رستم در حماسه‌های گورانی
الموضوعات :
1 - کانون فردوسیِ مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, رستم, زبان گورانی, شاهنامهسرایی, رستمنامه,
ملخص المقالة :
چکیده رستم برجسته‌ترین پهلوان ملی در حماسه‌های ایرانی است. نام رستم در اوستا و دین‌کرد نیامده، امّا در چند متن پهلوی اشاره‌ای گذرا به نام وی شده‌است که افزودگی برخی از آن‌ها روشن است. داستان‌های رستم در دوران اشکانی و ساسانی ــ بو‌یژه پایان دوران ساسانی ــ از شهرت برخوردار بوده و در انتقال به دوران اسلامی در دو شاخة شرقی با محوریّت زبان فارسی (- ایران خاوری) و شاخة غربی با محوریّت زبان گورانی (- ایران باختری) گسترش یافته‌است. بررسی نقش و جای‌گاه رستم در ایران باختری موضوع این مقاله است. در سده‌های 4-5 ق.شاهنامة پیروزان در شاخۀ غربی شامل تاریخ اساطیری ایران از کیومرث تا بهمن با داستان‌های فراوانی از رستم بوده‌است. شاهنامه/ گردنامةلارجانی نیز در همدان به پیرو شاهنامة پیروزان فراهم آمده‌است. در حماسه‌های گورانی به شاهنامه‌ای منثور اشاره شده که گویا شاهنامة پیروزان بوده‌است. احتمالاً سرچشمة حماسه‌های گورانی به همین شاهنامه و روایت‌های گردنامة لارجانی یا منابع آن‌ها بازمی‌گردد. حماسه‌های گورانی دورة کامل زندگی رستم از تولّد تا مرگ وی را در بردارند. علاوه بر داستان‌های رستم در شاهنامۀ فردوسی، روایات افزوده بر شاهنامه، حماسه‌های پس از شاهنامه، روایت‌های نقّالی و گفتاری داستان‌های ویژه‌ای از رستم همانند رستم و زنون و رستم و زردهنگ آمده که تنها روایت گورانی آن موجود است. کلیدواژه‌ها رستم، شاهنامه، زبان گورانی، شاهنامهسرایی، رستمنامه.
- آموزگار، ژاله. (1392). یادگار زریران، تهران:معین.
- آیدنلو، سجاد. (1390) دفتر خسروان، برگزیدة شاهنامة فردوسی، تهران: سخن.
- ابن قتیبه، ابی محمّد عبدالله بن مسلم. (2003ق ). المعارف، بیروت.
- ابن ندیم، ابوالفرج. (1350ش). الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران.
- ابن ندیم، ابوالفرج. (1343). الفهرست، ترجمۀ محمّدرضا تجدد، تهران: بانک بازرگانی ایران (چاپ‌خانه).
- ابن هشام، عبدالملکبن هشام. (بیتا). السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و...، بیروت.
- اکبری مفاخر، آرش. (1392). «سهراب و سناویذکه»، ویژه‌نامۀ همایش بینالمللی هزارمین سال سرایش شاهنامة فردوسی، تهران، ش، ج 2، صص 250-259.
- اکبری مفاخر، آرش. (1395). رزم‌نامۀ کنیزک، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- اکبری مفاخر، آرش. (1390). «کریمان کیست؟»، جستارهای ادبی، شمـارة 174، صص15-37.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم. (1363). فردوسینامه (ج 1: مردم و فردوسی، ج 2: مردم و شاهنامه، ج 3: مردم و قهرمانان شاهنامه) تهران: علمی.
- بانوگشسپنامه. (1382). تصحیح مهرانگیز کراچی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگ.
- برزو و فولادوند(بهزبان گورانی). (1380). رونوشت اسدالله صفری، شمـارة ثبت29193، کتاب‌خانة دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- بلعمی، ابوعلی. (1380). تاریخ ، تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: زوّار.
- بلعمی، ابوعلی. (1378). تاریخ‌نامة طبری، تصحیح محمّد روشن، تهران: سروش.
- بندهش ایرانی. [1349ش].دست‌نویس ت. د. 1، چاپ عکسی از روی نسخة شمارة «1»، (TD1) تهمورث دین‌شاه، تهران.
