جای‌گاه بابِل در باورهای اسطوره‌ای ایرانی و نمود آن در ادب فارسی
الموضوعات :
نجم الدّین جبّاری
1
(استادیار دانشگاه کردستان. کردستان. ایران.عضو هیأت علمی دانشگاه کردستان)
الکلمات المفتاحية: غرب, ایرانشهر, بابل, جغرافیای اسطوره‌ای, ادبیات فارسی,
ملخص المقالة :
ایرانشهر، نام عام سرزمین‌های ایران‌زمین است که در اساطیر ایرانی و متون پهلوی، به سرزمین روشنایی و قلمرو اهوره‌مزدا شناخته شده است؛ همین نگرش در کتاب‌های جغرافیایی دورۀ اسلامی و متون ادب فارسی تکرار شده که نتیجۀ چنین نگرشی، ایرانشهر را هم‌چون یک مرکز برای جهان کهن می‌انگارد که تقدّس دارد و باید از دست‎اندازی اهریمنان مصون ماند. از سویی دیگر، بابل تمدّنی بزرگ و اثرگذار در بین‌النّهرین بود که پس از سومریان سر برآورد و بسیاری از تمدّن‌های خاورمیانه و شمال آفریقا و اروپا را بویژه در باورهای نجومی متأثّر کرد. با تسخیر بابل از سوی کورش هخامنشی و افزودنش به ایران، این سرزمین، همواره بخشی از ایرانشهر بشمار می‌آمده که این وضعیّت در متون جغرافیایی اسلامی هم انعکاس یافته است. با توجّه به این انتساب، بابل هم باید مانند ایران سرزمینی سپند باشد، امّا در باور ایرانیان، همین بابل خاست گاه جادوان و اهریمنان و قلمروِ برای آنان انگاشته شده و پاره‌ای از مصائب ایران نیز از آن‌جا خاسته و این برخلاف همۀ انگاره‌های خوبی است که دربارۀ ایران شهر وجود دارد. در این جستار به شیوه‌ای توصیفی تحلیلی گفته شده که چون بابل در غرب جغرافیای اسطوره‌ای ایران قرار گرفته، غروب‌جای خورشید است. چنین وضعیتی، طبق باورهای مهرپرستی، برای سرزمین‌های غربی و از جمله بابل شومی به هم راه آورده است.
- ابن بلخی. (1363). فارس‌نامه، به تصحیح گای لسترانج و ر.ا. نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.
- ابن‌رسته. (1365). الأعلاق النّفیسه، ترجمه حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
- ابوالفداء، اسماعیل. (1349). تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- اصطخری، ابواسحاق. (1347). مسالک و ممالک (ترجمه فارسی المسالک و الممالک از قرن 5/6)، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اکبری مفاخر، آرش. (1391). «بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه» پژوهش‌نامه ادب حماسی، سال هشتم، شمارۀ 14، 27-59.
- الیاده، میرچا. (1365). مقدّمه بر فلسفه‌ای از تاریخ، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تبریز: نیما.
- اوستا. (1377). گزارش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
- بهار، مهرداد. (1377). از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
- بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه.
- بیرونی، ابوریحان. (1367). التّفهیم لأوائل صناعه التّنجیم، تصحیح جلال‌الدّین همایی، تهران: هما.
- بیرونی، ابوریحان. (1377). آثارالباقیه عن قرون الخالیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
- پورداود، ابراهیم. (1377). یشت‌ها، تهران: اساطیر.
- پورنامداریان، تقی. (1375). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی و فرهنگی.
- جنیدی، فریدون. (1358). زندگی و مهاجرت نژاد آریا، تهران: بنیاد نیشابور.
- جنیدی، فریدون. (1383). «شهرزاد داستانسرای»، فرهنگ مردم، شمارۀ 11 و 12، 12-14.
- حافظ ابرو. (1349). جغرافیای حافظ ابرو (قسمت ربع خراسان)، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- حافظ، شمس‌الدّین. (1370). دیوان، به تصحیح علّامه محمّد قزوینی و دکتر قاسم غنی، به اهتمام ع. جربزه‌دار، تهران: اساطیر.
