رستم، پهلوانی از «عصر شکارگری» (فرضیه‌ای نو درباب خاست‌گاه اسطورة رستم)

الموضوعات :

بهزاد اتونی ¹

1 - 'گروه زبان و ادبیات فارسی ؛ دانشکده علوم انسانی ؛ دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی ( ره ) ؛ بروجرد

تاريخ الإرسال : 21 الأربعاء , جمادى الثانية, 1442 تاريخ التأكيد : 19 الأربعاء , رمضان, 1443 تاريخ الإصدار : 24 السبت , ذو الحجة, 1443

الکلمات المفتاحية: رستم, زال, پارینه‌سنگی, عصر شکار,

ملخص المقالة :

عصر شکارگری که تا ده هزارسال پیش رواج داشته و در دورة پارینه‌سنگی واقع بوده است، یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین اعصار بشر به شمار می‌آید که در آن، مردم به گردآوری غذا و شکارِ حیوانات مشغول بوده و هنوز با زرع و کشت آشنایی نداشتند. در این دوره، مردانی دلیر زندگی می‌کردند که با اتّکا به نیروی بدنی در نبردی دائمی با حیوانات و شرایط سختِ معاش به سر می‌بردند. عصر شکارگری، چهره‌های پهلوانیِ مخصوص به خود را داشته است که بعدها با ظهور ادوار تاریخی جدیدتر و با گذر ایام این چهره‌ها تا حدودی تغییر شکل داده و در این ادوار هضم شده‌اند؛ البته این سخن بدین معنی نیست که این چهره‌های پهلوانی به‌طور کامل از میان رفته‌اند، بل‌که نشانه‌ها و رگه‌های آنان را با توجه به سبک زندگی، نوع پوشش، دین و عاداتِ رفتاری‌شان می‌توان در اساطیر و حماسه‌های پهلوانی اخیر مشاهده کرد. نگارندة این جستار بر این باور است که احتمالاً رستم دستان -پهلوان حماسه‌های پارسی- با توجه به خُلق و خوی شکارگریش، و نیز پلنگینه‌پوشی و گُرزوری و ارتباط و سخن گفتنش با برخی حیوانات و پرستش خورشید و انجام اعمال شمنی توسط پدرش زال که همگی رفتارهایی مربوط به دوران شکارگری است، پهلوانی از عصر شکار است که توانسته پس از گذر از فراز و فرودهای ادوار تاریخی چهرة کهنِ خود را در حماسه‌های اسطوره‌ای پارسی تا حدّی حفظ کند.

المصادر:

• آدینه‌وند، مسعود؛ عادل‌فر، باقرعلی؛ امرایی، شمس‌الدین؛ بازوند، ستار. (1395). «تحلیل پدیدة شکار سلطنتی در عصر قاجار»، گنجینة اسناد، 104: صص 42-63.
  
• ­ آرمسترانگ، کارن. (1397). تاریخ مختصر اسطوره، ترجمة عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
  
• ­ آیدنلو، سجاد. ( 1378). «روی‌کردی دیگر به ببر بیان در شاهنامه»، نامه پارسی، شماره 15: صص 15-17.
  
• ­ اتونی، بهزاد؛ شریفیان، مهدی؛ اتونی، بهروز. (1397 الف) «بررسی تطبیقی عرفان شمنی و تصوف اسلامی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره 19: صص 7-26.
  
• اتونی، بهزاد؛ شریفیان، مهدی؛ اتونی، بهروز. (1397 ب) «نمادِ «مرکز» در کیهان­ شناسی اساطیری ایرانی و سنجش آن با کیهان­ شناسی یهودی»، پژوهش ­های ادیانی، دوره 6، شماره 12: صص 107-121.
  
• اردستانی رستمی، حمیدرضا (1396)، «تیشتر اوستا، رستم شاهنامه»، ارج خرد (جشن‌نامه استاد جلال خالقی مطلق)، به اهتمام فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی، تهران: مروارید: صص 55-80.
  
