تاریخ ذهنیت و مطالعات شاهنامه
الموضوعات :
مصطفی آرزومند لیالکل
1
,
سید علی قاسم زاده
2
1 - گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) قزوین - ایران
2 - مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین - ایران
الکلمات المفتاحية: شاهنامه, هویت ملی, تاریخ ذهنیت, ذهنیت ایرانی, حماسة ملی,
ملخص المقالة :
چکیدهتاریخ ذهنیت از روش‌های نو در تاریخ‌نگاری است که برای شناخت ذهنیت عامه و کشف روح زمانه برای رسیدن به آن‌چه تاریخ کامل می‌نامد، تلاش می‌کند. منابع زبانی، ادبی و هنری سرشار از اطلاعاتی است که ذهنیت ملت‌ها را می‌توان از میان آن‌ها شناخت. در این میان شاه‌کارهای ادبی، با سطح نفوذ و گستردگی زیاد در ذهنیت ملت ها از اهمیتی ویژه برخوردارند. نقش شاهنامه در تاریخ ذهنیت ایرانی و شکل گیری و استمرار هویت ملی، در میان آثار ادبی فارسی و هنرهای وابسته به آن کم نظیر است. واکاوی نشانه های تاریخی و فرهنگی آن موضوعی مغفول در پژوهش های مشترک ادبی و تاریخی است و این جستار برای دست یابی به هدف یادشده با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین و تحلیل نشانه‌های تأثیر شاهنامه بر ذهنیت ایرانی پرداخته‌است. از نتایج تحقیق برمی آید که با توجه به استمرار تأثیر شاهنامه بر ذهنیت ایرانی که در تاریخ ادبیات و هنر و مشرب‌های فکری قشرهای مختلف اجتماع ایرانی آشکار است، نظریۀ تاریخ ذهنیت می‌تواند در شناخت و معرفی الگوهای فکری ایرانی متأثر از شاهنامه راه‌گشا باشد.
فهرست منابع
- آدامووا، آدل و لئون گیوزالیان. (1383). نگاره‌های شاهنامه، ترجمۀ زهره فیضی، تهران: فرهنگستان هنر.
- آلن، گراهام. (1385). رولان بارت، برگردان پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
- آیدنلو، سجاد. (1388). «مردم کدام فردوسی و شاهنامه را می‌پسندیدند؟ (بررسی تلقیات عامیانه دربارۀ فردوسی و شاهنامه)»، پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی (دانش‌کدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، دورۀ جدید، شمارۀ 4، صص 59 – 78.
- ابن‌بی‌بی، امیر ناصرالدین حسین(یحیی) بن‌محمد‌بن‌علی الجعفری‌الرغدی مشهور به ابن‌بی‌بی (1350). اخبار سلاجقۀ روم با متن کامل مختصر سلجوقنامۀ ابن‌بی‌بی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: کتاب‌فروشی تهران.
- ازغندی، علیرضا و عبدالمهدی مستکین. (1392). «نقش شاهنامۀ فردوسی در تکوین هویت و نحوۀ نگرش بین‌المللی انسان ایرانی»، فصل‌نامۀ پژوهشهای راهبُردی سیاست، سال دوم، شمارۀ 7، پیاپی 37، صص 9 – 32.
- استنفورد، مایکل. (1387). درآمدی بر فلسفۀ تاریخ، ترجمۀ احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.
- افشار، ایرج. (1355). «شاهنامه از خطی تا چاپی»، هنر و مردم، شمارۀ 162، صص 17 – 45.
- اقبال، عباس. (1325). «کاراسی شاهنامه‌خوان»، مجلۀ یادگار، سال دوم، شمارۀ 10، ضص 20 – 24 .
- اوزگودنلی، عثمان غازی. (1393). «ایران در عصر سلجوقیان»، تاریخ جامع ایران، جلد هشتم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 521-758.
- باترفیلد، هربرت. (1385). «تاریخ‌نگاری»، ترجمۀ سهیلا کریم‌بیگی داریان، فرهنگ تاریخ اندیشه‌ها (مطالعاتی دربارۀ گزیده‌ای از اندیشههای اساسی)، جلد دوم (دورۀ سه‌جلدی)، گروه مؤلفان، گروه مترجمان، ویراستار فلیپ پی. وانیر، تهران: سعاد، صص 939-974 .