- حسینی فسایی، میرزاحسن. (1378). فارس‌نامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
- خاقانی. (1374). دیوان، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، تهران: زوّار.
- خنجی، فضل‌الله بن روزبهان. (1355). مهمان‌نامه بخارا، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- دریایی، تورج. (1382). «دیدگاه موبدان و شاهنشاهان ساسانی دربارۀ ایرانشهر» نامه ایران باستان، سال سوم، شمارۀ 2، 19-27.
- ریاحی، محمّدامین. (1380). فردوسی، تهران: طرح نو.
- زند وهومن یسن. (1383). ترجمه صادق هدایت، تهران: جامه‌دران.
- ساندرز، ن.ک. (1373). بهشت و دوزخ در اساطیر بین‌النّهرین، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: فکر روز.
- «شهرستان‌های ایرانشهر». (1379). نوشته‌های پراکنده، ترجمۀ صادق هدایت، تهران: ثالث، صص. 457-478.
- صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- فرنبغ دادگی. (1380). بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
- فره‌وشی، بهرام. (1374). ایرانویچ، تهران: دانشگاه تهران.
- قرشی، امان‌الله. (1380). آب وکوه در اساطیر هند و ایرانی، تهران: هرمس.
- قطران تبریزی. (بی‌تا). دیوان، به اهتمام حسین آهی، تهران: خزر.
- کریستن‌سن، آرتور. (1383). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، تهران: چشمه.
- کریمر، ساموئل. (1385). الواح سومری، ترجمه داود رسایی، تهران: علمی و فرهنگی.
- کزّازی، میرجلال‌الدّین. (1368). از گونه‌ای دیگر، تهران: مرکز.
- کزّازی، میرجلال‌الدّین. (1379). نامه باستان، تهران: سمت.
- کینگ، لئوناردو. (1386). تاریخ بابل از تأسیس سلطنت تا غلبۀ ایرانیان، ترجمه رقیّه بهزادی، تهران: علمی و فرهنگی.
- گاور، آلبرتین. (1381). تاریخ خط، ترجمه عبّاس مخبر، تهران: مرکز.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی. (1384). زین‌الأخبار، به اهتمام رحیم رضازادۀ ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملّی.
- گرگانی، فخرالدّین‌اسعد. (1377). ویس و رامین، تصحیح محمّد روشن، تهران: صدای معاصر.
- گریمال، پیر. (1381). اسطوره‌های بابل و ایران باستان، ترجمه ایرج علی‌آبادی، تهران: علمی و فرهنگی.
- لوسکایا، پیگو. (1372). حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران: مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- مارکوارت، یوزف. (1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: اطّلاعات.
- مرادی‌غیاث‌آبادی، رضا. (1384). بیستون کتیبه داریوش بزرگ، تهران: نوید شیراز.
- مستوفی، حمدالله. (1362). نزهه القلوب (المقاله الثّالثه)، تصحیح گای لسترانج، تهران: بی‌جا.
- معین، محمّد. (1326). مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی، تهران: دانشگاه تهران.
- معین، محمّد. (1385). ستاره ناهید، تهران: معین.
- مقدسی، مطهّر بن طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ، ترجمه محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
- منوچهری. (1370). دیوان، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
- مولوی، جلال‌الدّین. (1373). مثنوی، تصحیح نیکلسون، به اهتمام ن. پورجوادی، تهران: امیرکبیر.
- مینوی خرد. (1354). ترجمه احمد تفضّلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- نامه تنسر به گشنسب. (1354). تصحیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی.
- هاکس، مستر. (1377). قاموس کتاب مقدّس، تهران: اساطیر.
- نظامی، یوسف. (1389). هفت پیکر، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
- وراوینی، سعدالدّین. (1367). مرزبان‌نامه، تصحیح محمّد روشن، تهران: نشر نو.
- ورمازرن، مارتین. (1383). آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه.
- هرودوت. (1362). تاریخ هرودوت، ترجمه جرج راولینسون، تلخیص ا. ج. اوانس، ترجمه غ. وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
- همدانی، محمّد بن محمود. (1375). عجایبنامه، ویرایش جعفر مدرّس صادقی، تهران: مرکز.
_||_
