رزم‌نامة کنیزک (حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران)
الموضوعات :
آرش اکبری مفاخر
1
(پژوهشگر ادب حماسی)
الکلمات المفتاحية: رزم‌نامۀ کنیزک, زبان گورانی, هفت لشکر, یادگار زریران پهلوی, یادگار زریران پارتی,
ملخص المقالة :
رزم‌نامۀ کنیزک حماسه ای ملی و روایتی از یادگار زریران است. این حماسه بخشی از دستنویس منظومۀ هفت لشکر به زبان گورانی و بازتابی از یک نوعِ ادبی شاهنامه سرایی در غرب ایران است. ساختار رزم‌نامه و رویکرد نمایشی آن در دو نگاه یادآور یادگار زریران است. در نگاهی جزیی، بخش میانی رزم‌نامه دقیقاً روایتی از یادگار زریران پهلویست که در آن زردشتی زدایی و نام گردانی صورت گرفته است. در این بررسی رزم‌نامه در مقایسه با شاهنامه و غررالسیر به یادگار زریران پهلوی نزدیک‌تر است. در نگاه کلی رزم‌نامه یادآور سه داستان گشتاسپ و ارجاسپ، اسفندیار و ارجاسپ، و هفت‌خان اسفندیار است که می توان آن را یادگار زریران پارتی نامید. در این بررسی یادگار زریران پارتی در انتقال به خدای نامه و شاهنامۀ ابومنصوری ساختار اصلی خود را از دست داده، اما رزم‌نامۀ کنیزک این ساختار پارتی را حفظ کرده است. بنابراین باتوجه به رزم‌نامه می توان بصورت نخستین و کامل یادگار زریران پارتی دست یافت.
- آثنایس، ناوکراتیس، 1386: ایرانیات در بزم فرزانگان، ترجمة جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- آموزگار، ژاله، 1392: یادگار زریران، تهران: معین.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، 1375: اسطورة زندگی زردشت، تهران: چشمه.
- آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، 1386: کتاب پنجم دینکرد، تهران: معین.
- ابن اثیر جزری، 1385ق: الکامل فی التاریخ، بیروت،
- ابن اثیر جزری، 1371: تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: علمی.
- اکبرزاده، داریوش، 1379: شاهنامه و زبان پهلوی، تهران: پازینه.
- اکبری مفاخر، آرش، 1389: «سرود ورمزگان، شعری به زبان گورانی از سدة نخست هجری به خط پهلوی»، مجلۀ مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، ش 17.
- الماسخان کندولهای، جنگنامۀ نادر، دستنویس شمـ 12874 کتابخانۀ مجلس، 1277ق.
- ایزدپناه، حمید، 1384: شاهنامۀ لکی، تهران: اساطیر.
- برزو و فولادوند (بهزبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، 1380، ش ثبت29193، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمانشاه.
- بلعمی، ابوعلی، 1380: تاریخ بلعمی، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: زوار.
- بلو، جویس، 1383: «گورانی و زازا» راهنمای زبانهای ایرانی، ج2، ویراستار: رودیگر اسمیت، ترجمۀ حسن رضایی باغبیدی و همکاران، تهران: ققنوس، صص555-562.
- بندهش ایرانی، روایات امید اشاوهیشتان و جز آن. دستنویس ت. د. 2. بخش نخست و دوم، 1355: به کوشش ماهیار نوابی، کی‌خسرو جاماسب اسا، محمود طاووسی، گنجینه دستنویسهای پهلوی و پژوهشهای ایرانی 54-55، شیراز.
- بویس، مری، 1378: «ادبیات فارسی میانه» ادبیات دوران ایران باستان، ترجمۀ یدالله منصوری، تهران: فروهر.
- بویس، مری، 1384: «زردیارس و زریر»، ترجمۀ کتایون صارمی، یشت فرزانگی جشن‌نامۀ دکتر محسن ابوالقاسمی، بهاهتمام سیروس نصراللهزاده و عسکر بهرامی، تهران، ص157-168.
- بویس، مری، 1389: «ادبیات و نوشتههای اشکانی»، تاریخ ایران کمبریج، اشکانیان، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: مهتاب.
- بهار، مهرداد، 1380: بندهش فرنبغ دادگی، تهران: انتشارات توس.
- بهار، مهرداد، 1375: پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشرآگه.
- پریشروی، عباس، 1390: برابرنهاد شاهنامة فردوسی و غررالسیر ثعالبی، تهران.
- پورداوود، ابراهیم، 1377: یشت‌ها، تهران: اساطیر.
- پورداوود، ابراهیم، 1378: گات‌ها، تهران: اساطیر.