- بندهش ایرانی. (1355ش). روایات امید اشاوهیشتان و جز آن. دست‌نویس ت. د. 2.، بخش نخست و دوم، بهکوشش ماهیار نوابی، کی‌خسرو جاماسب‌اسا، محمود طاووسی، گنجینه دستنویسهای پهلوی و پژوهشهای ایرانی، شمـاره 54-55، شیراز.
- بندهش ایرانی، دست‌نویس ت. د. 2 ←Bundahishn, TD2.
- «بندهش ایرانی»، دست‌نویس د. ه. ← متنهای پهلوی.
- بندهش هندی. (1350). دست‌نویس ک. 20 و ک 20ب (ارداویرافنامه، بندهش و جز آن)، بخش نخست، به کوشش ماهیار نوابی و محمودطاووسی، گنجینه دستنویسهای پهلوی و پژوهشهای ایرانی 48، شیراز.
- بندهش هندی(متنی به زبان پارسی میانه، پهلوی ساسانی). (1368ش). ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگ.
- بهار، مهرداد. (1375). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران:آگه.
- بهار، مهرداد. (1380). مقدّمه و تعلیقات بر بندهش، تهران:توس.
- بهار، مهرداد. (1345). واژهنامة بندهش، تهران:بنیاد فرهنگ ایران.
- بیژن و منیجه به زبان گورانی← Mokri .
- بیژن و منیژه. رونوشت اسدالله صفری، کتاب‌خانه دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- تاریخ سیستان. ( بیتا). تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: معین.
- تجاربالامم فی اخبار ملوک العرب و العجم. (1373). تصحیح رضا انزابینژاد و محمّد کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- تفضلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران قبل ازاسلام، تهران: سخن.
- ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمّد نیشابوری. (1963 م.) غرر اخبار ملوک الفرس (= غررالسیر)، تهران.
- ثعالبی، حسین بن محمّد. (1372). شاهنامة کهن، پارسیگردان: محمّد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
- جنگ اشعار اهل حق، دست‌نویس شمـاره 17450، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- جنگ روایات دینی و تاریخی منثور و منظوم زردشتیان، دست‌نویس شمـاره 13742، کتاب‌خانة مجلس.
- جواهرپوش. (1307). روایت مصطفی بن محمود گورانی، دست‌نویس شمـاره 4616، کتاب‌خانة ملک.
- جیحونآبادی، نعمتالله. (1361). حقالحقایق یا شاهنامۀ حقیقت، بهکوشش محمّد مکری، تهران:کتابخانۀ طهوری.
- حمدالله مستوفی قزوینی. (1362). نزههالقلوب، به سعی و اهتمام گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
- حمزه بن الحسن الاصفهانی. (بیتا). تاریخ سنی ملوکالارض و الانبیاء، بیروت.
- حمزه بن حسن الاصفهانی. (1346). تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفرشعار، تهران:امیر کبیر.
- خالقی مطلق، جلال. (1386). «از شاهنامه تا خداینامه»، نامة ایران باستان، سال هفم، شمـارة 1-2، صص 3-119.
- خالقی مطلق، جلال. (1381). سخنهای دیرینه، به کوشش علی دهباشی، تهران: افکار.
- خالقی مطلق، جلال. (1372). گل رنج‌های کهن، بهکوشش علی دهباشی، تهران:ثالث.
- خالقی مطلق، جلال. (1389). یادداشتهای شاهنامه، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- خالقی مطلق، جلال. (1393). «پیش‌گفتار بر شاهنامۀ فردوسی»، شاهنامه، (پیرایش دوم)، تهران: سخن.
- خالقی مطلق، جلال. (1390 الف). «رستم»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران، صص487-516.
- خالقی مطلق، جلال. (1390ب). «شاهنامۀ مسعودی مروزی»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران، صص83-86.
- خالقی مطلق، جلال. (1390پ). «شاهنامۀ پیروزان»، فردوسی و شاهنامهسرایی، تهران، صص963-964.
- خالقی مطلق، جلال. (1390ت). «شاهنامۀ رستم لارجانی»، فردوسی و شاهنامهسرایی. تهران، صص965-966.
