تبیین معیارهای زیبایی شناسی فضای سبز شهری با روش طبقه بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات، مطالعه موردی: شهر گنبدکاووس

الموضوعات :

زهره اخگری سنگ آتش ¹ (دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران)
سیدحامد میرکریمی ² (استادیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران)
مرجان محمدزاده ³ (استادیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ایران،)
فاطمه هاشمی ⁴ (گروه اکولوژی کشاورزی، دانشگاه آرهوس، دانمارک)

تاريخ الإرسال : 07 الأحد , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 23 السبت , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 12 الجمعة , صفر, 1446

الکلمات المفتاحية: منظر شهری, گونه¬های گیاهی, فضای سبز, محیط¬زیست شهری, پیاده¬روها,

ملخص المقالة :

مساله شهرنشینی و رشد روزافزون آن سبب شد تا فضای سبز شهری به عنوان معدود محیط¬های طبیعی در شهر مورد توجه قرار گیرند. توجه به موضوع زیبایی¬شناختی¬ این فضاها، آنچنان مهم است که طراحان و برنامه¬ریزان، در طراحی، کاشت و چیدمان پوشش گیاهی بیش از هر مساله¬ی دیگری به آن می¬پردازند. از این¬رو، شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی این مسیرها از اهمیت بسزایی برخوردارند. هدف از این پژوهش، شناسایی مهم¬ترین معیارهای زیبایی¬شناختی منظر شهر گنبدکاووس است که با کمک رویکردهای روش طبقه¬بندی کیفیت بصری و روش ماتریس دستیابی به اقدامات مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از تکمیل 100 پرسشنامه مصور در طی دو مرحله توسط 50 نفر از شهروندان شهرگنبدکاووس که به شکل تصادفی انتخاب شدند، با کمک دستور تحلیل روش¬های طبقه¬بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات تجزیه و تحلیل شدند و در نهایت مهم¬ترین معیارها شناسایی گردیدند. نتایج حاصل از تحلیل پرسش¬نامه نشان داد از نظر کاربران معیارهای فضای سبز کافی و چیدمان فضای سبز هریک با کسب امتیاز 100 و نیز معیار تنوع رنگ فضای سبز با کسب امتیاز 75/93 مهم¬ترین نقش را نسبت به سایر معیارها در زیبایی منظر شهری داشتند. نتایج مطالعه حاضر، این امکان را برای پژوهش¬گران ایجاد می¬کند تا با بهره¬برداری از آن¬ها، امکان افزایش کیفیت بصری بیشتری از مناظر شهری فراهم شود و از طرف دیگر معیارهای دقیق¬تر و کاربردی¬تر به جای معیارهای انتزاعی مؤثر بر زیبایی مناظر خیابانی شناسایی گردند و روند بررسی زیبایی منظر خیابان¬ها برای طراحان و برنامه¬ریزان محیط شهری تدقیق و تسریع گردد.

المصادر:

