معرفی و سبک شناسی دیوان سلطانی کرمانشاهی

الموضوعات : پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

فاطمه میرزایی ¹ , محمدرضا تقیه ² , صادق فلاحی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اقلید، دانشگاه آزاد اسلامی، اقلید، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اقلید، دانشگاه آزاد اسلامی، اقلید، ایران (نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اقلید، دانشگاه آزاد اسلامی، اقلید، ایران

تاريخ الإرسال : 17 الأربعاء , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 30 الثلاثاء , صفر, 1446 تاريخ الإصدار : 12 الأحد , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: سبک شناسی. نسخه خطی, دیوان سلطانی کرمانشاهی, بازگشت ادبی, تصحیح,

ملخص المقالة :

سلطانی کرمانشاهی از شاعران عصر قاجار است که دیوان او با وجود قوت اشعار و مهارت بی‌مثالش در تقلید از شاعران متقدم، همچنان به صورت تصحیح نشده باقی‌مانده‌است. چاپ سنگی منتشر شده از این دیوان حاوی اشکالات فراوانی است که ناشی از افتادگی برخی واژه‌ها، خوانشهای نادرست و نواقص شعری است که دست‌نوشته‌های بدست‌آمده از دیوان سلطانی کرمانشاهی برطرف‌کنندة بخش اعظمی از این نواقص و ایرادات است. در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی به معرفی دیوان سلطانی کرمانشاهی، سبک شناسی آن و میزان تأثیر پذیری سلطانی از شاعران متقدم خواهیم پرداخت. یافته های این پژوهش نشان می دهد که اشعار این دیوان به لحاظ انسجام سخن، کاربرد آرایه‌های ادبی و معرفی شخصیتهای درباری قابل ستایش است. تقلید و استقبال از شاعران متقدم و معاصر و تضمین اشعار آنها از ویژگیهای برجستة این اثر است. اشعار این دیوان ذیل سه دستة موضوعی مدحیه‌ها، تهنیتها و اعیاد قابل تقسیم‌بندی است. دیوان این شاعر به سبب نام بردن از 42 شخصیت مهم درباری عهد قاجار از مهم‌ترین آثار ادبی این عصر است. سلطانی بیش از همه اشعار امیرمعزی را مورد تقلید، استقبال و تضمین قرار داده است. تشبیه، استعاره، تضمین، جمع و تقسیم و تلمیح پرکاربردترین آرایه‌های ادبی دیوان اوست. شیوة شاعر در سرایش اشعار از لحاظ زبانی و فکری به شیوة شاعران سبک خراسانی و از لحاظ ادبی به شیوة شاعران سبک عراقی است.

المصادر:

آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن.(1403-1983). الذریعه الی تصانیف شیعه، ج24. بیروت: دارالاضواء
آقاسی شیرازی،میرزا احمد. (1393). حدیقـﺔ الشعرا، ج1. تهران: تک درخت
آل داود، سیدعلی. (1370). «دیوان منوچهری به تصحیح حبیب یغمایی». مجله یغما. سال 31. شماره 12. صص 818-806
الهامی کرمانشاهی، احمد بن رستم. (بی تا). دیوان الهامی کرمانشاهی. ج1. امید اسلام پناه. کوششگر. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب
برقعی، محمد باقر. (1386-1373). سخنوران نامی معاصر ایران. دوره دوازده جلدی. قم: خرم
ترمذی، ادیب صابر.(1386). دیوان ادیب صابر ترمذی. احمدرضا یلمه‌ها. مصحح. تهران: نیک خرد
جعفریان، رسول. (1374-1373). میراث اسلامی ایران. ج4. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی
جنگ اشعار. کتابخانه مجلس. شماره بازیابی 8173
خاتمی، احمد. (1373). تاریخ ادبیات ایران در دوره بازگشت ادبی. ج2. تهران: پایا
خاقانی، افضل الدین.(1335). دیوان افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی. سید ضیاء الدین سجادی. کوششگر. تهران: امیرکبیر
دولتشاهی، غلامحسین.(1315). «سلطانی کرمانشاهی و آثار او». نشریه ارمغان. دوره هفدهم. شماره 6. صص476-479
دیوان سلطانی کرمانشاهی. کتابخانه ملک، شماره بازیابی 4862
دیوان سلطانی کرمانشاهی. کتابخانه مجلس. شماره بازیابی4262
دیوان سلطانی کرمانشاهی. کتابخانه آستان قدس رضوی، شماره بازیابی7193 a
ساوجی، سلمان.(1336). دیوان سلمان ساوجی. منصور مشفق. کوششگر. تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه
سروش اصفهانی، میرزا محمد.(1339). دیوان سروش اصفهانی. ج1. محمد جعفر محجوب. کوششگر. تهران: امیرکبیر
سلطانی کرمانشاهی، حسینقلی. (1301). قصاید السلطانیه، م.توکلی. کوششگر. تهران: مطبعه شرافت احمدی(توکلی)
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1383). صور خیال در شعر فارسی. چاپ نهم. تهران: آگه
شمیسا، سیروس.(1386). کلیات سبک شناسی. تهران: میترا
ـــــــــــــــ. (1382). سبک شناسي شعر. چاپ نهم. تهران: فردوس
فاضل قائینی نجفی، علی.(1363). معجم مؤلفی الشیعه. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
قبادیانی، ناصرخسرو.(1372). دیوان ناصرخسرو، حسن تقی زاده. کوششگر. تهران: نگاه و نشر علم
کزازی، میر جلال الدین.(1368). زیبایی شناسی سخن پارسی بیان(1). تهران: مرکز
مايل هروي، نجیب. (1380). تاريخ نسخه پردازي و تصحيح انتقادي نسخه‌هاي خطي. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی
مجاهدی، محمد علی.(1386). کاروان شعر عاشورا. قم: زمزم هدایت
مشار، خان بابا.(بی تا). مؤلفین کتابهای چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تا کنون. ج3. بی جا
همایی، جلال الدین. (1381). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چاپ بیستم. تهران: موسسه نشر هما
یوسفی، فرشید. (1388). «مختصری از بسیارهای دیارم: نگاهی کوتاه به فعالیت یازده انجمن ادبی کرمانشاه». مجله شعر. شماره 68. صص 41-38