- «دارجنگه»، چ انجوی، فردوسینامه، ج 1، ص 313-337.
- «دارجنگه»، چ غضنفری، گلزار ادب لرستان، ص 57-61.
- دارا، مریم. (1391 ش). رستم، تهران.
- داستان عامیانه [= رستمنامه]. دست‌نویس شمـاره 15794، کتاب‌خانة مجلس.
- داستان کودکی رستم و کشتن ببر بیان(بهزبان گورانی). دست‌نویس شمـاره 9773، کتاب‌خانة مجلس.
- درخت آسوریک. (1363). (متن پهلوی، آوانوشت، ترجمه فارسی فهرست واژه‌ها و یادداشت‌ها) به کوشش یحیی ماهیار نوّابی، تهران: فروهر.
- درخت آسوریک←Pahlavi Texts, p.
109-114
- دریایی، تورج. (1388ش). شهرستا‌ن‌های ایرانشهر، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: توس.
- دین‌کرد ← .
Madan
- دینوری، ابیحنیفه احمد بن داود. (1960م) . اخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر.
- دینوری، ابوحنیفه. (1367). اخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
- دیوانَ گَورَه.(1382). بهکوشش محمّد حسینی، کرمان‌شاه: باغ نی.
- رستگار فسایی، منصور.(1369). فرهنگ نام‌های شاهنامه، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رستمنامه. (1245ق). دست‌نویس ش4036، کتابخانۀ مجلس.
- رستمنامه. (1245ق). دست‌نویس ش6424، کتابخانۀ ملک.
- رستمنامه(1321ق). دست‌نویس ش 916، کتابخانۀ مجلس.
- رستم و بور بیان (به زبان گورانی). (1380ش). رونوشت اسدالله صفری، شماره ثبت 29195، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- رستم و زردهنگ (به زبان گورانی). (1349ش). دست‌نویس شماره9776، کتابخانۀ مجلس.
- رستم و زردهنگ (به زبان گورانی).( 1379ش). رونوشت اسدالله صفری، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- رستم و زردهنگ (به زبان گورانی)←زردآهنگ.
- رستم و زنون (به زبان گورانی) ←هفتلشکر گورانی الفت، گ 122ب ـ گ 207الف.
- رستم و زنون (به زبان گورانی)، (1380ش). رونوشت اسدالله صفری، شمـاره ثبت 29195، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمان‌شاه،
- رستم و شمقال (به زبان گورانی). (1308ق). دست‌نویس شمـاره9787، کتابخانۀ مجلس.
- روایات داراب هرمزدیار. (1922 م). بهکوشش رستم مانک اونوالا، بمبئی.
- روایات داراب هرمزدیار، دست‌نویس ش1097924، کتابخانۀ ملّی.
- روایت پهلوی، (1390). بهکوشش مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رودنکو، م. ب. (1390). افسانههای کُردی، ترجمة کریم کشاورز، تهران:جامی.
- روستم و زوراب. (1955 م). ترجمه از هورامی به کُردی، علی باپیرآغا، عراق.
- زردآهنگ (= رستم و زردهنگ) (به زبان گورانی). ( 1321ق). دست‌نویس شماره 9504، کتابخانۀ مجلس.
- سرامی، قدم‌علی. (1378). از رنگ گل تا رنج خار، تهران: علمی و فرهنگی.
- سرانجام (سهرئهنجام)، مجموعۀ کلام‌های یارسان. (2007 م). بهکوشش طیّب طاهری، عراق.
- سرکاراتی، بهمن. (1385). سایههای شکارشده، تهران: قطره.
- سمرقندی، نصر بن محمّد. ( بیتا). بحر العلوم، بی‌نا.
- سهروردی، شهابالدین یحیی، (1380). مجموعة مصنفات شیخ اشراق، تصحیح سیّد حسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- شادابی، سعید. (1377). فرهنگ مردم لرستان، خرمآباد: افلاک.
- شاهنامۀ بایسنغری (/ بایسنقری). (1350 ش). کتابت 833 ق، چاپ عکسی، تهران.
- شاهنامۀ کُردی. (1389). بهکوشش ایرج بهرامی، تهران: آنا.