اجزاشکوهی، م.، رهنما، م. و بهنام، ع. (1395). آشکارسازی تغییرات کاربری/ پوشش اراضی شهر گنبدکاووس با استفاده از سنجش از دور. فصلنامه علمی - پژوهشي اطلاعات جغرافيايي. 26(103): 40-26.
اخگری سنگ¬آتش، ز.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان ماهینی، ع. (1398). تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه¬بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی با اقدامات، مطالعه موردی: مسیرهای پیاده مشهد و گرگان. دو فصلنامه علمی پژوهش¬های بوم¬شناختی شهری. 20(2): 76-57.
امیریان، س.، محمدزاده، م.، میرکریمی، ح و سعیدی، س. (1401). شناسايي معيارهاي اقتصادي و فرهنگي موثر بر ارزشهاي زيبايي-شناختي با استفاده از روش دلفي و پرسشنامه مردمي در شهرستان گرگان. مجله تحقیقات منابع تجدیدشونده. 38(2): 164-153. doi: 10.30495/jrnr.2023.70702.10275.
ایزدی، م. و گرجی، م. (1398). تحلیلی بر وضعیت فضای سبز با رویکرد توسعه پایدار شهری مطالعه موردی: مناطق شهر اصفهان. شهر پایدار. 2(1):. 27-15. doi: https://sid.ir/paper/357508/fa.
پاکزاد، ج. 1391 .مبانی نظري و فرایند طراحی شهري. چاپ پنجم، انتشارات شهیدي.
سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی استان گلستان. (1395). سالنامه آماری استان گلستان. 93 ص.
سعیدی، س.، محمدزاده، م.، سلمان ماهینی، ع. و میرکریمی، ح. (1393). ارزیابی و مدل¬سازی ارزش منظره¬ای سیمای سرزمین به روش ترکیب خطی وزنی مطالعه موردی: مسیرهای پیاده¬روی آبخیز زیارت استان گلستان. مجله محیط¬زیست طبیعی. 67: 311-301.doi: 10.22059/jne.2014.52729.
سعیدی، س.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان ماهینی، ع. (1396). ارزیابی اثرات بصری رشد شهری بر ارزش¬های زیبایی-شناختی سیمای سرزمین. پایان¬نامه دکتری.
صداقتی، ع. درتومی، ش. (1397). ارزیابی کیفیت بصري طبیعت ثانویه بر مبناي ترجیحات استفاده¬کنندگان از فضا و نقش آن در هویت¬بخشی شهر بجنورد. نمونه مورد مطالعه: پاركهاي درون شهر. مجله آمایش جغرافیایی فضا. 8(30): 45-31.
عنابستانی، ع. و موسوی نقلی، ف. (1401). تحلیل پیشران¬های اثرگذار بر پراکنش فضاهای سبز شهری با تکیه بر رهیافت عدالت محیط¬زیستی با رویکرد آینده¬پژوهی (مطالعه موردی: شهر اصفهان). اقتصاد و برنامه ریزی شهری. دوره 3. شماره 4. ص 147-132. doi: https://sid.ir/paper/1035552/fa.
فنی، ز.، صحراییان، ص. و سعیدی، س. 1402. ارزیابی شاخص¬های اجتماعی موثر بر محیط¬زیست شهری از نظر ساکنین شهر بندر لنگه. سیاست¬گذاری محیط شهری. 1(9): 36-21.
کوزه گر کالجی، ل؛ آقایی، پ و سعیدی، س. (1402). ارتقای محیط زیست شهری با استفاده از تحلیل راهبردی SWOT در محله باشگاه نفت با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند. دهمین کنفرانس مطالعات و تحقیقات نوین در مهندسی عمران، معماری و شهرآینده، تهران، https://civilica.com/doc/1744456.
گودرزی، م. و حق طلب، ن. (1391). بهسازی اکولوژیک منظر پهنه¬های حاشیه شهری شمال تهران در محدوده منطقه یک. نخستین کنفرانس بین المللی اکولوژی سیمای سرزمین دانشگاه صنعتی اصفهان. 8 و 9 آبان 391.
محاسن نیاری، م.، مطلبی، ق. و بنیادی، ن. (1392). ارتقای کیفی فضاهای شهری تاریخی با تاکید بر ابعاد بصری (نمونه موردی میدان عالی قاپو اردبیل). اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست پایدار، همدان، انجمن ارزیابان محیط زیست هگمتانه.
مرادیان، ا.، رخشنده¬رو، م. و عبداله¬زاده¬فرد، ع. (1398). ارزیابی نقش پارک های شهری در پایداری اجتماعی شهرها نمونه موردی (پارک آزادی شهر شیراز). مجله پژوهش و برنامه¬ریزی شهری. 10(37): 128-113.
ناروئی، ب؛ معرب، ی. و دارابی، ح. (1399). ارزیابی مولفه های تاثیرگذار بر تاب آوری الگوی کشت فضاهای سبز شهری در مناطق گرم و خشک (مورد شناسی: شهر زاهدان). جغرافیاو آمایش شهری. 34: 23-44.
یزدانی، آ. (1400). بررسی عناصر زیبایی در طراحی پارک¬ها. پژوهش¬های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی. 1(31): 214-201.
Cardoso, A.C., Silva, H., Melo, A.C and Araújo, D. )2018(. Urban Tropical Forest: Where Nature and Human Settlements Are Assets for Overcoming Dependency, but How Can Urbanisation Theories Identify These Potentials?. The Urban Book Series.
Danladi musa, H. Rusli Yacob, M. and Makmom Abdullah, A. (2015). Delphi method of developing environmental well-being indicators for the evaluation of urban sustainability in Malaysia. Journal of Environmental Sciences, 30: 244- 249., doi.org/10.1016/j.proenv.2015.10.044.
Hou J, Lin W, Fang Y, Wu H, Chen C, Liao L, Liu W. (2023). Towards Transparent Deep Image Aesthetics Assessment with Tag-based Content Descriptors. IEEE Trans Image Process. doi: 10.1109/TIP.2023.3308852. Epub ahead of print. PMID: 37647188.
Jennings, V., & Bamkole, O. )2019(. The Relationship between Social Cohesion and Urban Green Space: An Avenue for Health Promotion. Journal of .Environmental Research and Public Health. 16(3): 452. https://doi.org/10.3390/ijerph16030452
Junwei, H. )1998(. The Visual Quantitative Analysis and Empirical Research of Commercial Pedestrian Streetscape. Journal of Theoretical and Applied Information Technology. 50: 76-83. 1998. 1998.
Kaplan, S., & Kaplan, R. )1982(. Cognition and Environment: Functioning in an Uncertain World. New York: Praeger.
Lu, M., and Wevers, K. (2007). Application of grey relational analysis for evaluating road traffic safety measures: advanced driver assistance systems against infrastructure redesign. IET Intelligent Transport Systems, 1(1): 1-19.
Moyer, D and Bohl, D. )2019(. Alternative pathways to human development: Assessing trade-offs and synergies in achieving the Sustainable .Development Goals. Journal of Futures. 105. Pp: 199-210. https://doi.org/10.1016/j.futures.2018.10.007
Nasar, J. (2017). Urban Design Aesthetics: The Evaluative Qualities of Building Exterion. In Proceedings of the International Symposium on Design Review (Routledge Revivals). 67-78. Routledge., doi:10.4324/9781315531137-7.
Sager, T. (2003). Rationality Types in Evaluation Techniques (The Planning Balance Sheet and the Goals Achievement Matrix). European Journal of .Spatial Development- ISSN 1650-9544-Refereed Articles Jan-2: 1- 30
Tasser, E., Lavdas, A., Schirpke, U. (2023). Assessing landscape aesthetic values: Do clouds in photographs influence people’s preferences? Journal of PLOS. 18(7):e0288424. doi: 10.1371/journal.pone.0288424. PMID: 37506121; PMCID: PMC10381034.
Zhou, T., Cai, Z., Liu, f., and Su, J. (2023). In Pursuit of Beauty: Aesthetic-Aware and Context-Adaptive Photo Selection in Crowdsensing. Journal of Transactions on Knowledge and Data Engineering, 35(9): 9364-9377., doi: 10.1109/TKDE.2023.3237969.

نص كامل:



مجله تحقیقات منابع طبیعی تجدیدشونده، سال پانزدهم، شماره1بهار و تابستان1403(پیاپی چهل و یک )، ص 90-75، نوع مقاله : علمی پژوهشی/1

 

 

 

 

 

تبیین معیارهای زیبایی­شناختی فضای سبز شهری با روش طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات

 

زهره اخگری­سنگ­آتش1، سیدحامد میرکریمی2*، مرجان محمدزاده3 و فاطمه هاشمی4

 

1)       دانش­آموخته دکتری رشته علوم و مهندسی محیط­زیست، دانشكده شيلات و محيط زيست، دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان، گرگان، ايران.