• ­ اسدی طوسی، ابونصر. (1354). گرشاسب‌نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران­: انتشارات طهوری.
  
• ­ الیاده، میرچا. (1395). تاریخ اندیشه‌های دینی از عصر حجر تا اسرار الئوسیس، ترجمة بهزاد سالکی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
  
• ­ الیاده، میرچا. (1389). رساله در تاریخ ادیان، ترجمة جلال ستاری، تهران: سروش.
  
• ­ الیاده، میرچا. ( 1388). شمنیسم، ترجمة محمد کاظم مهاجری، نشر ادیان.
  
• ­ امیدسالار، محمود. (1381). «ببر بیان»، جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص 31-43.
  
• ­ امینی‌پور، مریم؛ ابومحبوب، امین. (1396). «بررسی آیین شمنی و سایر جادو‌ها در داستان رستم و اسفندیار»، فصل‌نامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره 47: صص 99-137.
  
• ­ ایونس، ورونیکا. (1385). اساطیر مصر، ترجمة محمد حسین باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
  
• ­ باقری، مهری. (1365). «ببر بیان»، آینده، سال 12، شماره 1و2و3، صص 6-19.
  
• ­ ببر بیان. (1394). در هفت منظومة حماسی، تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: نشر میراث مکتوب.
  
• ­ بهار، مهرداد. (1387). پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشر آگه.
  
• ­ پور داوود، ابراهیم. (1345)، «زین افزار (گرز) »، بررسی‌های تاریخی، شمارة 5 و 6. صص 19-31.
  
• ­ پوپ، آرتور. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  
• ­ تهمتن‌نامه. (1398). تصحیح و تحقیق رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با هم‌کاری انتشارات سخن.
  
• ­ خالقی مطلق، جلال. (1366). «ببر بیان، رویین‌تنی و گونه‌های آن(1)»، ایران‌نامه، شماره 22، صص 200-222.
  
• ­ خالقی­ مطلق، جلال. (1367). « ببر بیان، رویین‌تنی و گونه‌های آن(2)»، ایران‌نامه، سال ششم، صص 614-382.
  
• ­ دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه، تهران: دانش‌گاه تهران.
  
• ­­ دیویدسون، الگا. (1378). شاعر و پهلوان در شاهنامه، ترجمة فرهاد عطایی، تهران: تاریخ ایران.
  
• ­ روایت پهلوی. (1367). ترجمة مهشید میرفخرایی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  
• ­ روزنبرگ، دونا. (1380). اسطوره‌های یونان، ترجمه مجتبا عبدالله نژاد، مشهد: انتشارات ترانه.
  
• ­ زارعیان، کاظم. (1372). «ببر بیان( ببر شایگان)»، آینده، شماره 7-9.
  
• ­ زند وهومن یسن. (1312). به کوشش صادق هدایت، تهران: انتشارات جاویدان.
  
• ­ سرکاراتی، بهمن. (1355). «رستم، یک شخصیت تاریخی یا اسطوره‌ای»، مجلة دانش‌کدة ادبیات و علوم انسانی دانش‌گاه فردوسی، مشهد، سال دوازدهم، شمارة دوم، تابستان، صص 192-161.
  
• ­ سرکاراتی، بهمن. (1354). «گرز نیای رستم: نکته‌ای دربارة شیوة تصحیح شاهنامه»، زبان و ادبیات فارسی، دوره 27، شماره 115: 323-338 .
  
• ­ شاهنامۀ نقّالان. (1396). نوشتة عباس زریری اصفهانی، ویرایش جلیل دوست‌خواه، تهران: ققنوس.
  
• ­ شبرنگ ­نامه. (1395). به کوشش ابوالفضل خطیبی و گابریله وان دن برگ، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
  
• شهرویی، سعید. (1394). «رستم شخصیتی اسطوره‌ای یا حماسی؟»، فصل‌نامة علمی پژوهشی متن‌پژوهی، شماره 33، پاییز، صص 127-161.
  