- تاریخ سیستان، تصحیح محمدتقی بهار، تهران، بیتاریخ.
- تفضلی، احمد،1377: تاریخ ادبیات ایران قبل ازاسلام، تهران: انتشارات سخن.
- تفضلی، احمد، 1383: «یادداشتهای پهلوی»، ترجمۀ جمیله حسنزاده، نامۀ فرهنگستان، س6، ش4، صص171-178.
- تفضلی، احمد، 1380: مینوی خرد، تهران: توس.
- الثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد نیشابوری، 1963: غرر اخبار ملوک الفرس، تهران.
- ثعالبی، حسین بن محمد، 1372: شاهنامة کهن، پارسیگردان: محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- جواهرپوش، 1307ق، روایت مصطفی بن محمود گورانی، دستنویس ش4616، کتاب‌خانة ملک.
- چمنآرا، بهروز، 1390: «درآمدی بر ادب حماسی و پهلوانی کردی با تکیه بر شاهنامۀ کردی»، جستارهای ادبی، ش172، مشهد، ص119-149.
- حسندوست، محمد، 1389: فرهنگ تطبیقی ـ موضوعی زبا‌ن‌ها و گویش‌های ایرانی نو، تهران.
- حسینی اشکوری، احمد، 1384: فهرست نسخههای خطی کتابخانۀ شخصی میبدی کرمانشاه، قم.
- خالقی مطلق، جلال، 1386: «از شاهنامه تا خداینامه»، نامة ایران باستان، س 7. ش 1-2، صص 3-119.
- خالقی مطلق،1389: یادداشتهای شاهنامه، تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- خالقی مطلق، 1390الف: «رستم»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص487-516.
- خالقی مطلق، 1390ب: «زریر»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص629-634.
- خالقی مطلق، 1390ج: فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص963-964.
- خالقی مطلق، 1390د: فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص965-966.
- داستان کودکی رستم و کشتن ببر بیان (بهزبان گورانی)، دستنویس شمـ9773، کتاب‌خانة مجلس.
- دبیر مقدم، محمد، 1392: ردهشناسی زبانهای ایرانی، تهران.
- راشد محصل، محمدتقی، 1389: دینکرد هفتم، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- راشد محصل،1385: زند بهمنیسن، تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- راشد محصل، 1367: «دربارۀ حماسۀ زریر»، فرهنگ، ش2-3، ص457-494.
- «رزم‌نامۀ کنیزک» روایت الف، دستنویس ← هفتلشکر گورانی، برگ 8-44.
- «رزم‌نامۀ کنیزک» روایت ب، چاپ عکسی← ایزدی، 1384: ص 185-286.
- رستمنامه 1245ق، دستنویس ش4036، کتابخانۀ مجلس.
- رستمنامه 1245ق، دستنویس ش6424، کتابخانۀ ملک.
- رستمنامه 1321ق، دستنویس ش916، کتابخانۀ مجلس.
- رستم و زردهنگ (به زبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، 1379، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمانشاه.
- رضاییباغبیدی، حسن، 2009: تاریخ زبانهای ایرانی، ژاپن: مرکز پژوهش زبانهای دنیا، دانشگاه اوساکا.
- شادابی، سعید، 1377: فرهنگ مردم لرستان، خرمآباد: افلاک.
- شاکری، مهدی، 1383: «بازخوانی یک واژه در یادگار زریران»، چیستا، ش208-209، صص602-603.
- شاهنامۀ کوردی (ههورامی)، 1385: ئهلماسخان کهنولهیی، بهکوشش محمدرشید امینی، عراق.
- شریفی، احمد، 1374الف: «شاهنامۀ کردی اثری مستقل یا ترجمهای از شاهنامۀ فردوسی»، فرهنگ، ش 15، صص239-260.
- شریفی، احمد، 1374ب: «شاهنامۀ کردی»، مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی بزرگداشت فردوسی، بهکوشش غلامرضا ستوده، تهران،
- شهمردانبن ابیالخیر، 1362: نزهتنامۀ علایی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران.
- صفیزاده، صدیق، 1375: نامة سرانجام، کلام خزانه (یکی از متون کهن یارسان)، تهران: هیرمند، چاپ اول.
- الطبری، محمدبن جریر، 1387ق: تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبری، تصحیح محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت.
- الطبری، محمدبن‌جریر، 1388: تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- طومار شاهنامۀ فردوسی، 1381: بهکوشش مصطفی سعیدی- احمد هاشمی، تهران.
- طومار نقالی شاهنامه 1135ق، 1391: بهکوشش سجاد آیدنلو، تهران.