2)       دانشيار گروه محيط زيست، دانشكده شيلات و محيط زيست، دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان، گرگان، ايران.

           *رایانامه نویسنده مسئول مکاتبات: [e-mail] 

3)       دانشيار گروه محيط زيست، دانشكده شيلات و محيط زيست، دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان، گرگان، ايران.

4)       استادیار گروه اکولوژی کشاورزی، دانشگاه آرهوس، دانمارک.

 

تاریخ دریافت: 27/12/1403                تاریخ پذیرش: 09/04/1403

 

چکیده

مساله شهرنشینی و رشد روزافزون آن سبب شد تا امروزه فضای سبز شهری به­عنوان معدود محیط­های طبیعی در شهر مورد توجه بیشتری قرار گیرد. توجه به موضوع زیبایی­شناختی­ این فضاها، آنچنان مهم است که طراحان و برنامه­ریزان، در طراحی، کاشت و چیدمان پوشش گیاهی بیش از هر مساله­ دیگری به آن می­پردازند. از این­رو، شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی این فضاها از اهمیت به­سزایی برخوردار است. هدف از این پژوهش، شناسایی مهم­ترین معیارهای زیبایی­شناختی منظر شهر گنبدکاووس است که با کمک رویکردهای دلفی، طبقه­بندی کیفیت بصری و روش ماتریس دستیابی به اقدامات مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور، پرسشنامه مصور حاصل از عکاسی در دو فصل بهار و پاییز 1401 و 1402 تدوین شد و در اختیار شهروندان قرار گرفت. نتایج حاصل از تکمیل 100 پرسشنامه در طی دو مرحله توسط 50 نفر از شهروندان شهرگنبدکاووس که در گام اول به شکل تصادفی انتخاب شدند، با کمک دستور تحلیل روش­های طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات، تجزیه و تحلیل شدند و در نهایت مهم­ترین معیارها شناسایی گردیدند. نتایج حاصل از تحلیل پرسشنامه نشان داد از نظر کاربران معیارهای نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و رعایت توازن به­ترتیب با کسب امتیاز 100، 75/93 و 5/87 مهم­ترین نقش را نسبت به سایر معیارها در زیبایی منظر شهری داشتند. نتایج مطالعه حاضر، این امکان را برای پژوهشگران ایجاد می­کند تا با بهره­برداری از آنها، امکان افزایش کیفیت بصری بیشتری از مناظر شهری فراهم شود و از طرف دیگر معیارهای دقیق­تر و کاربردی­تر به جای معیارهای انتزاعی موثر بر زیبایی مناظر خیابانی شناسایی گردند و روند بررسی زیبایی منظر شهرها برای طراحان و برنامه­ریزان محیط شهری تدقیق و تسریع گردد.

 

واژه­های کلیدی: پیاده­روها، فضای سبز، محیط­زیست شهری، معیارهای زیبایی، منظر شهری.

 

 

 

 

 

 

