسفه مدنی فارابی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
14. رازی، فخرالدین. (1997 م). المحصول، (محقق طه جابر فياض العلواني، چاپ سوم)، بیروت: مؤسسة الرسالة.
15. شاطبی، ابراهیم بن موسى. (1997 م). الموافقات. (محقق مشهور بن حسن آل سلمان)، قاهره: دار ابن عفان.
16. شیرازی، محمدبن ابراهیم. (1981 م). الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، (حاشیه علامه طباطبائی، چاپ سوم)، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
17. صدر، سیدمحمد باقر. (1406 ق). دروس فی علم الأصول، (ج 1)، بیروت: دار الكتاب اللبناني.
18. صدرا، علیرضا. (1387). علم مدنی فارابی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
19. علیزاده، روح¬اله؛ ذهبی سیدعباس. (1394). «واکاوی مفاهیم «ملة» و «فلسفه» در تفکر فارابی». فلسفه تحلیلی، 12(27)، 79-102.
20. علی¬محمدی، علی. (1388). «جایگاه کتاب الملة در میان آثار سیاسی فارابی»، ماه فلسفه، 2، 62- 65.
21. غزالی، ابوحامد محمد. (بی¬تا). المستصفی من علم الأصول. (مصحح ابراهیم محمد رمضان)، بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبي الأرقم.
22. فاخوری، حنا. (1373). تاریخ فلسفه در جهان اسلام، (مترجم: عبدالمحمد آیتی)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
23. فارابی، ابونصر. (1389). احصاء العلوم، (مترجم: حسین خدیو جم، چاپ چهارم)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
24. فارابی، ابونصر. (بی¬تا). آراء أهل المدينة الفاضلة ومضاداتها، (محقق: علي بوملحم)، بیروت: دار ومكتبة الهلال.
25. فارابی، ابونصر. (1995 م). تحصیل السعادة، (محقق علی بوملحم)، بیروت: دار ومكتبة الهلال.
26. فارابی، ابونصر. (1390). «التنبیه علی سبیل السعادة»، فارابی و راه سعادت، به کوشش قاسم پورحسن، مقدمه و ترجمه نواب مقربی، تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
27. فارابی، ابونصر. (1995 م) السیاسة المدنیّة، (محقق علی بوملحم)، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
28. فارابی، ابونصر. (1358). سیاست مدنیّه، (مترجم سیدجعفر سجادی)، تهران: انجمن فلسفه ایران.
29. فارابی، ابونصر. (1991م). کتاب الملة و نصوص أخرى، (محقق: محسن مهدی)، بیروت: دارالمشرق.
30. فارابی، ابونصر .(1379). «کتاب الملة». علوم سیاسی، (محقق: محسن مهدی)، 3(12)،291-307.
31. فارابی، ابونصر. (بی¬تا). فصول منتزعه، برگرفته شده از https://alefbalib.com/index.aspx?pid=256&PdfID=311845.
32. فارابی، ابونصر. (1398). فلسفه دین و الهیات سیاسی (برگردان فارسی کتاب المله)، (مترجم: ابوالفضل شکوری)، تهران: عقل سرخ.
33. فارابی، ابونصر. (بی¬تا). المنطقیات، (محقق محمدتقی دانش¬پژوه)، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
34. فارابی، ابونصر. (بی¬تا). موسقی کبیر، (محقق: غطاس عبدالملک خشبه)، قاهره: دارالکاتب العربی للطباعة و النشر.
35. فاضل لنکرانی، محمدجواد. (1402). نگاهی به مقاصدالشریعة، (مقرر: مهدی اعلایی)، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
36. قائمی¬نیک، محمدرضا؛ پارسانیا، حمید. (1397). «تکوین علم مدنی فارابی از منظر روش‌شناسی بنیادین»، نظریه¬های اجتماعی متفکران مسلمان، 8(1)، 9-36. https://doi.org/10.22059/jstmt.2019.70420
37. مهاجرنیا، محسن (1378). «آشنایى با میراث کتاب الملّة»، (ترجمه کتاب المله)، علوم سیاسی، 2(6)، 293- 316.
38. Belo, C. (2021). "Alfarabi’s Political Theology in The Virtuous City". Islamic Political Theology, Massimo Campanini& Marco
Di Donato (eds), London: The Rowman & Littlefield Publishing Group, Inc. 39. Campanini, Massimo (2011), “Alfarabi and the Foundation of Political Theology in Islam,” in Islam, the State, and Political
Authority: Medieval Issues and Modern Concerns, Asma Afsaruddin (ed.). New York: Palgrave MacMillan, pp. 35–52. 40. M'ASUMĪ, M. S. H., & Mā'sūmī, S. H. (1969). "Al-Fārābi's Book of Religion and Related Arabic Texts". edited with
Introduction and Notes, Islamic Studies,8(1), 94-96. 41. Sya’bani, M. A. Y., & Rajiani, I. (2019). "Philosophical Thought of Al-Farabi as Models of Establishing Civil Society in the Era of Technology Disruption". International Journal of Recent Technology and Engineering (IJRTE) 8(2), 5446–5450,
https://doi.org/10.35940/ijrte.b3773.078219 42. Teshaev, N. N. (2023). "Teachings of Abu Nasr Farabi on the Virtuous Civil Society in the Book "The City of Virtuous People
(Fozil odamlar shahri)". Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences, 16, 73–76 43. Whitehead, A. N. (1978). Process and Reality (An Essay in Cosmology), New York: The Free Press, A Division of MacMillan
Publishing Co.