نص كامل:



دو فصلنامه پژوهشنامه نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی

سال هفتم، شماره هجدهم، پاییز و زمستان ۱۴۰۱

 

                سبک‌شناسی و معرفی دیوان سلطانی کرمانشاهی¹

فاطمه میرزایی²

دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اقلید، اقلید، ایران

محمدرضا تقیه³

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اقلید، اقلید، ایران (نویسنده مسئول)

صادق فلاحی⁴

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اقلید، اقلید، ایران

 

چکیده 

سلطانی کرمانشاهی از شاعران قاجاری است که دیوان او با وجود قوّت اشعار و مهارت بی‌مثالش در تقلید از شاعران متقدم، تاکنون تصحیح ‌نشده است. دست‌نوشته‌های نویافته از این دیوان، برطرف‌کنندۀ بخش اعظمی از نواقص و ایرادات متن منتخب منتشرشده از این اثر است. در این پژوهش به‌شیوۀ توصیفی‌تحلیلی به معرفی دیوان سلطانی کرمانشاهی، سبک‌شناسی آن و میزان تأثیرپذیری او از شاعران متقدم پرداخته شده ‌است. یافته‌های پژوهش نشان ‌می‌دهد که سبک شاعر ازلحاظ زبانی و فکری به سبک خراسانی و ازلحاظ ادبی، به سبک عراقی نزدیک است. تقلید و استقبال از شاعران متقدم و معاصر و تضمین اشعار آن‌ها و نام بردن از 42 شخصیت مهم درباری قاجاری، از ویژگی‌های برجستۀ این اثر است. سلطانی بیش از همه به استقبال از اشعار امیرمعزی شعر سروده و ابیات متعددی را از این شاعر تضمین کرده ‌است. استعاره، تضمین، جمع و تقسیم و تلمیح، پرکاربردترین آرایه‌های ادبی دیوان اوست. علاوه‌بر این اشعار دیوان سلطانی کرمانشاهی، ذیل سه دستۀ موضوعی مدحیه‌ها، تهنیت‌ها و اعیاد می‌گنجد.

 

واژه‌های کلیدی:

سبک‌شناسی، نسخۀ خطی، دیوان سلطانی کرمانشاهی، بازگشت ادبی، تصحیح.

 

 

1.       مقدمه

نسخ خطی فارسی در زمرۀ مهم‌ترین آثار در شناخت فرهنگ و ادب یک ملت قرار دارد. از همین رو شناسایی دست‌نوشته‌های گران‌بهای ادبی، احیا و معرفی آن‌ها می‌تواند به گامی مهم در جهت اعتلای فرهنگ و تمدن ایرانی بدل شود. نجیب مایل هروی دربارۀ اهمیت و ضرورت تصحیح نسخ خطی چنین آورده ‌است: «بر کسی پوشیده نیست که ترقی و تعالی یک جامعه آن‌گاه مقدور می‌شود که از پیشینۀ تاریخ تمدن خود آگاه باشد و آنچه را که از اسلاف به جای مانده ‌است، با بینش علیم و انتقادی و به دور از هرگونه حب و بغض مذموم در اختیار گیرد» (مایل هروی، 1380: 379).