مقدمه

یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین تحولات اجتماعی جهان در نیم قرن اخیر توسعه شهرنشینی است (کوزه­گر­کالجی و همکاران، 1402) که امروزه با پیشرفت فناوری و توسعه شهرها، بیش از نیمی از جمعیت جهان در این مناطق ساکن شده و پیش­بینی می­شود این نسبت تا سال 2050 به حدود 68 درصد برسد (Moyer & Bohl, 2019). این به معنای جابه­جایی و مهاجرت بیش از 5/2 میلیارد نفر روستانشین به سمت شهرها است (فنی و همکاران، 1402). مناطق شهری به­طور کلی مجموعه­ای از شرایط مهم زندگی از جمله فضاهای زندگی و خدمات را به شهروندان ارایه می­دهند و مکانی برای ابداع، نوآوری و خلاقیت هستند. اگرچه تغییر شیوه زندگی شهری به سوی مدرنیته و نوآوری، برخی جنبه­­های رفاهی و آسایشی را برای انسان فراهم نموده، اما این تغییر شیوه به همراه توسعه سریع و بی­رویه، شماری از معضلات محیط­زیستی همچون برهم زدن تعامل و توازن میان ساختارهای شهری و الگوهای طبیعی برای بشر به­وجود آورده است (Cardosa et al., 2018). شهرها برای اینکه بتوانند پایداری خود را تنظیم کنند چاره­ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متاثر از سیستم‌های طبیعی ندارند (یزدانی، 1400). متاسفانه امروزه منظر شهری به­طور چشمگیری در حال روبه­رو شدن با کاهش مناطق طبیعی و با ارزش بوم­شناختی است (گودرزی و حق­طلب، 1391). روند رو به کاهش محیط­های طبیعی به گونه­ای است که امروزه ضرورت احیا و حفاظت از محیط­ طبیعی در شهرها امری ضروری و اجتناب­ناپذیر شده است (ناروئی و همکاران، 1399). اگرچه ضرورت حضور طبیعت در شهر اثبات شده، ولی با اقدامات پراکنده، حضور آن به نحو مطلوبی میسر نشده است (سعیدی و همکاران، 1396). از مهم­ترین جنبه­های محیط طبیعی در سطح شهر می­توان به فضای سبز اشاره نمود که برای اکثر شهروندان تنها فرصت برای گذراندن زمان در ارتباط با طبیعت محسوب می­شود (Jennings & Bamkole, 2019). از این­رو می­توان اذعان داشت مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن بی­معنی است. در این میان فضاهای سبز شهری به­عنوان جز ضروری و لایفنک پیکره یگانه شهرها در متابولیسم آنها نقس اساسی را دارا است که کمبود آنها می‌تواند اختلالات جدی در حیات شهرها به­وجود آورد (یزدانی، 1400). فضای سبز امروزه جزیی از بافت شهری محسوب شده و دیگر از نیازهای جامعـه شـهرنشین جدا در نظر گرفته نمی­شود (ایزدی وگرجی، 1398). زیرساخت­ها و فضای سبز شهری (همچون پارک­ها، باغ­ها، جنگل­های شهری، گورستان­ها، تالاب­ها، پیاده­روها) در وهله­ اول، از منظر زیبایی­شناختی و ارتقا کیفیت بصری شهرها از اهمیت ویژه­ای برخوردارند و باید مرکز توجه قرار گیرند (مرادیان و همکاران، 1398). اهمیت فضای سبز و توجه به زیبایی آن در محیط شهری، تا آن حد مهم است که به­عنوان یکی از شاخص­های توسعه­یافتگی جوامع مطرح است و مزایایی چون درمان بیماری­های روحی، محیطی مطلوب برای پرورش کودکان، یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش و زیبایی بصری دارد. ضمن اینکه این فضاها برای عموم مردم در گذراندن اوقات فراغت، تفریح و مصاحبت با دوستان و گردهمایی­های اجتماعی و فرهنگی استفاده می­شوند (عنابستانی و موسوی­نقلی، 1401). از این­رو، مساله لزوم ارتقا کیفیت دید و منظر بدنه­های شهری در خیابان­ها در چارچوب مولفه بصری- زیباشناختی کیفیت محیط از اهمیت بسیاری برخوردار است. امری که به­نظر می­رسد نه به تنهایی، بلکه در کنار ارتقا دیگر مولفه­های کیفیت محیط چون مولفه­های عملکردی- فعالیتی، معنایی- ادراکی و محیط زیستی، می­تواند زمینه ارتقا کیفیت محیط در فضاها و عرصه­های عمومی شهرهای امروزی را فراهم آورد (اخگری­سنگ­آتش و همکاران، 1398). وجود نابسامانی و اغتشاش بصری، عدم امنیت روانی و سردرگمی افراد در مناظر خیابانی، رهاشدن و فرسودگی نشانه­ها و عناصر فرهنگی- تاریخی، کیفیت نامناسب نماهای ساختمانی، فقدان شکل سازماندهی شده در فرم و منظر جداره­های خیابان­های شهری، راهیابی، گم­گشتگی و ابهام در جهت­یابی، عدم ارزیابی مثبت مردم از فضاهای شهری و کاهش حس تعلق به محیط­های شهری از لزوم ارتقا کیفیت دید و منظر خیابانی در چارچوب مولفه بصری- زیبایی­شناختی کیفیت محیط حکایت می­کند (محاسن­نیاری و همکاران، 1392). از این­رو، توجه به عوامل بصری و ارتقا کیفیت آن در فضاهای شهری زمانی می­تواند اجرایی شود که اولویت­سنجی معیارهای موثر بر مسایل شهری مبتنی بر نظریات شهروندان و استفاده­کنندگان از محیط­ها و فضاهای شهری باشد. از این­رو، مطالعات بسیاری با توجه به هدف تحقیق و شرایط محیط شهری، مبتنی بر نظر شهروندان ویژگی­ها و معیارهای متفاوتی اولویت­بندی نمودند. به­نظر می­رسد مهم­ترین مساله­ای که در مطالعات قبلی به آن توجه بسیار شده است، انتخاب معیارها بر اساس هدف پژوهش و منطقه مطالعاتی است. از سوی دیگر، انتخاب مخاطبین و پرسش­شوندگان تصادفی بوده و از ساکنان و استفاده­کنندگان شهر انتخاب شده­اند. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی معیارهای موثر بر کیفیت زیبایی­شناختی منظر خیابانی از تکنیک­های دلفی، بازدید از منطقه مطالعاتی و عکاسی از مسیرهای پیاده و خیابان­های آن به شکل تصادفی، روش طبقه­بندی کیفیت بصری و همچنین ماتریس دستیابی به اقدامات بهره گرفته است. بدین منظور در این پژوهش تلاش گردید تا اولویت هر یک از معیارها نسبت به هم از دیدگاه استفاده­کنندگان و کاربران در راستای ارتقا کیفی منظر فضاهای شهری شهر گنبدکاووس مورد بررسی قرار گیرد و نیز عوامل موثر بر زیبایی­شناختی تصاویر نیز شناسایی گردد. 

مواد و روش­ها

پژوهش حاضر، تحقیقی کیفی و به لحاظ هدف، تحقیق کاربردی است. همچنین، از نظر روش تحقیق، پژوهشی میدانی و کتابخانه­ای اسنادی است که به تدوین الگوی شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی منظر فضای سبز شهری می­پردازد. در این پژوهش در یک بررسی پرسشنامه­ای تصویری مشخص گردید از دید شهروندان چه نقاطی از شهر به نظر زیبا می­رسند و معیارهای اثرگذار بر این زیبایی کدام­ها هستند. جهت آزمون نتایج تحقیق و چارچوب مفهومی ارایه شده، داده­های حاصل از پرسشنامه­های مصور با کمک روش­های طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات مورد بررسی قرار گرفتند. 

چارچوب مفهومی پژوهش: در این پژوهش، به ترتیب با استفاده از تکنیک­هایی همچون دلفی، طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات به شناسایی و معرفی معیارهای موثر بر زیبایی منظر شهری پرداخته شد (شکل 1).