- برک، پیتر. (1389). تاریخ فرهنگی چیست؟ ترجمۀ نعمت‌الله فاضلی و مرتضی قلیچ، تهران: پژوهش‌کدۀ تاریخ اسلام.
- بلنیتسکی، الکساندر. (1390). هنر تاریخی پنجکنت، مترجم عباسعلی عزتی، تهران: فرهنگستان هنر.
- بلوک‌باشی، علی. (1375). قهوه‌خانه‌های ایران، تهران: دفتر نشر پژوهشهای فرهنگی.
- بیهقی، ابوالفضل محمد‌بن‌حسین. (1385). تاریخ بیهقی (دورۀ سه جلدی)، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران: مهتاب.
- پزشک، منوچهر. (1393). «صفاریان». تاریخ جامع ایران، جلد ششم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 357 -447.
- پوپ، آرتور اپهام و فیلیپس اکرمن. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز، (دورۀ سیزده‌جلدی)، مترجمان نجف دریابندری و دیگران، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- ترکمان، اسکندربیگ. (1350). تاریخ عالم‌آرای‌عباسی، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
- تودروف، تزوتان. (۱۳۸۲). بوطیقای ساختارگرا، ترجمۀ محمد نبوی، تهران: آگاه.
- جوینی، عطاملک‌بن‌محمد. (1386). تاریخ جهان‌گشا، به اهتمام شاهرخ موسویان، بر اساس تصحیح علامه محمد قزوینی، تهران: دستان.
- خواندمیر، غیاث‌الدین. (1362). تاریخ حبیب‌السّیر، با مقدمۀ جلال‌الدین همایی، زیر نظر محمد دبیر‌سیاقی، تهران: خیام.
- خطیبی، ابوالفضل. (1385). «هویت ایرانی در شاهنامه»، نامۀ فرهنگستان، 8/4، دورۀ پانزدهم، پیاپی 32 صص 76-69.
- الدینوری، ابی‌محمد عبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبه. (1986)، عیون‌الاخبار (الجزءالرابع، کتاب‌النساء)، شرح و علق علیه مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- راوندی، محمدبن‌علی‌بن‌سلیمان. (1386). راحه‌الصّدور و آیه‌السّرور، به تصحیح محمد اقبال، با مقدمۀ بدیع‌الزمان فروزانفر و مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
- سعدی شیرازی، مصلح‌الدین. (1385). کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
- سودآور، ابوالعلاء. (1380). هنر دربارهای ایران، مترجم ناهید محمد شمیرانی، تهران: نشر کارنگ.
- سیستانی، ملک‌شاه‌حسین‌بن‌ملک‌غیاث‌الدین محمدبن‌شاه‌محمود. (1344). احیاءالملوک (تاریخ سیستان) از ادوار باستانی تا 1027 ه.ق، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بُنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- سیّدی، مهدی. (1393). «غوریان یا آل شنسب»، تاریخ جامع ایران، جلد ششم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 643-765.
- سهروردی، شیخ‌شهاب‌الدین یحیی. (1374). عقل سرخ، به کوشش حسین مفید، تهران: مولی.
- السیکی، عبدالوهاب. (1986)، معیدالنعم و مبیدالنقم، الطبعه‌الاولی، بیروت: موسسه الکتب‌الثقافیه.
- شریف‌زاده، سیدعبدالمجید. (1392). «هنر سلجوقی و شاهنامۀ کاما»، فصل‌نامۀ هنر، علم و فرهنگ، شمارة 1، صص 9 – 20.
- صفا، ذبیح‌الله. (1333). حماسه‌سرایی در ایران (از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری)، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی امیرکبیر.
- عناصری، جابر. (1370). شناخت اساطیر ایران بر اساس طومار نقالان، تهران: سروش.
- عوفی، سدیدالدین‌محمد. (1324). لباب‌الالباب، به تصحیح ادوارد براون، تهران: سلسله انتشارات اوقاف گیپ.
- فتوحی رودمعجنی، محمود. (1397). «نبرد دو زبان- نقش دهقانان ایرانی در جدال دیرپای پارسی با عربی»، ایراننامگ، سال 3، شمارۀ 4، صص 23 – 44 .
- فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، دورۀ هشت‌جلدی، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، با مقدمۀ احسان یارشاطر، نیویورک: Bibliotheca Persica.
