بررسی باورهای عامیانه و اساطیری در روایتی نقّالی از داستان رستم و اسفندیار

الموضوعات :

عظیم جبّاره ناصرو ¹

1 - استادیار دانشگاه جهرم

تاريخ الإرسال : 13 الجمعة , شوال, 1438 تاريخ التأكيد : 16 الإثنين , ذو الحجة, 1439 تاريخ الإصدار : 15 الأربعاء , جمادى الثانية, 1440

الکلمات المفتاحية: کلید واژگان: اسفندیار, روایت نقالی, اسطوره باوری. باورهای عامیانه, ایزد شهید شونده,

ملخص المقالة :

چکیده داستان‌ رستم و اسفندیار یکی از داستان‌های زیبا و دلکش شاهنامه است که در میان عامه‌ی مردم نیز بازتاب گسترده‌ای داشته است. این تراژدی از دیرباز در نواحی مختلف ایران رواج داشته و گاه دچار دگرگونی‌ها و تحریف‌هایی نیز شده است. یکی از مناطقی که این داستان از دیرباز در آن رواج داشته است، منطقه‌ی کهن کوهمره سرخی است. این داستان نیز مانند بسیاری دیگر از روایت‌ها از ذهن و خاطر مردم این دیار فراموش شده است و تنها به وسیله‌ی مسن‌ترین و معروف‌ترین نقّال این منطقه- علی حسین عالی نژاد، آخرین بازمانده‌ی نقّالان و راویان منطقه- روایت می‌شود. روایت نقّالی داستان رستم و اسفندیار در این منطقه، آمیزشی از حماسه و باورهای عامیانه و اساطیری بومیان منطقه است. بررسی‌های نگارنده در روایت-های حماسی موجود در این منطقه و به ویژه روایت اخیر نشان‌دهنده‌ی این نکته است که نقالان و راویان کوشیده‌اند با وارد کردن باورها و عناصر بومی و اساطیری رایج در میان مردم، پذیرش این روایت‌ها را برای همگان بیشتر کنند. واکاوی آن افزون ب داستان رستم و اسفندیار یکی از داستان های زیبا و دل کش شاهنامه است که در میان عامۀ مردم نیز بازتاب گسترده ای داشته است. این تراژدی از دیرباز در نواحی مختلف ایران رواج داشته و گاه دچار دگرگونی ها و تحریف هایی نیز شده است. یکی از مناطقی که این داستان از دیرباز در آن رواج داشته است، منطقۀ کهن کوهمره سرخی است. این داستان نیز مانند بسیاری دیگر از روایت ها از ذهن و خاطر مردم این دیار فراموش شده است و تنها به وسیلۀ مسن ترین و معروف ترین نقّال این منطقه، علی حسین عالی نژاد، آخرین بازماندۀ نقّالان و راویان منطقه، روایت می شود. روایت نقّالی داستان رستم و اسفندیـار در این منطقه، آمیزشی از حماسه و بـاورهای عامیانه و اساطیری بـومیان منطقه است. بررسی های نگارنده در روایت های حماسی موجود در این منطقه و بویژه روایت اخیر نشان دهندۀ این نکته است که نقالان و راویان کوشیده اند با وارد کردن باورها و عناصر بومی و اساطیری رایج در میان مردم، پذیرش این روایت ها را بـرای همگان بیش تر کنند. واکاوی آن افزون بر ثبت روایتی که پیش از این در هیچ مأخذی ثبت و بررسی نشده است، بخشی از بـاورهای اساطیری مردم این منطقه را نشـان می دهد. یافته های این پژوهش در بخش های زیر آمده است: الف)- خلاصۀ روایت نقالی؛ ب)- بررسی و تحلیل روایت در چند بخش: 1- تولد اسفندیار؛ 2- اسطورۀ باروری؛ 3- ایزدان شهید شونده؛ 4- باور به اجنه. ر ثبت روایتی که پیش از این در هیچ مأخذی ثبت و بررسی نشده است، بخشی از باورهای اساطیری مردم این منطقه را نشان می‌دهد. یافته‌های این پژوهش در بخش‌های زیر آمده است: الف)- خلاصه‌ی روایت نقالی؛ ب)- بررسی و تحلیل روایت در چند بخش: 1- تولد اسفندیار؛ 2- اسطوره‌ی باروری؛ 3- ایزدان شهید شونده؛ 4- باور به اجنه.