 

 

 

شکل 1. نمودار جریانی مراحل انجام کار

 

 

 

 

 

 

 

محدوده مطالعاتی: گنبدکاووس مرکز شهرستان گنبدکاووس دومین شهر بزرگ استان گلستان بعد از گرگان، در طول شرقی حداقل ۵۴ درجه و ۳۱ دقیقه و حداکثر ۵۵ درجه و ۳۹ دقیقه و عرض شمالی حداقل ۳۷ درجه و ۳ دقیقه و حداکثر ۳۸ درجه و ۶ دقیقه قرار دارد. شهر گنبدکاووس در فاصله ۹۸ كيلومتري از مركز استان واقع گرديده و از شمال با ۱۴۵ كيلومتر مرز مشترك با كشور تركمنستان و از جنوب با شهرستان­هاي آزادشهر و راميان از شرق با شهرستان­هاي كلاله و مينودشت و از غرب با شهرستان­هاي آق­قلا و علي­آباد همسايه است (اجزاشکوهی و همکاران، 1395). جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۱۳۹5، در حدود 155,910 نفر برآورد شده است (سالنامه آماری استان گلستان، 1395). میانگین سالانه رطوبت نسبی هوا در این شهر 64 درصد است. مرطوب‌ترین ماه در گنبد­کاووس دی ماه با ۷۵ درصد رطوبت نسبی و خشک‌ترین ماه آن خرداد با ۵۴ درصد رطوبت نسبی است. میانگین سالانه دمای هوا در گنبد کاووس 05/24 درجه سانتی­گراد است. میانگین حداکثر سالانه دمای هوا 38 و میانگین حداقل سالانه آن 16 درجه است (اداره هواشناسی گنبدکاووس، 1400). این شهر به­دلیل قرار گرفتن در بین دو مرکز استان توریستی مشهد و گرگان و نیز مقصدهای گردشگری همچون بلندترین برج آجری دنیا، طبیعت بکر و تنوع فرهنگ، مسایل فضای سبز آن از دیدگاه محیط ­زیستی باید مرکز توجه قرار گیرد. از این­رو در این پژوهش با توجه به موقعیت جغرافیایی و طبیعی، سیاسی، اجتماعی و گردشگری این شهر و اهمیت آن در اجرای رویکردهای محیط­زیست شهری در سطح منطقه، محله از محلات این شهر به­عنوان منطقه مطالعاتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت (شکل 2). 

 

 

 

 

شکل 2. موقعیت جغرافیایی محدوده مطالعاتی (1402)

 

 

روش انجام پژوهش

 

شناسایی معیارها: روش به­کار رفته در این پژوهش، کاربردی و بر حسب نحوه گردآوری داده­ها روش تحلیلی- کاربردی و میدانی است. جهت تدوین پرسشنامه مصور مربوط به بخش روش طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات، مبانی نظری و اسنادی- کتابخانه­ای، متون و مقالات مشابه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در این تحقیق ابتدا تلاش شد فهرستی از معيارهاي مورد نياز در طی یک فرآیند مطالعات کتابخانه­ای و بررسی منابع تنظیم شود. بدیهی است معیارهایی باید انتخاب گردد که علمی، جامع و کاربردی بوده و مورد تایید کارشناسان و جامعه مصرف­کننده باشند. برای انتخاب گونه­های گیاهی مناسب محیط شهری استفاده از معیارهایی ضروری است که زوایای مختلف و شرایط موجود را در برگیرد. از این­رو، منابع مختلفی از قبیل Kaplan & Kaplan (1982)؛ Junwei (2013)؛ Nasar (2017)؛ پاکزاد (1391)؛ سعیدی و همکاران (1393)؛ اخگری­سنگ­آتش و همکاران (1396) و امیریان و همکاران (1401) به ارایه معیارهای انتخاب گونه­های گیاهی و استفاده از آنها پرداخته­اند (جدول 1).

 

جدول 1. مرور منابع و شناسایی معیارهای پژوهش

پژوهشگر	عنوان پژوهش	معیارها
Kaplan & Kaplan, 1982	شناخت و محیط: عملکرد در دنیای نامشخص	انسجام، پیوستگی
Junwei, 2013	تجزیه و تحلیل کمی بصری و تحقیقات تجربی نماهای تجاری عابر پیاده	دید محدود، تنوع و پیچیدگی عناصر منظر، سنگفرش و عناصر کف زمین، ویژگی­های بصری پیاده­روی آهسته
Nasar, 2017	زیبایی‌شناسی طراحی شهری	پیچیدگی متوسط، نظم، استفاده از عناصر سبک محبوب
پاکزاد، 1391	مبانی نظري و فرآیند طراحی شهري	تاکید
سعیدی و همکاران، 1393	كاربرد روش PCA در ارزيابي كيفيت بصري سيماي سرزمين	تنوع رنگ، تنوع بافت، پاكيزگي و تميزي محيط، بكر بودن منطقه، سرزندگي و پويايي توالي، پيچيدگی، شگفتي، تراكم، مناطق با ديد بسته، مناطق با ديد باز، مناطق با ديد متوسط، منظره زيرپای بازديدكننده، منظره پيش­روي بازديدكننده، منظره بالای سر بازديدكننده
اخگری­سنگ­آتش و همکاران (1396)	ارزیابی کیفیت بصری منظر شهری مورد مطالعاتی: شهر مشهد و گرگان	پهنای معابر، وجود فضای سبز و چیدمان، تراکم و فشردگی فضای سبز، وجود گل در فضای سبز، پوشش گیاهی از نوع درختی، تنوع شکل و فرم درختان، پوشش گیاهی از نوع بوته­ای و درختچه­ای، تنوع رنگ دیوارها، تنوع بافت، جنس کف، رنگ کف، المان، رنگ و کیفیت مبلمان­ها، مکان نصب نیمکت­ها، مکان نصب ایستگاه­ها، لبه دید آسمان، پیش­آمدگی و برآمدگی ساختمان، شکل و فرم ساختمان، تنوع عناصر و حجم­ها، طراحی و رنگ تابلو، چیدمان ویترین، چیدمان تابلو
امیریان و همکاران (1401)	شناسایی معیارهای اقتصادی و فرهنگی موثر بر ارزش­های زیبایی­شناختی با استفاده از روش دلفی و پرسشنامه مردمی در شهرستان گرگان	سرمایه­گذاری در بخش انسان­ساخت، دسترسی به مراکز خرید، سرمایه اجتماعی، کیفیت محیط (مانند پاکیزگی و غنای بصری)، تعداد بازدیدکننده از مناطق انسان­ساخت، تعداد بازدیدکننده از مناطق طبیعی، وجود مناطق گردشگری انسان­ساخت، محصولات فرهنگی و هنری تولیدی مردم، میراث فرهنگی و تاریخی موجود در منطقه، هزینه دسترسی به مناطق دارای ارزش زیبایی­شناختی، ایمنی، امنیت، دسترسی به خدمات بهداشتی، دسترسی به مراکز خرید، زیرساخت­ها و امکانات رفاهی، نگرش و دانش مردم نسبت به حفاظت از محیط­زیست، رعایت قانون توسط دستگاه­های اداری و مردم، طراحی شهری (جداره­های شهری)