• ­ طومار کهن شاهنامه فردوسی. (1395). جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1350). شاهنامه، چاپ ژول مول، سازمان کتابهای جیبی.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 1، نیویورک،  BibliothecaPersic .
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 2، نیویورک و کالیفرنیا: پخش انتشارات مزدا.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1371). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 3، نیویورک و کالیفرنیا پخش: انتشارات مزدا.
  
• ­ فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه، به کوشش خالقی­ مطلق، جلد 5، کالیفرنیا پخش: انتشارات مزدا و بنیاد میراث ایران.
  
• ­ قریب، بدرالزمان. (1377). «پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم»، مهرداد و بهار (یادنامة استاد دکتر مهرداد بهار) به کوشش امیر کاووس بالا زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص 233-262.
  
• ­ کویاجی، جهان‌گیر. (1388). بنیادهای اساطیری و حماسی ایران، گزارش و ویرایش جلیل دوست‌خواه، تهران: انتشارات آگاه.
  
• ­ ماتیوز، راجر. (1391). باستان‌شناسی بین‌النهرین، نظریات و رهیافت‌ها، ترجمة بهرام آجورلو، تبریز: نشر دانش‌گاه هنر اسلامی تبریز.
  
• ­ ماهیار نوابی، یحیا. (1350). «پنج واژه از شاهنامه»، سخن‌رانی‌های نخستین دوره سخن‌رانی و بحث دربارۀ شاهنامه فردوسی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر. صص 258-260.
  
• ­ مس‌کوب، شاهرخ. (1374). تن پهلوان و روان خردمند، تهران: طرح نو.
  
• ­ مک کارتر، سوزان فاستر. (1390). نوسنگی، ترجمة حجت دارابی و جواد حسین‌زاده، تهران: نشر سمیرا.
  
• ­ ملک شهمیرزادی، صادق. (1382). ایران در پیش از تاریخ، تهران: نشر معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور.
  
• ­ ملک‌زاده، علیرضا. (1385). آیین‌های شفا، تهران: افکار.
  
• ­ ویدنگرن، گئو. (1377). دین‌های ایرانی، ترجمة منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
  
• ­ همیلتون، ادیت. (1376). سیری در اساطیر یونان و رم، ترجمة عبد­الحسین شریفیان، تهران: اساطیر.
  
• یار شاطر، احسان. (1331). «رستم در زبان سغدی»، مجلة مهر، شماره 7: صص406-411.
  
• ­ یَسنا. (1387). تفسیر و تألیف ابراهیم پورداود، تهران: انتشارات اساطیر.
  
• ­ یشت‌ها، (1377). تفسیر و تألیف ابراهیم، تهران: انتشارات اساطیر.
  
• ­ Jacobson, Ester. (1995). The Art of the Scythians, : the Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World, Leiden: E.J. Brill.
  