سلطانی کرمانشاهی از شاعران قرن سیزدهم هجری است. مهم‌ترین ویژگی‌های شعر او مدح، معرفی شخصیت‌های سیاسی عهد قاجار و استقبال از شاعران متقدم است؛ به‌طوری‌که کمتر شعری در دیوان او یافت می‌شود که فاقد این ویژگی‌ها باشد. متأخر بودن این شاعر و شیوۀ مقلدانۀ او در سرایش موجب شده است که محققان توجه کمتری به شعر او و نقد و بررسی آن داشته باشند. این درحالی است که تورق نسخ به‌دست‌آمده از دیوان او جز آنکه اشعار لطیفی از این شاعر به دست می‌دهد، گواهی بر استادی وی در سرودن اشعار مقلدانۀ طولانی و قافیه‌سازی است.

پیش از این در چاپ سنگی منتشرشده از این دیوان، 3600 بیت از سروده‌های سلطانی کرمانشاهی ضبط شده است. تصحیح این اثر با نسخ نویافتۀ حاضر، شمار ابیات آن را به حدود 6000 بیت افزایش می‌دهد و اغلاط متعدد موجود در چاپ سنگی این اثر را مرتفع خواهد کرد. همچنین اگرچه در ظاهر شعر سلطانی کرمانشاهی در خدمت مدح است، تبیین ویژگی‌های برجستۀ این اثر و سبک‌شناسی آن به‌منظور بازنمایی استادی شاعر در فنون ادبی، بایسته و ضروری به ‌نظر می‌رسد.

   

1ـ2. پیشینه پژوهش

متأسفانه دیوان سلطانی کرمانشاهی تاکنون تصحیح نشده و پژوهش‌های انجام‌شده بر شرح‌حال و آثار سلطانی کرمانشاهی نیز بسیار محدود و شامل موارد زیر است:

منتخبی از قصاید این شاعر به نام قصاید السلطانیه در سال 1301 هجری قمری در چاپخانۀ شرافت احمدی به چاپ رسیده ‌است. توکلی (گردآورندۀ این اثر) در پشت جلد این کتاب آورده‌ است: این مجموعه حاصل خوانش یک یا چند دست‌نوشته نبوده‌ و از منابع مختلف جمع‌آوری شده ‌است، اما به هیچ‌یک از این منابع اشاره نکرده ‌است (توکلی، 1301: پشت جلد).

قصاید السطانیه در تذکره‌های سخنوران نامی معاصر، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی و معجم مؤلفی الشیعه، مستقل از دیوان این شاعر دانسته شده ‌است (فاضل قائینی، 1363: 357؛ مشار، 1341، ج3: 3902)؛ اما مقایسۀ آن با نسخ نویافته از دیوان این شاعر نشان‌ می‌دهد که قصاید موجود در این اثر منتخبی از قصاید درج‌شده در دیوان سلطانی کرمانشاهی است.

در مقالۀ «سلطانی کرمانشاهی و آثار او» که به‌وسیلۀ غلامحسین کرمانشاهی در سال 1315 در مجلۀ ارمغان به چاپ رسیده، زندگی‌نامۀ سلطانی کرمانشاهی و آثار وی به‌صورت مختصر بررسی شده ‌است. کرمانشاهی در بخشی از مقالۀ خود، به نمونه‌هایی از استقبال این شاعر از شعر شاعران متقدم چون خاقانی، ناصرخسرو، سلمان ساوجی و قاآنی اشاره کرده ‌است. پژوهشگر اشعار او را مشتمل بر ۱۵۰ هزار بیت و سبک اشعار سلطانی را چیزی مابین شاعران متقدم (سبک خراسانی و عراقی) می‌داند.

 

2.       معرفی سلطانی کرمانشاهی

حسینقلی خان کلهر کرمانشاهی معروف به سلطانی از شاعران عصر قاجار و «فرزند خلف مرحوم مصطفی قلی خان دیوان‌بیگی، ابن مرحوم مغفور حاجی شهباز خان کلهر کرمانشاهی» است (دست‌نوشتۀ آستان قدس، 1الف).

سلطانی در کرمانشاه متولد شد. در مورد سال تولد و مرگ او اختلاف‌نظر وجود دارد. در معجم مؤلفی الشیعه، سال تولد او 1247ق و در همین منبع، حدیقة الشعرا و میراث اسلامی ایران، سال درگذشت او 1303ق ذکر شده است (فاضل قائینی نجفی، ۱۳۶۳: 357؛ آقاسی شیرازی، 1393، ج1: 800؛ جعفریان، 1373ـ1374، ج4: 687). در تذکرۀ مختصر شعرای کرمانشاه و سخنوران نامی معاصر ایران، سال ولادت او 1250ق و سال وفات او 1307ق ضبط شده است (مجاهدی، 1386: 372؛ برقعی، ۱۳۸۶، ج10: 357).