 

 

 

در مرحله اول برای تحلیل نظرات کارشناسان و خبرگان در زمینه انتخاب معیارهای زیبایی­شناختی و اولویت­بندی آنها از میان معیارهای مستخرج از سایر مقالات و مطالعات، از تکنیک دلفی استفاده شد. استفاده از این تکنیک نسبت به سایر روش­های انتخاب همچون فرآیند تحلیل سلسه مراتبی و فرآیند تحلیل شبکه­ای در این موضوع است که در روش دلفی، معیارها چند مرحله مورد ارزیابی قرار می­گیرند و نتایج آن در هر مرحله بررسی می­شوند و به سمع­ونظر کارشناسان می­رسد. از سوی دیگر، معمولا پرسش­شوندگان در این تکنیک، از تخصص­ها و موقعیت­های مکانی مختلف انتخاب می­گردند تا اگر نکته­ای از دید پاسخ­دهنده­ای نادیده گرفته ­شد توسط کارشناس دیگر به آن موضوع پرداخته شود (Danladi Musa et al, 2015). از این­رو، در گام نخست پژوهش 20 کارشناس از افراد مسلط به علوم محيط­زيست، هنر، فضای سبز، مدیریت و برنامه­ریزی شهری و گیاه­شناسان داراي حداقل 3 سال سابقه كار در زمينه تخصصي خود تقاضا شد تا در تکمیل پرسشنامه به این پژوهش همکاری کنند. جهت تکمیل پرسشنامه ابتدا به شکل حضوری و در مراحل بعدی از طریق ایمیل از شرکت­کنندگان تقاضا شد به پرسشنامه پاسخ دهند. در نهایت از 20 پرسش­شونده، 14 نفر همکاری کامل داشته و پاسخ­نامه­ها را تکمیل و ارسال نمودند (جدول 2). در نهایت، بعد از طی سه دوره چرخه دلفی، معیارهای موثر بر زیبایی منظر محیط شناسایی و در 12 رده اولویت­بندی شدند (جدول 3). در این فاز، معیارهای سادگی، تمرکز یا تاکید، منظر زمستانه، انعکاس نور و وضعیت تاج درخت (باز/ متراکم) از شرایط گزینش برخوردار نبودند و حذف شدند.

 

 

 

جدول 2. مشخصات کارشناسان و نخبگان دلفی

رشته تحصیلی متخصصان	میزان تحصیلات	تعداد شرکت­کننده	حداقل سابقه کار (سال)
علوم محیط­زیست	دکتری	4	25
هنر	کارشناسی­ارشد و دکتری	4	10
فضای سبز	کارشناسی­ارشد	3	12
مدیریت و برنامه­ریزی شهری	کارشناسی­ارشد	2	4
گیاه شناس	دکتری	1	12
مجموع اعضای دلفی		14

 

 

 

: وزن اولیه؛Xi

تعداد افرادی که به هر درجه اهمیت رای دادند (امتیاز)؛ :ni

: تعداد کل پرسش­شوندگان؛ N

: حداکثر وزن تعدیل­شده.W

 

رابطه­های (1) الی (6) مربوط به روابط رویکرد دلفی است (حدادی­نیا و دانه­کار، 1391).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3. شناسایی معیارهای ویژگی­های زیبایی­شناختی بصری در انتخاب گونه­های گیاهی

P=Zi/A*100= درصد اهمیت	(1)
D= (Xi*ni)/N= درجه اهمیت	(2)
C=W/Xi= ضریب وزن تعدیل شده	(3)
A=N*W=       حداکثر امتیاز قابل کسب	(4)
Yi=W*Xi/Xi= وزن تعدیل شده	(5)
Zi= Yi*n=                   امتیاز وزن­دار	(6)

اولویت­ها	معیارها
1	تنوع رنگ (الوان) پوشش گیاهی
2	تنوع بافت پوشش گیاهی (درجه زبری و نرمی سطح)
3	حظ بصری
3	توازن (شامل رعایت بافت­های مختلف گیاهی در کنار هم)
4	پوشش گیاهی از نوع درختی
4	تنوع شکل و فرم گونه­های گیاهی
5	ریتم (تکرار گونه مشابه)
6	نوع پوشش (همیشه سبز/ خزان­کننده)
6	منظر پاییزه
7	منظر تابستانه
7	مقیاس (به­کارگیری اندازه صحیح فواصل و ابعاد)
8	تعادل (توزیع متناسب عناصر در دو طرف یک­محور فرضی)
9	تنوع تراکم پوشش گیاهی
10	تناسب (رابطه میان یک بخش یا میان بخش­های مختلف)
10	وحدت (تعلق اجزای فضای سبز در یک ترکیب به یکدیگر و پیوستگی و ارتباط بصری آنها با هم)
11	تراکم پوشش گیاهی
11	تیپ پوشش گیاهی
12	منظر بهاره