- شاهنامۀ کوردی (ههورامی). (1385 ش). ئهلماسخان کهنولهیی، بهکوشش محمّدرشید امینی، عراق.
- شاهنامۀ لکی.(1384). بهکوشش حمید ایزدپناه، تهران: اساطیر.
- شهبازی، علیرضا شاپور. (1389). تاریخ ساسانیان. تهران: مرکز نشر دانش‌گاهی.
- شه‌مردانبن ابیالخیر. (1362). نزهتنامۀ علائی، تصحیح فرهنگ جهان‌پور، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- شیبانیفر، رقیه. (1391). «بازشناسی، تحقیق و ترجمۀ خداینامه به روایت ابن مقفع از کتاب نهایهالارب»، پایاننامۀ دوره دکتری دانشگاه فردوسی مشهد.
- طبری، محمّد بن جریر،(1387ق). تاریخ الامم و الملوک، تاریخ الطبری، تصحیح محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت.
- طبری، أبی جعفر محمّد بن جریر.(1881-1882م). تاریخ الرسل و الملوک، به کوشش دوخویه، لیدن.
- طبری، محمّد بن جریر. (1375ش) تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- طبری، محمّدبن جریر. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر قرآن، بیروت.
- طومار شاهنامۀ فردوسی. (1381 ش). بهکوشش مصطفی سعیدی-احمد هاشمی، تهران: خوش‌نگار.
- طومار کهن شاهنامه. (1374). جمشید صداقتنژاد، تهران: دنیای کتاب.
- طومار نقّالی شاهنامه. (1391). بهکوشش سجاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.
- عسکری عالم، علی‌مردان. (1390). افسانه های و باورداشت‌های غرب ایران، تهران:آرون.
- غضنفری امرائی، اسفندیار. (1378). گلزار ادب لرستان، تهران: مفاهیم.
- غیبی، بیژن. (1379). «یادگار زریران»، پژوهشهای ایرانشناسی، ج 12، صص 94-115.
- فرامرزنامه. (1324 ق). به دست‌یاری سروش تفتی، بمبئی.
- فرامرز و بهمن. (1380).(به زبان گورانی)، رونوشت اسدالله صفری، شماره ثبت 29196، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، بهکوشش جلال خالقی‌مطلق و همکاران ج6-7، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- فرنبغ دادگی. (1380). بندهش ، ترجمة مهرداد بهار، تهران: توس.
- قریب، بدرالزمان. (1377). «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم»، مهر و داد و بهار، صص233-262.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل. (1331ش). النقص معروف به بعض مثالب النواصب...، بهکوشش محدث ارموی، تهران.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل. (1391). النقص معروف به بعض مثالب النواصب...، بهکوشش محمّدحسین درایتی، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- گجری شاهو ، امین. (1380). نوفل و مجنون میرزا شفیع کلیایی (داستان کاوه و ضحّاک شاهرخ کاکاوندی) =، تهران: مه.
- کریستن‌سن، آرتور. (1381). کیانیان، ترجمۀ ذبیح‌الله صفا، تهران: هیرمند.
- گردیزی، عبدالحی، (1363). زین‌الاخبار، بهکوشش عبدالحی حبیبی، تهران: انجمن آثار و مفاخر.
- لطفینیا، حیدر. (1388). حماسه های قوم کُرد، تهران سازمان میراث فرهنگی کشور.
- متون پهلوی ←Pahlavi Texts
- متنهای پهلوی، بخشهایی از بندهش، زند وهومن یشت، دین‌کرد. (بیتا). چاپ عکسی از روی مجموعة دستور هوشنگ، تهران.
- مثنوی شاهنامه با لهجهای ناشناس. (1288ق). دست‌نویس شمـاره 16559، کتاب‌خانة مجلس.
- مجملالّتواریخ و القصص. (1318ش). تصحیح محمّدتقی بهار، تهران: اساطیر
- مجملالّتواریخ و القصص (محمّد پسر شادی). (2002م). تصحیح نجمالدین سیفآبادی، آلمان.
- مدرسی چهاردهی، نورالدین. (1368). خاکسار و اهل حق، تهران: کتاب‌فروشی اشراقی.
- مزداپور، کتایون. (1383). داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارۀ اسطوره، تهران: اساطیر.