- غیبی، بیژن، 1379: «یادگار زریران»، پژوهشهای ایرانشناسی، تهران: توس، ج12، ص94-115.
- غیبی، بیژن، 1390: «یادگار زریران»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص55-62.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1386: شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و همکاران (ج6-7)، تهران: دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- قریب، بدرالزمان، 1377: «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم»، مهر و داد و بهار، تهران، صص233-262.
- کریستنسن. آرتور، 1388: مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمۀ ذبیح الله صفا، تهران: هیرمند.
- کیا، خجسته، 1375: قهرمان بادپا در قصهها و نمایش‌های ایرانی، تهران: مرکز.
- گرشویچ، ایلیر، 1378: «ادبیات ایران باستان» ادبیات دوران ایران باستان، ترجمۀ یدالله منصوری، تهران: فروهر.
- گنجینة یاری، گردآورنده: سید کاظم نیکنژاد، نسخة عکسی به شمارة ثبت 118574، مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی.
- لطفینیا، حیدر، 1388: حماسههای قوم کرد، تهران.
- لوکوک، پییر، 1382: کتیبههای هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، زیر نظر ژاله آموزگار، تهران: نشر فرزان روز.
- ماهیار نوابی، یحیی، 1374: یادگار زریران، تهران: اساطیر.
- ماهیار نوابی، یحیی، 1386: درخت آسوریک، تهران: فروهر.
- مسکویه رازی، ابوعلی، 1379: تجاربالامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
- مسکویه رازی، ابوعلی، 1376: تجاربالامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی و علینقی منزوی، تهران: توس.
- نحوی، اکبر و عظیم جباره، 1390: «شفرۀ رستم یا شفرۀ رُستون»، نامۀ فرهنگستان، ش 45، ص 98-102.
- نولدکه، تئودور، 1357: حماسۀ ملی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، تهران: سپهر.
- هژار، عبدالرحمن شرفکندی، 1385: فرهنگ کردی- فارسی، تهران: سروش.
- هفتلشکر 1292ق، دستنویس ش2983، کتاب‌خانة مجلس.
- هفتلشکر (طومار جامع نقالان 1292ق)، 1377: بهکوشش مهران افشاری- مهدی مداینی، تهران.
- هفتلشکر 1359ق (به زبان گورانی)، روایت سید بهاء الدین قطبیانی، دستنویس ش 13689، کتاب‌خانة مجلس.
- هفتلشکر 1349ق (به زبان گورانی)، روایت منسوب به الفت، دستنویس ش11937، کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد.
- هفتلشکر، (بهزبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، 1379، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمانشاه.
- یارشاطر، احسان، 1368: «تاریخ روایی ایران»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گردآورنده: جی. آ. بویل، ترجمه حسن انوشه، تهران، صص453-770.
- Bartholomae, C., 1961: Altiranisches Worterbuch, Berlin.
- Boyce, M., 1990: Textual Sources for the Study of Zoroastrianism, U.S.A.
- Geldner, K. F.,1896: Avesta, the Sacred Books of the Parsis, Stuttgart.
- Jamasp-Asana, J. M., 1897-1913: Pahlavi Texts, Bombay.
- Justi, F., 1963: Iranisches Namenbuch, Hildesheim.
- Hübschmann, H., 1895: Persische Studien, Strassburg.
- Mackenzie, D.N., 2005: "Gurāni", Encyclopaedia Iranica, vol. 12, New York, pp. 401-403.
- Mackenzie, D.N.,1966: The Dialect of Awroman (Hawrâmân Luhōn), Kobenhaven.
- Madan, D. M., 1911: The Complete of The Pahlavi Dinkard, Bombay.
- Mahmoudveysi, P & …, 2012: The Gorani language of Gawraǰū a village of West Iran, Wisbaden.
- Mayrhofer, M., 1979: Iranisches Personennamenbuch, Wien.
- Minorsky, V., 1943: "The Gûrān", BSOAS 11, pp. 75-103.
- Mokri, M., 1974: Cycle des Fidèles Compagnons a l’ époque de Buhlûl, Appendice Dawra-y Buhlûl (بهلول دانا و یاران حقیقت به انضمام متن گورانی دورة بهلول), Paris.
- Nyberg, H. S., 1964-1974: A Manual of Pahlavi, I & II, Wiesbaden.
- Shahbazi, A. Sh., “ On The Xwaday-Namag”, Acta Iranica, 1990, XVI, pp.208-229.
- Pakzad, F., 2005: Bundahišn, Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Tehran: Centre for Great Isiamic Encyclopaedia.
- Tafazzoli, A., 1970 “Note pehlevies” I, Journal Asiatique (Paris), 258. pp. 87-93.