 

 

بازدید میدانی و عکس­برداری: از این­رو، در این پژوهش جهت بررسی و شناسایی زیبایی خیابان­های شهری از تکنیک عکاسی و تصاویر دیجیتال استفاده شد که در برگیرنده تصاویری از پهنه­های مطالعاتی و انتخاب تصاویر دیجیتال برای نمایش به استفاده­کنندگان و شهروندان منطقه و همچنین انجام مصاحبه و بررسی معیارهای زشتی و زیبایی هر تصویر از دیدگاه آنها است. بر همین اساس، در دو فصل بهار و پاییز 1401 و 1402، از هر پهنه و یا خیابان با زوایا و فاصله­های مختلف دید عابر در بازه زمانی یکسان، عکس­های مختلفی تهیه گردید. تمامی 1000 تصویر و عکس­ گرفته شده از سطح شهر در فصول مختلف با استفاده از دوربین گوشی iPhone 12  در سطح دید ناظر گرفته شد. در ادامه، بعد از حذف تصاویری که فاقد کیفیت مطلوب بودند، تعداد 30 تصویر که شامل ویژگی­های متنوع منظر بودند نهایی شده و در پرسش­نامه مصور جای گرفت و در نهایت آنالیز شدند. در این تصاویر سعی شده تا جلوه­های بصری ویژه­ای در عکس­برداری موثر نباشد و تصاویر نشان دهنده همان مناظری است که شهروند و ناظر با چشم خود مشاهده می­کند (شکل 4).

 

 

 

 

1	2	3	4	5
6	7	8	9	10
11	12	13	14	15
16	17	18	19	20
21	22	23	24	25
26	27	28	29	30

شکل 3. تصاویر منظر خیابانی شهر گنبدکاووس

 

 

شناسايی تصاوير منتخب از ديدگاه شهروندان با استفاده از روش طبقه­بندی کیفیت بصری (Q-Sort): علاوه بر تهیه و انتخاب تصاویر، گروه پنجاه نفره از شهروندان جهت شناسایی تصاویر زیبا و اولویت­بندی معیارهای موثر بر زیبایی آنها در نظر گرفته شدند (پهلوان و همکاران، 1402). در مرحله اول، 30 عکس انتخابی از پیاده­روها و خیابان­های شهری به پاسخ­دهندگان، نشان داده و از آنها خواسته شد تا بر اساس اولویت زیبایی از دیدگاه آنان، به هر تصویر در پرسشنامه، امتیازی بین پنج ارزش عددی (خیلی­زیبا: 2+، زیبا: 1+، معمولی: 0، زشت: 1-، خیلی­زشت: 2-) نشان دهند. در این گام، از روش طبقه­بندی کیفیت بصری استفاده شد که از طریق آن می­توان حداکثر استفاده نمود.

N = Σ5i= 1 ni (3-i) رابطه (7)

 :N مجموعه امتیاز هر عکس؛

 :n1تعداد افراد انتخاب­کننده عکس با کیفیت خیلی­زیبا؛                  :n2تعداد افراد انتخاب­کننده عکس با کیفیت زیبا؛

 n3: تعداد افراد انتخاب­کننده عکس با کیفیت معمولی؛                   :n4 تعداد افراد انتخاب­کننده عکس با کیفیت زشت؛

 :n5 تعداد افراد انتخاب­کننده عکس با کیفیت خیلی­زشت.

 

با استفاده از رابطه (7) میانگین امتیاز هر عکس محاسبه می­شود (رضوی و واعظی­هیر، 1396).

سنجش معیارهای کیفیت زیبایی با ماتریس دستیابی به اقدامات: به­منظور سنجش معیارهای کیفیت بصري فضاهاي سبز شهري گنبدکاووس، از ماتریس دســتیابی بــه اقــدامات¹ اســتفاده شــد (Hill, 1968). در این روش با کمک تصاویر انتخاب شده (زیبا) حاصل از روش Q-Sort که در جدول (5) به نمایش گذاشته است. در این گام، با روش Q-Sort تصاویر زیبا از نازیبا از نظر شهروندان تفکیک و شناسایی شدند (رضوی و واعظی­هیر، 1396) و در مرحله­ی بعد، جهت شناسایی معیارهای زیبایی­شناختی و بصری موثر بر تصاویر زیبا، از ماتریس دستیابی به اقدامات (GAM) استفاده شد. ایــن ماتریس براي اولین بار به­منظـور غلبـه بـر فقـدان منـابع بـراي اهـداف جـامع توسـط برنامـه­ریـزي متعـادل مطـرح و مبناي تخمین دستیابی به بهترین گزینه در مجموعه­ای از اهداف از پیش­تعیین شده یک پژوهش قرار گرفت. هدف این تکنیک، توجـه بـه منـافع همیشگی دستیابی به اهداف عملیاتی به جـاي اهـداف انتزاعی بود (Lu & Wevers, 2007). این روش یـک تکنیک وزن­دهی- رتبه­بندي جذاب براي برنامه­ریزانـی است که احساس خوبی بـا تحقیقـات صـرفا اقتصـادي ندارند (Sager, 2003). به هر یـک از معیارهـاي کیفیـت بصـري مربـوط بـه فضاهاي سبز شهري که با اسـتفاده از روش طبقـه­بنـدي کیفیت بصري داراي بـالاترین میـانگین امتیـازي بودنـد، توسط پاسخ­دهندگان امتیـازي تعلـق گرفت. از این­رو، در این مرحله نتایج حاصل از روش Q-Sort که شامل 16 تصویر زیبا از مجموع 30 تصویر بود، با استفاده از پرسشنامه مصور دیگری از نظر بررسی معیار زیبایی موثر بر هر یک از تصاویر، امتیازی تعلق گرفت. پرسشنامه دوم، در اختیار همان 50 نفر پاسخ­دهنده اول قرار داده شد و قبـل از پرسـش، توضیح مختصري از هر معیـار جهـت آشـنایی بیشـتر بـا مفاهیم و تکنیک امتیازدهی در اختیار آنها قـرار گرفـت. هـر یـک از امتیازات بیانگر (تحقق کامل: 1+، تحقق نسبی: 0 و  یا عدم­تحقق: 1-) معیارها در فضـاهاي مربوط به خود بودند (Hill, 1968).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Goal Achievement Matrix (GAM)