سلطانی کرمانشاهی از شاگردان بیدل کرمانشاهی بود. علاقۀ او به شعر و شاعری موجب شده بود که حدود چهل هزار بیت را در ذهن داشته باشد (همان). مدح، اصلی‌ترین موضوع اشعار اوست و آن‌گونه که از اشعارش برمی‌آید، گاهی از این بابت منفعت مالی نیز کسب کرده ‌است. او در قصیده‌ای در مدح مسعود میرزا چنین آورده ‌است:

تو باقی در جهان مانی نثار از بنده «سلطانی»		همی در تهنیت‌خوانی به مدحت لؤلؤ لالا
		(15ب)

منزل سلطانی کرمانشاهی محل برگزاری انجمن شعری «فصاحت» در عهد قاجار بود (یوسفی، 1388: 39). او در خوش‌نویسی نیز مهارتی تمام داشت. این استعداد وی را به‌سوی کتابت سوق داد. دست‌نوشته‌های موجود از دیوان این شاعر در کتابخانه‌های ملک و آستان قدس رضوی و کتابت دیوان منوچهری و الهامی کرمانشاهی به خط زیبای او، گواه بر این مطلب است (ر.ک: الهامی کرمانشاهی، بی‌تا: 63؛ آل داود، 1370: 816).

 

3.       آثار شاعر

سلطانی کرمانشاهی آثار متعددی دارد که به این قرار است: مثنوی‌های مینوسر، حدیقة الاعجاز، لیلی و مجنون و ضیاء الفرقدین، بحر البکاء، هفت اورنگ، قصۀ عجیب و غریب، بدایع الوقایع، گلستان مراد، طراز البیان، مناقب حسامیه، درة السلطانیه، دیوان قصاید، دیوان غزلیات و مثنویات و مراثی، قصاید السلطانیه، تصحیح دیوان امیر معزی (برقعی، ۱۳۸۶، ج10: 58ـ۵۹)، نجات الثقلین فی مقتل الحسین (آقابزرگ تهرانی، 1403ق، ج24: 57)، شکرستان به وزن حدیقه (جعفریان، 1373ـ1374، ج4: 687)، رسالۀ حالات ایلات ساکنه در اراضی توابع و مضافات دارالدوله کرمانشاهان و طوائف متنوعه (یوسفی، 1388: 39)، مثنوی تمثال البدیع به وزن مخزن ‌الاسرار، رسالۀ باغستان به‌شیوۀ گلستان، گنج بادآور، کتابی در قواعد قافیه و عروض و تذکره‌ای موسوم به مطلع شعری (مجاهدی، 1386: 372).

 

4.       معرفی دست‌نوشته‌های دیوان سلطانی کرمانشاهی 

دیوان سلطانی کرمانشاهی قریب به سه قرن است که به دست فراموشی سپرده شده است. از این اثر چهار دست‌نوشته وجود دارد: 

۴ـ۱. نسخۀ کتابخانۀ موزۀ ملی ملک

این دست‌نوشته به شمارۀ 4862 در کتابخانۀ ملک به ثبت رسیده و مشتمل بر 292 برگ است که به خط شاعر در سال 1297ق کتابت شده است. براساس آنچه شاعر در برگ آورده، دیوان او شامل دو مجلد بوده است: جلد نخست شامل قصاید، مسمطات و ترکیبات و ترجیعات اوست و به تاج المدایح مشهور بوده و جلد دوم شامل غزلیات وی است که شاعر در آینده قصد ترتیب و فراهم آوردن آن را داشته است؛ اما با جست‌وجو در منابع چنین اثری به ‌دست نیامد. علاوه‌بر این برخلاف گفتۀ شاعر، این اثر فاقد ترجیع‌بند و دربردارندۀ 163 قصیده، 19 مسمط و 5 ترکیب‌بند است.

 

تصویر 1: برگ نخست نسخۀ کتابخانۀ ملک

 

 

تصویر 2: برگ پایانی نسخۀ کتابخانۀ ملک

۴ـ۲. دست‌نوشته‌های کتابخانه مجلس

۴ـ۲ـ۱. دیوان اشعار حسینقلی سلطانی کرمانشاهی

این دست‌نوشته که به شمارۀ 4262 در کتابخانۀ مجلس ثبت شده ‌است، جزئی از یک سفینۀ 466 برگی است. این دست‌نوشته حدود 3700 بیت دارد و دو تاریخ کتابت 23 رمضان 1333 در گ 1 الف و 1310ق در گ 186 آن آمده ‌است. این نسخه ناقص‌الآخر است و اشعار آن تا ردیف «ن» ادامه پیدا کرده ‌است.

