ملاحظاتی دربارۀ منظومۀ بهمن‌نامه

الموضوعات :

اکبر نحوی ¹ , سارا رضاپور ²

1 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی

تاريخ الإرسال : 20 الأربعاء , جمادى الأولى, 1436 تاريخ التأكيد : 23 السبت , شوال, 1436 تاريخ الإصدار : 08 الأحد , ذو القعدة, 1436

الکلمات المفتاحية: بهمن, بهمن نامه, ایران شاه, ایران شان, تاریخ نظم بهمن‌نامه,

ملخص المقالة :

بهمن‌نامه متنی حماسی در سرگذشت بهمن پسر اسفندیار است. دکتر عفیفی مصحَّح این منظومه نام شاعر آن را ایران‌شاه بن ابی الخیر ضبط کرده است و دکتر متینی مصحَّح کوش نامه- منظومه‌ای دیگر از این شاعر- نام او را با دلایلی ایران‌شان بن ابی‌الخیر درست دانسته است. تاریخ دقیق نظم بهمن‌نامه نیز روشن نیست و پژوهش‌گران گفته‌اند که در قرن پنجم - اواخر قرن پنجم و یا اوایل قرن ششم - به نظم درآمده است. بنابراین هنوز دربارة نام درست شاعر و زمان دقیق نظم بهمن‌نامه شکّ و تردیدهایی وجود دارد. در این مقاله پس از وارسی حوادثی که گویندة بهمن‌نامه در دیباچۀ منظومه از آن‌ها یاد کرده است و نیز با نگریستن به دست‌نویس‌های مجمل التّواریخ و القصص که نخستین بار از گویندة منظومه در آن ذکری رفته، با دلایلی اثبات شده است که نظم بهمن‌نامه کمی پیش از 10 ذی‌حجّة 495 به پایان رسیده بوده است و پس از گرشاسب‌نامه کهن‌ترین متن حماسی ملّی ایران بشمار می‌رود. نام ایران‌شان هم به رغم غرابت آن از اصالت برخوردار است و آن‌گاه دربارة فقه اللغه و معنای ایران‌شان و نمونه‌هایی دیگر از نام‌های مشابه آن بحث شده است.

المصادر:

- آوی، حسین بن محمد. (1328). ترجمۀ محاسن اصفهان، به اهتمام عبّاس اقبال، تهران.

- آیدنلو، سجاد. (1386). نارسیده ترنج، اصفهان: نقش مانا.

- آیدنلو، سجاد. (1388). متون منظوم پهلوانی، تهران: سمت.

- ابن اثیر. ( 1388). تاریخ الکامل، ترجمۀ حمید رضا آژیر (ج14) تهران: اساطیر.

- ابن قلانسی. (1908). ذیل تاریخ دمشق، بیروت[بی نا].

- ابن مسکویه. (1358). الحکمةالخالدة(جاویدان خرد)،تصحیح عبدالرّحمن بدوی، تهران: دانش‌گاه تهران.

- ابونعیم اصفهانی. (بی­تا). ذکر اخبار اصبهان، بیروت: دارالکتاب الاسلامی.

- ابی الشیخ اصفهانی. (1409). طبقات المحدّثین باصبهان، بیروت: دارالکتب العلمیّه.

- اصطخری. (1368). مسالک و ممالک (ترجمة قدیم) به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی فرهنگی.

- امیدسالار، محمود. (1384). یادداشت­های کوش­نامه، فرهنگ ایران زمین. تهران: بنیاد موقوفات دکترمحمود افشار.

- ایران‌شان بن ابی الخیر. (1377). کوش­نامه، تصحیح جلال متینی، تهران: علمی.

- ایران‌شاه بن ابی الخیر. (1370). بهمن­نامه. تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.

- پیرنیا. حسن. (1386). ایرانباستان، تهران: نامک

- تاریخ سیستان. (1314). تصحیح ملک الشّعرا بهار، تهران: کلالۀ خاور.

- حدود العالم. (1372). تصحیح مریم میراحمدی و غلام‌رضا ورهرام، تهران: دانش‌گاه الزهرا.

- حسینی، صدرالدّین. (1404). اخبارالدّوله السلجوقیه، تصحیح محمّد اقبال، بیروت: دارالآفاق الجدیده.

- حمزه اصفهانی. (بی تا). سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت: (بی نا)

- خالقی مطلق، جلال. (1362). «مطالعات حماسی»، نشریۀ دانش‌کدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال 31، شمارۀ 128-129، صص85-121.

- خالقی مطلق، جلال. (1372). گل رنج­های کهن، تهران: مرکز.

- راوندی، محمد بن علی. (بی­تا). راحة الصّدور، تصحیح محمّد اقبال. تهران: علمی.

- شاهین شیرازی. (1352). اردشیرنامه، مندرج در منتخب اشعار فارسی. گردآوری آمنون نتضر. تهران: فرهنگ ایران زمین.

- شهرستانی. محمّد بن عبدالکریم. (1358). توضیح الملل، ترجمة ‌الملل و النحل، ترجمۀ مصطفی خالق‌داد. تصحیح محمّدرضا جلالی نایینی. تهران: اقبال.

 

- صادقی، علی اشرف. (1369). «تأمّلی در دو تاریخ قدیم اصفهان»، مجله باستان­شناسی. ش 8 و 9، صص38-43.

- صفا، ذبیح الله. (1363). حماسه­سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

- عفیفی، رحیم. (1370). مقدمة بهمن­نامه (ایران­شاه).

- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، تصحیح جلالی خالقی مطلق و هم‌کاران
(محمود امید سالار ج 6 و ابوالفضل خطیبی ج7)، تهران: مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.

- گیونا شویلی. (1385). «نسخه خطی تاریخ سیستان موجود در تبلیسی»، ارج­نامۀ ملک‌الشّعرا بهار، تهران: میراث مکتوب.

- لسترنج. (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.

- مافروخی، مفضل بن سعد. (بی‌تا). محاسن اصفهان، به تصحیح سید جلال‌الدّین طهرانی، تهران: مطبعه مجلس.

- متینی، جلال. (1377). مقدّمة کوش­نامه (ایران­شان).

- محمّد بن نجیب بکران. (1342). جهان نامه، تصحیح محمّدامین ریاحی. تهران: ابن سینا.

- مجمل التّواریخ و القصص. (1318). تصحیح ملک الشعرا بهار، تهران: خاور. نیز دست‌نویس‌های برلین، پاریس، چستربیتی، هایدلبرگ.

- ملک حسین سیستانی. (1383). احیاء الملوک، تصحیح منوچهر ستوده. تهران: علمی فرهنگی.

- مول، ژول. (1369). دیباچة شاهنامه، ترجمة جهان‌گیر افکاری. تهران: کتاب­های جیبی.

- هدایت، رضا قلی‌خان. (1382). مجمع الفُصحا، تصحیح مظاهر مصفّا. تهران: امیرکبیر.

- یاقوت حموی. (بی­تا). معجم البلدان، بیروت: صادر.

- Jules, mohl. (1843). "Du modjmel altewarikh", journal asiatique, 385-408.