- قبادی، حسینعلی و سیدعلی قاسم‌زاده. (1388). «نقد و تحلیل دیدگاه مستشرقان غربی دربارۀ حماسۀ ملی ایران»، جستارهای ادبی (مجلۀ دانش‌کدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد)، دورة 42، شمارة 4 (مسلسل 167)، صص 191 - 214.
- کاسیرر، ارنست. (1382). اسطوره دولت، مترجم یدالله موقن، تهران: هرمس.
- گدار، آندره و دیگران. (1371). آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سرو‌قد مقدم. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
- لسان، حسین. (1354). «شاهنامهخوانی»، ماه‌نامۀ هنر و مردم، شمارۀ 160-159، صص 2-16.
- لی‌کرافت، هلن و ریچارد لی‌کرافت. (1389). نخستین بناهای اسلامی، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
- ماه‌وان، فاطمه. (1395). شاهنامه نگاری، گذر از متن به تصویر، تهران: معین.
- متز، اشتن و جون بارک. (1380)، شاه‌جنگ ایرانیان در چالدران و یونان، برگردان ذبیح‌الله منصوری، تهران: زرین انتشارات نگارستان کتاب.
- محمدی، محمد و غلامعلی حاتم. (1390)، «نقاشی سغدی سرچشمه‌ای برای نگارگری ایرانی»، دو فصل‌نامۀ علمی– پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ چهاردهم، صص 61 – 80.
- مختاری، محمد. (1379). حماسه در رمز و راز ملی، تهران: توس.
- مقدسی، مطهربن‌طاهر. (1374). آفرینش و تاریخ (مجلد اول تا سوم)، مقدمه، ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
- مکاریک، ایرنا ریما. (1385). دانشنامة نظریههای ادبی معاصر، برگردان مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
- میرزایی‌مهر، علی‌اصغر. (1387)، «نگاره‌های شاهنامه»، ماه‌نامۀ آینۀ خیال، شمارۀ 6، صص 52- 60.
- مینوی، مجتبی. (1354). فردوسی و شعر او، تهران: دهخدا.
- ناجی، محمدرضا. (1393)، «سامانیان»، تاریخ جامع ایران، جلد ششم (دورۀ بیست‌جلدی)، کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 449-595.
- نامورمطلق، بهمن. (1393). اسطوره‌متن بینانشانه‌ای، حضور شاهنامه در هنر ایران، تهران: علمی و فرهنگی.
- نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن‌عمر‌بن‌علی. (1382). چهارمقاله، به اهتمام محمد معین، تهران: صدای معاصر.
- نوریس، کریستوفر. (1385). شالودهشکنی، برگردان پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
- واعظی کاشفی سبزواری، مولاناحسین. (1350)، فتوّت‌نامۀ سلطانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- وایسیجر، هربرت (1385). «رنسانس: مکتوبات دورۀ رنسانس و تاریخ‌نگاری»، برگردان صالح حسینی، فرهنگ تاریخ اندیشه‌ها (مطالعاتی دربارۀ گزیده‌ای از اندیشههای اساسی)، جلد دوم (دورۀ سه‌جلدی)، گروه مؤلفان، گروه مترجمان، ویراستار فلیپ پی. وانیر، تهران: سعاد، صص 1361- 1366.
- وزیری، سعید. (1388). ادبیات داستانی در ایران (از روزگار باستان تا مشروطه)،تهران: دیگر.
- همدانی ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام، (1360). سیرۀ ابن‌هشام (سیرت رسول‌الله مشهور به سیره‌النبی)، جلد اول، با مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-Brend, Barbara.(2010).Muhammad Juki's Shahnamah of Firdausi, London
.
- Burke, Peter.(1998). mentalities. In Global Encyclopedia of Historical Writing: K – Z , ed.D. R. Woolf. Taylor & Francis
.
- B.W. Robinson.(1972). "The Shahnameh Manuscript Cochran in the Metropolitan museum of Art" , Islsmic Art in the Metropolitan museum of Art, ed. Richard Ettinghausen. N.Y.
-Hegel, G.W.F. (1975). Aesthetics, Translated by T. M. Knox, Oxford U.P, PP. 1040-1090.
- Hutton, Patrick H.(1991). "The History of Mentalities: The New Map of Cultural History"و History and Theory, 20 (3), PP: 237–259.
_||_