 

تصویر 3: برگ نخست نسخۀ شمارۀ 4262 کتابخانۀ مجلس

       

تصویر 4: برگ پایانی دست‌نوشتۀ 4262 کتابخانۀ مجلس

 

۴ـ۲ـ۲. جنگ اشعار

این نسخه براساس نام شاعر ابیات الفبایی و باب‌بندی شده و به شمارۀ 8173 در کتابخانۀ مجلس ثبت شده است. شش بیت از اشعار سلطانی کرمانشاهی در دو تصویر 19، صفحۀ 35 و تصویر 68 صفحۀ 36 ذیل عنوان «سلطانی» آمده ‌است. برگ 19 که در تصویر 5 نشان داده‌ شده، شامل تک‌بیتی از یک قصیده به استقبال از خاقانی است:

چون ختم رسل پیمبران را		سالار منم سخنوران را
		(دست‌نوشتۀ مجلس ب، ص35 )

 

 

تصویر 5: برگ 19 نسخۀ شمارۀ 8173 کتابخانۀ مجلس

 

و دیگری که در تصویر 6 نشان داده‌ شده، ماده‌تاریخی است که با بیت زیر آغاز می‌شود:

سال فوتش هجرت نبوی است		نود و نه پس از هزار و دویست
		(همان، ص68 )

 

تصویر 6: برگ 68 نسخۀ شمارۀ 8173 کتابخانۀ مجلس

۴ـ۳. دست‌نوشتۀ آستان قدس رضوی

این نسخه به شمارۀ 7193 a در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود و دربردارندۀ 2700 بیت شعر است. تاریخ کتابت این نسخه که به خط مؤلف و به دستور میرزا محمود منشی فراهم آمده، 1294 هجری قمری است. تصاویر 5 و 6 برگ نخست و پایانی این دست‌نوشته را نشان می‌دهد.

 

تصویر 7: برگ نخست نسخۀ آستان قدس رضوی

 

تصویر 8: برگ پایانی دست‌نوشتۀ آستان قدس رضوی

نسخ نویافتۀ دیوان سلطانی کرمانشاهی از حیث خوانش‌های نو و مرتفع‌ کردن مشکلات و نواقص قصاید سلطانیه اهمیت زیادی دارد. نمونه‌هایی از آن به قرار زیر است:

Ø       تکمیل متن: چاپ سنگی قصاید سلطانیه شامل 68 قصیده و 2 مسمط از دیوان سلطانی کرمانشاهی است؛ این درحالی است که دست‌نوشتۀ کتابخانۀ ملک 93 قصیده، 17 مسمط و 5 ترکیب‌بند بیشتر از آن دارد. 

Ø       اصلاح معنایی ابیات؛ به نمونه‌های زیر توجه کنید:

به فصل خزان او دهد ره به مستان		دمِ بادِ آبانی و آذری را
		(قصاید سلطانیه: 7)

معنی بیت بالا با وجود واژۀ «مستان» مختل شده ‌است. جایگزین شدن ضبط «بستان» از دست‌نوشتۀ ملک به‌جای آن، معنای بیت را به این صورت اصلاح می‌کند: او در فصل خزان دم باد آبانی و آذری را به بستان راه می‌دهد (4ب).

نشد پرچم‌گشا منجوق نصرت پیش از این هرگز		چو این فرخنده سلطان دودۀ منجوق و سامان را
		(قصاید سلطانیه: 28)

جایگزین شدن ضبط «سلجوق» از نسخۀ ملک به‌جای واژۀ «منجوق» موجب اصلاح معنی بیت و ایجاد تناسب میان دو واژۀ «سلجوق» و «سامان» می‌شود (12ب).

Ø       اصلاح اغلاط مربوط به تصحیف و نقطه‌گذاری واژه‌ها:

ممتاز به مدح تو بود نظم من از غیر		با طلعت شک فرق بود نور یقین را
		(قصاید سلطانیه: 26)

بیت بالا با ضبط «طلعت» معنای مطلوبی ندارد و دو آرایۀ ادبی اضافۀ تشبیهی (ظلمت شک) و تضاد (ظلمت و نور) نیز با این ضبط از بیت کاسته می‌شود. جایگزین شدن واژۀ «ظلمت» از نسخۀ کتابخانۀ ملک ضمن اصلاح معنی بیت، بر آرایه‌های ادبی آن می‌افزاید (12الف).

در بیت زیر با ضبط «بنویسد»، معنی روشن و صحیحی از بیت حاصل نمی‌شود و جایگزین شدن ضبط «ننویسد» از نسخۀ ملک است که گرفتن ترکش جوزا از تیر به‌وسیلۀ کیوان را توجیه می‌کند (2ب).