المصادر:

-         آموزگار، ژاله. (1389). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

-         آموزگار ژاله و احمد تفضلی. (1375). اسطورۀ زندگی زرتشت. تهران: چشمه و آویشن.

-         آیدینلو، سجاد. (1393). «اسفندیار، ایزدی گیاهی؟». فصل­نامۀ پژوهش­های ادبی. سال 11. ش 45. صص 9-46.

-         ابن بلخی. (1363 ). فارس­نامه. به تصحیح لسترنج و نیکلسون. تهران: دنیای کتاب.

-         اسماعیل­پور، ابوالقاسم. (1386). «تحول اسطوره­های ایرانی: گفت وگو با ابوالقاسم اسماعیل­پور». گسترۀ اسطوره. به کوشش محمدرضا ارشاد. تهران: هرمس.

-         ایونس، ورونیکا. (1373). اساطیر مصر. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

-         بهار، مهرداد. (1381). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

-         بورلند، سی. ای. (1387). اسطوره­های حیات و مرگ. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: علم.

-         بیرلین، ج. ف. (1392). اسطوره­های موازی. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.

-         پورداوود، ابراهیم. (1377). یشت­ها. تهران: اساطیر.

-         خالقی مطلق، جلال. (1374). «کی­خسرو و کوروش». ایران­شناسی. شمارۀ 1. صص 158-170.

-         خجسته، فرامرز و محمدرضا حسنی جلیلیان. (1389). «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی». فصل­نامۀ تاریخ ادبیات.  ش 64، صص77-96.

-         رستگار فسایی، منصور. (1383). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-         سلامی، عبدالنبی. (1381). فرهنگ گویش دوانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-         شهبازی، عبدالله. (1366). ایل ناشناخته. تهران: نی.

-         عالی­نژاد، علی حسین. گویشور محلی منطقۀ کوهمره سرخی فارس.

-         فریزر، جیمز جرج. (1383). شاخۀ زرّین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

-         کریستنسن، آرتور. (1366). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. تبریز: دانش­گاه تبریز.

-         کلباسی، ایران. (1376). گویش کلاردشتی. تهران: پژوهش­گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-         کوپ، لارنس. (1384). اسطوره. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: علمی و فرهنگی.

-         گری، جان. (1390). اساطیر خاور نزدیک. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

-         گریمال، پی­یر. (1392). اساطیر جهان(اساطیر یونان و روم). ترجمۀ مانی صالحی علامه. تهران: مهاجر.

-         گویری، سوزان. (1388). آناهیتا در اسطوره­های ایرانی. تهران: ققنوس.

-         لسترنج، گی. (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی.

-         مستوفی، حمدالله. (1336). نزهه القلوب. تهران: طهوری.

-         موسوی، سید حسن. (1372). واژه نامه و گویش گاوکشک. شیراز: نوید شیراز.

-         نمیرانیان، کتایون. (1382). «بن­مایه­های اساطیری تولد زرتشت». کتاب ماه هنر. شماره­ 55 و 56. صص 142-147.

-         نیرومند، محمد باقر. (1355). واژه نامه­ای از گویش شوشتری. تهران: فرهنگستان زبان ایران.

-         وارنر، رکس. (1386). دانش­نامۀ اساطیر جهان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور. تهران: اسطوره.

-         هینلز، جان. (1386). شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

-      De blois, francois, “epics”, iranica, vol. 8, 1998, pp. 474-477.
 

-      Barthlome, chr.(1961). atiraniches wörterbuch, berli