- مسعودی، ابوالحسن علی‌بن الحسین. (بیتا). التنبیه والاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی. القاهره.
- مسعودی، ابوالحسن علی‌بن الحسین. (1365). التنبیه والاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مسعودی، ابوالحسن علی‌بن الحسین. (1965). مروجالذهب و معادنالجوهر، بهکوشش شارل پلا، بیروت.
- مسعودی، ابوالحسن علی‌بن الحسین. (1374). مروجالذهب و معادنالجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مقاتل بن سلیمان. ( 1423 ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان ، بیروت.
- مقدسی، مطهر بن طاهر. (بیتا). البدأ و التاریخ، بیجا.
- مقدسی، مطهربن طاهر. (1376). آفرینش و تاریخ، مقدّمه، ترجمه و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
- مینوی خرد.(1380). ترجمۀ احمد تفضلی، بهکوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
- نامة سرانجام. (1375). بهکوشش صدیق صفیزاده، تهران: هیرمند.
- نهایهالارب فی اخبار الفرس و العرب. (1375). تصحیح محمّدتقی دانشپژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- هفتخوان رستم(به زبان گورانی).(1380). شمـاره ثبت 29195، رونوشت اسدالله صفری، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- هفتلشکر(طومار جامع نقّالان). (1377). بهکوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- هفتلشکر(به زبان گورانی). (1359ق). روایت سیّدبهاءالدین قطبیانی، دست‌نویس ش 13689، کتاب‌خانة مجلس.
- هفتلشکر(به زبان گورانی). (1349ق) روایت منسوب به الفت، دست‌نویس ش11937، کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد.
- هفتلشکر و رستمنامه(به زبان گورانی). رونوشت اسدالله صفری، کتابخانۀ دانشگاه رازی کرمان‌شاه.
- هفتلشکر(به زبان گورانی). (1295ق). دست‌نویس ش 2422874، کتاب‌خانه ملّی.
- هفتلشکر(به زبان فارسی). (1292 ق). دست‌نویس ش 2983، کتاب‌خانة مجلس.
- یاقوت حموی بغدادی. (1995م). معجم البلدان، بیروت.
- یادگار زریران . (1374). متن پهلوی با ترجمۀ فارسی و آوا نویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه از یحیی ماهیار نوّابی، تهران: اساطیر.
- Asmussen, P. (1973). Studies in Judeo-Persian Literature, Leiden.
- “Ayādgār ī Zarērān” → Pahlavi Texts, p. 1-17.
- Bailey, H. W. (1971). Zoroastrian Problem in the Ninth Century Books, Oxford.
- Bundahishn being a facsimile of TD manuscript, (1908). No. 2. Anklesaria, T., D.,With an introduction by Bahramgore Tahmuras Anklesaria.
- Darmesteter, J.(1892-1893 ) Zend-Avesta, Paris.
- Drower, E. S. ( 1937). The Mandaeans of Iraq and Iran, Oxford.
- Justi, F. (1868). Der Bundehesh, Leipzig.
- Geldner, K. F.(1896) .Avesta, the Sacred Books of the Parsis, Stuttgart.
- Mackenzie, D.N. (1962). Kurdish Dialect Studies, London,.
- Madan, D. M. ( 1911).The Complete of The Pahlavi Dinkard, Bombay.
- Pakzad, F. (2003). Bundahišn, Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Tehran,.
- Mokri, M. ( 1966). Bīžan-u Manīja(داستان بیژن و منیجه به زبان گورانی), Paris,.
- Pahlavi Texts. (1897-1913). ed. Jamasp-Asana, J. M., Bombay.
- Petermann, H. (1865). Reisen im Orient, Leipzic.
- Russell. J. R. ( 2000). “The Šāh-nāme in Armenian Oral Epic”, Second International Conference on Ferdōsī, Center for the Great Islamic Encyclopaedia, Tehran.
- The Pahlavi Rivâyat.( 1943). ed. Dhabhar, E. B.,Bombay,.
- The Peršian Rivāyats of Hormazyār Faramārz. (1932).ed. Dhabhar, M. A., Bombay.
- Zand i Khurtak Avestak. ( 1927) ed. Dhabhar, B. N.,Bombay.