• Adinevand, Masoud, et al. (2016). “The Analysis of the concept of Royal Hunting in the Qajar Period.” Ganjine - ye Asnad.   104.     42-63. [in Persian].  
• Armstrong, Karen (2018). “A Brief History of Myth”.     Abbas Mokhber.  4^th ed.   Tehran:   Markaz. [in Persian].    
• Aydenloo, Sajjad (1999). Another approach to Babre Bayan in Shahnameh, Nameh Parsi.   15.    5-17. [in Persian].     
• Atooni, Behzad et al. (2018A).“Comparative Study of Islamic Sufism and Shamanic Mysticism”. Mystical Literature.  19.7-26. [in Persian].    
• Atooni, Behzad et al. ( 2018 B).“The Symbol of “Center” in Mythological Persian Cosmology and its Comparison with the Jewish Cosmology”, Religious Studies. Series 6. No. 12. 107-121. [in Persian].
• Ardestani Rostami, Hamid Reza (2017), "Tishter of Avesta, Rostam of Shahnameh". Celebration of Wisdom (Homage to Jalal Khaleghi Motlagh).  By Farhad Aslani and Masoumeh Portaghi. Tehran:     55-80. [in Persian].    
• Asadi Tousi, Abou Nasr (1975). “Garshasb- Nameh”. By Habib Yaghmayi. Tehran: [in Persian].    
• Eliade, Mircha (2016). “History of Religious Ideas from the Stone Age to the Eleusinian Mysteries”.     Behzad Saleki.  2^nd ed.  Tehran:   Bongahe Tarjomeh and Nashre Ketab Parseh. [in Persian].    
• Eliade, Mircha (2010).“Treatise on the History of Religions”. Jalal Sattari.  4^th ed.  Tehran:   Soroush. [in Persian].    
• Eliade, Mircha (2009).“Shamanism”.trans. Mohammad Kazem Mohajeri. Adyan. [in Persian].     
• Omidsalar, Mahmoud (2002). "Babre Bayan", Shahnameh Studies and Literary Discussions. Tehran: Mahmoud Afshar Endowment Foundation. 31-43. [in Persian].    
• Aminipour, Maryam. Abu-Mahboob, Ahmad (2017). “The study of Shamanism and Other wizardry in the Tale of Rostam and Esfandiar”. Journal of Mytho- Mystic literature.  47.   99-137. [in Persian].   
• Ions, Veronica. (2006). “The Mythology of Egypt”. trans.  Mohammad Hossein Bajelan Farrokhi.  2^nd   Tehran:   Asatir. [in Persian].    
• Bagheri, Mehri (1986). "Babre Bayan". Ayandeh. Year 12.  1-3.     6-19. [in Persian].    
• “Babre Bayan” (2015). Seven epic poems.    Reza Ghafouri.  Tehran:   Miras Maktoub. [in Persian].    
• Bahar, Mehrdad (2008). “A Research in Persian Mythology”. 9^th   Tehran:   Agha [in Persian].    
• Pur Davood, Ebrahim (1966). “Mace (Gorz), Historical Studies”. 5-6   19-31. [in Persian].    
• Pope, Arthur (2008). “A Survey of Persian Art from Prehistoric times to the Present”. Tehran:  Sherkate Entesharate Elmi Farhangi. [in Persian].    
• “Tahmatan-nameh” (2020).   Reza Ghafouri. Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Publications & Sokhan. [in Persian].    
• Khaleghi Motlagh, Jalal (1987). "Babre Bayan, Invincibility and its genres (1)". Iran-  No. 22.    200-222. [in Persian].    
• Khaleghi Motlagh, Jalal (1988). "Babre Bayan, Invincibility and its genres (2)". Iran-   Year 6^th   382-614. [in Persian].    
• Dehkhoda, Ali Akbar (1998). “Loghat-nameh (Dictionary)”. Tehran: University of Tehran. [in Persian].  
• Davidson, Olga (1999). “Poet and hero in Shahnameh”.   Farhad Atai, Tehran:  Tarikh Iran. [in Persian].    
• “Pahlavi Narrative” (1988). Trans. Mahshid Mirfakhraei.  Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [in Persian].    
• Rosenberg, Dona (2001). The Mythology of Greece. Trans. Mojtaba Abdullah Nejad.  Mashhad:  [in Persian].
• Zareian, Kazem (1993). "Babre Bayan (Babre Shaygan)". Ayandeh. 7-9. [in Persian].    
• “Zand Vahoman Yasn” (1933). By Sadegh Hedayat. Tehran: [in Persian].    