خوان نوال اوست کزان نعمت		قسمت رسیده پشّه و عنقا را
بنویسد ار ستایش او گیرد		کیوان ز تیر ترکش جوزا را
		(قصاید سلطانیه: 4)

ضبط عجیب «ور جنبه» در بیت زیر جز آنکه وزن بیت را مختل کرده، موجب ابهام در معنا شده است. ضبط «و اجنبه» در دست‌نویس ملک ضمن اصلاح وزن بیت، منجر به روشن شدن معنی بیت و ایجاد آرایۀ تناسب خواهد شد (2الف).

و آن شکل سعد ور جنبه [و] رامح		و اکلیل و قلب و صرفه [و] دعوا را
		(قصاید سلطانیه: 3)

خطا در نقطه‌گذاری عبارت «حیاتت» به‌وسیلۀ کاتبان یا گردآورندۀ قصاید سلطانیه معنی بیت زیر را مختل کرده، زیرا منظور شاعر از مصرع دوم، طلب شفاعت از شخصی بزرگوار در روز قیامت است و زنده بودن آن شخص در روز قیامت توجیه‌ناپذیر است. جایگزین شدن ضبط «جنابت» از نسخۀ ملک این مشکل را مرتفع می‌کند (9الف). 

ای وجودت بدیعۀ ایجاد		ای حیاتت شفیعۀ فردا
		(قصاید سلطانیه: 17)

با ضبط «دعاش»، بیت زیر معنی مطلوبی ندارد. جایگزین شدن «دهانش» به‌جای «دعاش» معنای بیت را به این صورت واضح می‌کند: اگر گل سرخ در باغ مدح فرد مورد نظر شاعر را نمی‌گوید، پس چرا دهان او پر از زر شده ‌است؟ (6ب). 

اگر به باغ گل سرخ مدح او نسرود		چرا دعانش پر از زر جعفری کندا
		( قصاید سلطانیه: 12)

مصرع دوم بیت زیر اشاره به داستان آغاز طوفان نوح از چاه دارد و «موج مهر» در این مصرع ترکیب درستی نمی‌نماید، ضبط «قهر» در نسخۀ ملک ضمن اصلاح معنی بیت، شدت طوفان را بهتر به ذهن متبادر می‌کند (8ب). 

عصمتش فلک نوح شد چون گشت		موج مهر از تنور طوفان را
		(قصاید سلطانیه: 27)

Ø       اصلاح متن به‌لحاظ افتادگی واژه‌ها:

افتادگی واژه‌های علامت‌گذاری‌شده در ابیات زیر در قصاید سلطانیه موجب اشکال وزن و نقص معنی در مصرع شده ‌است و صورت‌های کامل ابیات در نسخۀ ملک، اغلب موجب رفع این مشکلات می‌شود. به نمونه‌های زیر توجه کنید:

تا صنعت شگرف بسی بینی		مر کلک صنع صانع یکتا را
		(1ب؛ قصاید سلطانیه: 2)
به یک تابش از مهر چهر تو دیدن		توان برگرفت از میان داوری را
		(3ب؛ قصاید سطانیه: 6)

 

5. معرفی دیوان سلطانی کرمانشاهی

دیوان سلطانی کرمانشاهی که حدود ده هزار بیت دارد، با حمد و ثنای خداوند و ستایش ائمۀ اطهار(ع) آغاز شده ‌است. تقلید از شاعران متقدم و مدح رجال سیاسی و ادبی دوران شاعر از ویژگی‌های برجستۀ این اثر است. دولتشاهی در وصف اشعار سلطانی آورده ‌است: «اشعارش از حیث انسجام و استحکام و قدرت بیان و لطافت معانی دارای لطف و جذبه و هیمنۀ مخصوصی است. سلطانی چنان‌که از اشعارش پیداست، اغلب دواوین شعرای مشهور را مطالعه کرده، ولی برای خود یک سبک خاص انتخاب ننموده ‌است. اسلوب اشعارش ترکستانی و بسیار نزدیک به شیوۀ خاقانی است» (دولتشاهی، 1315: 476). خود نیز در این مورد آورده ‌است:

طرز خاقانی گرفتم در سخن		وانچنان گنج از یمان خواهم گشاد
		(94ب)

26 قصیده و مسمط در دیوان حاضر به استقبال از اشعار 27 شاعر متقدم به‌ویژه امیر معزی، فرخی، انوری، خاقانی، سنایی، عنصری و سلمان ساوجی سروده شده ‌است. نمودار 1، بسامد این استقبال‌ها را نشان ‌می‌دهد:

 

نمودار 1: بسامد تقلیدها و استقبال‌ها در دیوان سلطانی کرمانشاهی

 

نمونه‌هایی از این استقبال‌ها چنین است:  

نخستین قصیده از دیوان سلطانی کرمانشاهی به استقبال از قصیده‌ای از ناصرخسرو و قوافی و ردیف یکسان سروده شده است: 

گفتم به نعت احمد سلطانی		این نامور قصیدۀ غرّا را
زانسان که پیش ناصر خسرو گفت		«ای روی داده صحبت دنیا را»
		(3الف)

ناصرخسرو آورده ‌است:

ای روی داده صحبت دنیا را		شادان و برفراشته آوا را
قدت چو سرو و رویت چون دیبا		وآراسته به دیبا دنیا را
		(قبادیانی، 1372: 64)

همچنین قصیده‌ای دیگر با مطلع زیر به استقبال از قصیدۀ خاقانی سروده‌ شده ‌است:

چون ختم رسل پیمبران را		سالار منم سخنوران را
		(4ب)

خاقانی آورده ‌است: 

صبح است کمانکش اختران را		آتش زده آب بی‌کران را
		(خاقانی، 1335: 29)

سلطانی در عناوین اشعارش به‌صراحت به سرودن شعر به طرز شاعران دیگر معترف است. شماری از این عناوین چنین است: «وله أیضاً در مدح آن حضرت [حسام السلطنه] به طرز قصیدۀ فرخی» (104ب)، «در ستایش حضرت شاه اولیا امیرالمؤمنین علی مرتضی علیه‌السلام به طرز قصیده ظهیرالدین فاریابی» (260ب).

ارادت بیش از اندازۀ سلطانی کرمانشاهی به شاعران متقدم، نه‌تنها در استقبال‌ها، بلکه در مدح‌های پیاپی آنان آشکار است. نمودار 2، بسامد کاربرد نام شاعران در دیوان سلطانی کرمانشاهی را نشان‌ می‌دهد:

 

نمودار 2: بسامد تکرار نام شاعران در دیوان سلطانی کرمانشاهی

معرفی رجال قاجاری از مهم‌ترین کارکردهای این اثر است. جدول 1، دربردارندۀ اسامی ‌و سمت این افراد است:

جدول 1: رجال قاجاری در دیوان سلطانی کرمانشاهی

ردیف	سمت	رجال
1	شاهان و امیران	ناصرالدین‌شاه، معتمدالدوله، امان‌الله خان، اسماعیل خان، علیقلی میرزا، امیراصلان خان، میرزا عبدالوهاب خان
2	شاهزاده‌ها و امیرزاده‌ها	یمین الدوله، اعتمادالدوله، ابی‌الحسن الناصری، امیرقاسم خان، ابوالفتح میرزا، ملاداود خراسانی، امیرزاده عظام(؟)
3	صدراعظم‌ها	میرزاآقا خان، میرزا کاظم خان
4	نواب‌ها	میرزا تقی خان، محسن میرزا، اعتمادالسلطنه، حشمت السلطنه، حسام‌السلطنه، علیقلی میرزا، نصرت‌الدوله، مؤیدالدوله، محمد محسن میرزا، میرزا عباس خان جوانشیری، حسینعلی خان، مرتضی قلی میرزا
5	منشی‌ها و کارمندان	میرزا محمدرضا منشی‌باشی، میرزا ابوالقاسم زنجانی، میرزا یوسف، میرزا عبدالله خان انصاری، میرزا محمدحسین گوهری تبریزی، میرزا محمود منشی، میرزا ابوعبدالله زنجانی
6	ادیبان	بیدل کرمانشاهی، رضاقلی‌‌خان هدایت، میرزا محمدحسین ادیب (فروغی)، سروش اصفهانی، عبدالصمد خافتی
7	علما	میر محمدحسین اصفهانی، امام ملا عبدالله

در ادامه به بررسی سبک‌شناسی دیوان سلطانی کرمانشاهی در سه سطح زبانی، ادبی و فکری پرداخته می‌شود.

6.       بررسی سبک‌شناسی دیوان سلطانی کرمانشاهی

6ـ1.       بررسی سطح زبانی اشعار سلطانی کرمانشاهی

۶ـ۱ـ1. ویژگی‌های آوایی 

Ø       موسیقی بیرونی: منظور از این نوع موسیقی، همان وزن است. تفاوت در اوزان اشعار و موسیقی آن‌ها موجب برانگیختن احساسات متفاوت در خوانندگان اشعار می‌شود؛ به همین سبب تنوع اوزان در دیوان یک شاعر، می‌تواند مخاطبان آن را افزایش دهد. قدرت کلام و تسلط فوق‌العادۀ سلطانی کرمانشاهی بر اوزان و بحور عروضی، موجب کاربرد بیش از 15 وزن مشهور در اشعارش شده ‌است. بسامد کاربرد بحور در اشعار سلطانی در نمودار 4 نشان ‌داده ‌شده ‌است. 

