سنّت قصه‌پردازی و نقش گوسان‌ها در نقل روایت‌های پهلوانی
الموضوعات :
محمدرضا راشدمحصل
1
(عضو پیوستة قطب علمی فردوسی شناسی و استاد مدعوّ دانشگاه فردوسی مشهد، ایران.)
الکلمات المفتاحية: سنّت قصه‌پردازی, گوسان‌ها, روایت‌های پهلوانی, شاهنامه فردوسی, خنیاگر,
ملخص المقالة :
چکیده وجود نام‌های مشترک و روایت‌های همانند در اوستا و حماسه‌های هند نشان از قدمت داستان‌های اساطیری و حماسی ایران - حدّاقّل از زمان همراهی و همزیستی اقوام هند و ایرانی، یعنی بیش از دو هزار سال پیش از میلاد مسیح - دارد. برخی نشانه‌ها از نوع جانوران شگفت، پرندگان خارق‌العاده و روایت‌های مختلف از اسطورة دموزی واینانا، نماینده مشترکاتی با اقوام هند و اروپایی و ساکنان بین‌النهرین است. اشاره‌های هرودوت، کتزیاس و گزنفون در کتاب‌ها و گزارش‌های خارس میتیلینی بارسالار اسکندر حکایت دارد که داستان‌های دینی، پهلوانی و غنایی در مراکز فرهنگی و گنجینه‌های شاهان ایرانی نگهداری شده است. این اشاره‌ها، بیان‌گر آنست که قصه‌پردازی و توجه به آن همزاد عمر آدمیست، بویژه که این قصه‌پردازی‌ها در میان اقوام ایرانی بیش‌تر با آواز و حرکات نمایشی همراه بوده است. روایت‌هایی دیگر چون داستان رستم و سهراب و به آسمان رفتن کاوس نیز نشان از نقلهایی دارد که گوسان‌های قصه‌پرداز در مناطق مختلف شاید با اندکی تغییر، غالباً قصّه‌ها را به صورت منظوم و با آواز می‌خوانده‌اند. این روایت‌ها که بیشتر تمثیل‌های غنایی پهلوانی است. در شاهنامه نیز در داستان خسروپرویز و باربد نمونه‌هایی دارد. گوسان‌ها با این که از میان تودة مردم برخاسته و بیشتر برای آنها روایت‌پردازی می‌کرده‌اند، در میان برجستگان و حکومت‌گران هم از موقعیتی خاص برخوردار بوده و غالباً به مجالس آنان رفت و آمد داشته‌اند. در این گفتار کوشش شده است تا به اهمیت این روایت‌گران بدیهه‌سرا اشاره شود و مقام و موقعیّت آنان در جامعه مشخّص گردد.
- آثنایُس (سده دوم میلادی) (1386). ایرانیان در کتاب بزم فرزانگی، برگردان و یادداشت‌ها از جلال خالقی مطلق، انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران.
- اردشیر بابکان (1348). عهد اردشیر، پژوهندة عربی استاد احسان عبّاس، برگرداننده به فارسی س، محمدعلی امام شوشتری، انتشارات انجمن آثار ملّی، تهران.
- بویس، مری (1368). گوسان پارتی و سنتهای خنیاگری در ایران (مقاله) ترجمه مهری شرقی، مجله چیستا سال هفتم، شماره 66 و 67، تهران.
- بویس، مری (1369). گوسان پارتی و سنت نوازندگی در ایران (مقاله)، مترجم مسعود رجب‌نیا، تحقیق و بررسی توس، به کوشش محسن باقرزاده (مجموعه مقالات)، چاپ اول، انتشارات توس، تهران.
- تفضّلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش دکتر ژاله آموزگار، انتشارات سخن، تهران.
- جاحظ، عمروبن بحر (1914). کتاب التاج فی اخلاق الملوک، پژوهیدة احمد زکی، دارالکتب، قاهره.
- جاحظ، عمروبن بحر (1898). المحاسن و الاضداد، چاپ لیدن.
- خالقی مطلق، جلال، (1386)، حماسه، پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی، ترجمه و نگارش جلال خالقی مطلق، انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران.
- سرکاراتی، بهمن (1355). رستم یک شخصیت تاریخی یا اسطوره‌ای (مقاله)، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، سال 12، شماره دوم، تابستان 1355.
- سعدی، شیخ مصلح الدّین مشرف‌الدین، 1347، گلستان، بخش یکم، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، تهران.
- طبری، محمدبن جریر (1901-1879). تاریخ الامم و الملوک، به کوشش دوخویه، لیدن.
- عناصری، جابر، (1370)، معرفی کتاب خنیاگری و موسیقی ایران (مقاله)، چیستا، سال نهم، شماره 82 و 83، تهران.
- فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1385). شاهنامه براساس نسخة چاپ مسکو، به کوشش دکتر توفیق سبحانی، انتشارات روزنه، تهران.
- قریب، بدرالزّمان (1386). مطالعات سغدی، به کوشش محمّد شکری قومشی، انتشارات طهوری، تهران.
- کریستن سن، آرتور (1343). کیانیان، ترجمه ذبیح‌الله صفا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
- گرگانی، فخر‌الدین اسعد (1314). ویس و رامین، با مقدمه مجتبی مینوی، کتابنامة بروخیم، تهران.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1378). مروج الذّهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ ششم، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
- نامة تنسر به گشنسب (1354). به تصحیح مجتبی مینوی، گردآورندة تعلیقات مجتبی مینوی، محمد اسماعیل رضوانی، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران.
- نصرآبادی، محمدطاهر، بی‌تا، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران.
- یارشاطر، احسان (1331). رستم در زبان سغدی (مقاله)، مجلة مهر سال هشتم شماره هفتم، تهران.