• Sarkarati, Bahman (1976). "Rostam, a historical or a mythical figure?!" Mashhad:  Journal of the Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University. Year. 12.  2.   161-192. [in Persian].    
• Sarkarati, Bahman (1975). "Rostam's ancestors’ Mace: a point about the method of editing Shahnameh". Persian Language and Literature, Series 27. 115.   323-338. [in Persian].    
• “Shahnameh Naqalan” (2017). By Abbas Zariri Isfahani.      Jalil Doustkhah Vol. 5.  Tehran:  Ghoghnous. [in Persian].    
• “Shabrang-nameh” (2016). By Abolfazl Khatibi and Gabriele Van den Berg, Tehran:  Mahmoud Afshar Publication. [in Persian].    
• Shahrooyi, Saeed (2015)."Rostam’s Character epic or mythical?!” Quarterely Scientific Journal of Literary Research. No. 33. 127-161. [in Persian].
• “Old Shah-Nameh Scroll”. (2016) By Jamshid Sedaghat Nezhad.  2^nd   Tehran: Book World. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem (1971). Shah-nameh.   Jules Mohl   Tehran: Pocket Books. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem (1987). Shah-nameh.   J. Khaleghi-Motlagh.   Vol. 1.  New York:   Bibliotheca Persica. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem. (1990) Shah-nameh.   J. Khaleghi-Motlagh,   Vol. 2.   New York and California:   Mazda. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem. (1992) Shah-nameh.   J. Khaleghi-Motlagh.    Vol .2.  New York and California:   Mazda. [in Persian].    
• Ferdowsi, Abol-ghasem. (1996) Shah-nameh.    J. Khaleghi-Motlagh,   Vol. 3.  New York and California:  Mazda and Bonyade Mirase Iran. [in Persian].    
• Gharib, Badr al-Zaman (1998), "Research on the Sogdian narrative of Rostam's Story". (Homage to Dr Mehrdad Bahar) by Amir Kavous Balazadeh Tehran:  Anjomane Aasar va mafakher Farhangi.    233-262. [in Persian].    
• Koyaji, Jahangir (2009). “The Mythological and Epic Foundations of Iran”.    Jalil Dostkhah.  3rd ed.  Tehran:  Agah. [in Persian].    
• Mathews, Roger. (2012). “Mesopotamian Archeology: Theories and Approaches”.    Bahram Ajourlou.  Tabriz: Tabriz University of Islamic Arts. [in Persian].    
• Mahyar Navabi, Yahya (1971) "Five dictions from Shahnameh”. The first  lecture and discussion about Shahnameh.  Tehran:  Ministry of Culture and Arts:  258-260. [in Persian].    
• Meskoob, Shahrokh (1995). “The hero’s body and the Sage’s soul”. Tehran: Tarhe No. [in Persian].    
• Foster MacCarter, Susan (2011). “Neolithic Age”   Hojjat Darabi and Javad Hosseinzadeh.  1^st ed.  Tehran: Samira. [in Persian].    
• Malek Shahmirzadi, Sadegh (2003). ”Prehistoric Iran”.  2nd ed. Tehran:  Cultural Heritage Organization.  Nashre Moavenat Pajouheshi. [in Persian].    
• Malekzadeh, Alireza (2006) “Healing Rites”. Tehran: Afkar. [in Persian].    
• Widengren, Geo (1998) “Persian Religions”. Trans. Manouchehr Farhang. Tehran: Aagahan Idea. [in Persian].    
• Hamilton, Edith (1997). ”Greek and Roman Mythology”. Trans. Abdolhossein Sharifian. Tehran:   [in Persian].    
• Jacobson, Ester (1995). The Art of the Scythians: the Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World. Leiden: E.J. Brill. [in Persian].    
• Yar Shater, Ehsan (1952) "Rostam in Sogdian Language". Mehr Magazine. No. 7.   406-411. [in Persian].    
• “Yasna”. (2008) by Ebrahim pour-  2nd ed.  Tehran:  Asatir. [in Persian].    
• “Yashtha” (2008) by Ebrahim pour- 1^st ed.  Tehran:  Asatir . [in Persian].
• Jacobson, Ester. (1995). The Art of the Scythians, : the Interpenetration of Cultures at the Edge of the Hellenic World, Leiden: E.J. Brill.
•