 

نمودار 4: بسامد کاربرد بحور در دیوان سلطانی کرمانشاهی

 

·       مشدد کردن واژه‌ها 

شکّر و عنبر ندارد قدر این شعرش که گفت		«روزگاری خوش‌تر است از شکّر و عنبر تو را»
		(15الف)
تو را به دستان خون دل است بر دستان		به کف برای خضاب در نهند حنّی را
		(9ب)

·       کاربرد الف اطلاق

شمیسا معتقد است: «در دورۀ بازگشت به تقلید از زبان قدیم استعمال الف اطلاق دوباره مرسوم شد» (شمیسا، 1386: 182). این کاربرد به‌صورت گسترده در دیوان سلطانی کرمانشاهی مشاهده می‌شود:

امانش نه گلستان ز افسون ماه دی		به عون خدایگان مکر کرده ایمنا
		(18الف)
نبیند ار ز تو امداد کی چنین برپای		به چرخ پرده‌سرا شاه خاوری کندا
		(6ب)

·       کاربردهای کهن عروضی

یکی از ویژگی‌های سبک خراسانی، تغییر شکل کلمات به ضرورت وزن یا قافیه است که در دورۀ عراقی و تا قرن هفتم به‌صورت مختصر به کار می‌رفته ‌است (همان: 191).

رخ و قدت افزود خوشّی و کشّی		گل و سرو فرخاری و کشمری را
		(3الف)
به‌هامون کشید رخت به گلشن کشید بار		یکی ابر فرودین یکی باد نوبهار
		(164الف)
ستوده داور دریا یمین ابر یسار		که از یسارش پذرفته بحر یسری را
		(10الف)
وز بیم شعلۀ سخطش زد آب		دست برهمن آتش سوزا را
		(2الف)

·       فزودن الف به ابتدای واژه

اسپری شد رمضان کند مگر دل ز جهان		در نکند او ز جهان دل ز چه رخ کرد نهان
		(241الف)
گرز پیل‌افکنش به عرصۀ هیجا		اشکسته استخوان پیل دمان را
		(13 الف)

Ø       موسیقی کناری (قافیه و ردیف): قافیه در اشعار سلطانی کرمانشاهی اغلب به‌صورت اسمی ‌است و قافیه‌های بدیعی در این اثر دیده ‌نمی‌شود. شفیعی کدکنی در مورد به‌کارگیری انواع ردیف آورده ‌است: شاعری که از ردیف‌های اسمی و حرفی (ایستا) بیشتر استفاده‌ می‌کند، «اهل تجرید، انتزاع، سکون و ایستایی است» و شاعری که از ردیف‌های فعلی بیش از ردیف‌های اسمی استفاده می‌کند، «اهل تجربه و رفتار و حرکت است» (شفیعی کدکنی، 1383: 413). از مجموع 163 قصیده، 5 ترکیب‌بند و 19 مسمط درج‌شده در این اثر، 88 قصیده بدون ردیف و بقیه اشعار مردف است. همچنین تمایل شاعر به استفاده از ردیف‌های فعلی بیش از سایر انواع آن است. بسامد کاربرد انواع ردیف در نمودار 5 نشان داده ‌شده است: 

 

نمودار 5: کاربرد انواع ردیف در دیوان سلطانی کرمانشاهی

 

Ø       موسیقی درونی: این نوع موسیقی شامل کاربرد صنایع بدیع لفظی است که در دیوان سلطانی به‌وفور مشاهده می‌شود. گوش‌نواز بودن اشعار و جذب مخاطب بیشتر ازجمله اهداف شاعر از کاربرد انواع جناس، واج‌آرایی و تکرار در این اثر بوده ‌است. نمونه‌هایی از آن چنین است:

·       کاربرد انواع جناس

v       ناقص اختلافی

سزد که مجمع خوبی بخوانمت چو تویی		صباح حسن و صراح جمال را فانوس
		(179ب)

v       ناقص افزایشی 

من پار در دیار بدم پیش یار خویش		امسال نبودم خبر از یار و دیار خویش
		(178الف)

v       اشتقاق

تا صنعت شگرف بسی بینی		مر کلک صنع صانع یکتا را
		(1ب)

v       مرکب

---

[1] . تاریخ وصول: ؟/؟/؟        تاریخ پذیرش: ؟/؟/؟ 

[2] .  [e-mail]

[3] .  [e-mail]

[4] .   [e-mail]

---