1	2	3	4
5	6	7	8
9	10	11	12
13	14	15	16

 

شکل 4. تصاویر منتخب حاصل از پرسشنامه روش طبقه­بندی کیفیت بصری و دیدگاه شهروندان

 

 

نتایج

نتایج حاصل از اجرا دستور تحلیل روش طبقه­بندی کیفیت بصری در نرم­افزار  SPSSنسخه 16 به شرح جدول (6) است. بالا بودن میانگین امتیاز و مثبت بودن برای هر عکس نشان­دهنده مطلوبیت و کیفیت عکس و پایین بودن میانگین امتیاز و منفی بودن آن نشان­دهنده عدم­کیفیت عکس است. با توجه به نتایج جدول می­توان به این نتیجه دست یافت که 16 عکس از 30 عکس مورد نظرسنجی شهروندان بیشترین میانگین امتیازها را دارا هستند. به عبارت دیگر عکس­های منتخب بیشترین کیفیت بصری را کسب نمودند.

در نهایت، شرح نتایج تحلیل پرسشنامه مصور ماتریس دستیابی به اقدامات به شکل زیر است (جدول 7). بررسی تحقق و عدم­تحقق هر تصویر در چهار طبقه مورد بررسی قرار گرفت. نتایج جدول نشان داد در تصاویر منتخب، معیارهای نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و رعایت توازن به­ترتیب با کسب امتیاز 100، 75/93 و 5/87 درصد دارای بیشترین اهمیت هستند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 6. امتیاز و میانگین ارزش کسب­شده توسط هر عکس (50=n)

نظر شهروندان در مورد تصاویر با کیفیت های مختلف
میانگین امتیازات	امتیاز هر عکس= N	خیلی زشت= n5	زشت= n4	معمولی= n3	زیبا= n2	خیلی زیبا= n1	عکس
0/84	42	0	0	14	30	6	1
-1/9	-95	45	5	0	0	0	2
-1/42	-71	21	29	0	0	0	3
1/52	76	0	0	1	22	27	4
1/84	92	0	0	0	8	42	5
1/38	69	0	0	0	31	19	6
0/58	29	0	0	24	23	3	7
-0/32	-16	0	19	28	3	0	8
0/26	13	0	3	31	16	0	9
-1/02	-51	6	39	5	0	0	10
-1/08	-54	14	26	10	0	0	11
0/54	27	0	0	27	19	4	12
-0/1	-5	0	12	31	7	0	13
-/34	-17	4	9	37	0	0	14
-1/32	-66	26	14	0	0	0	15
1/94	97	0	0	0	3	47	16
-0/86	-43	11	21	18	0	0	17
1/42	71	0	0	2	25	23	18
0/12	6	4	7	21	15	3	19
0/48	24	0	10	14	18	8	20
-1/68	-84	35	14	1	0	0	21
-0/06	-3	0	6	41	3	0	22
-1/54	-77	27	23	0	0	0	23
-1/3	-65	17	31	2	0	0	24
0/16	8	0	6	32	10	2	25
1/38	69	0	0	6	19	25	26
38/1	69	0	0	7	17	26	27
68/1	84	0	0	0	16	34	28
82/1	91	0	0	0	9	41	29
46/0-	23-	5	21	18	4	2	30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 7. سنجش معیارهای کیفیت بصری در تصاویر انتخاب شده (50=n)

معیارهای چیدمان							معیارهای ظاهری پوشش گیاهی							معیارهای منظر			عکس
مقیاس	ریتم	توازن	وحدت	تناسب	تعادل	حظ بصری	تنوع رنگ پوشش گیاهی	تراکم پوشش گیاهی	تنوع و فرم گونه­های گیاهی	پوشش گیاهی از نوع درختی	تنوع بافت پوشش گیاهی	تنوع تراکم پوشش گیاهی	نوع پوشش گیاهی	منظر پاییزه	منظر تابستانه	منظر بهاره
1	1	1	1	1	0	1	0	1	0	1	-1	1	1	1-	0	1	1
1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	-1	1	1	2
1	0	1	1	1	0	1	1	1	1	1	0	1	1	-1	1	1	3
1	-1	1	1	1	-1	1	1	0	1	1	1	1	1	0	1	1	4
1	1	1	0	1	1	1	1	1	0	1	-1	-1	1	-1	1	1	5
1	0	0	0	0	-1	0	1	0	1	1	0	1	1	1	-1	-1	6
-1	1	1	1	1	-1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	0	0	7
0	0	-1	0	1	1	1	0	1	1	-1	-1	0	1	0	0	1	8
0	0	1	1	1	-1	1	1	-1	1	1	1	0	1	-1	0	1	9
0	1	1	1	1	1	1	0	1	-1	1	1	0	1	1	-1	-1	10
1	1	1	1	1	-1	1	1	1	0	1	1	1	1	-1	1	1	11
1	-1	1	1	0	0	1	1	0	1	1	1	1	1	1	-1	-1	12
1	1	1	1	1	-1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	-1	-1	13
-1	-1	1	-1	0	-1	1	1	-1	-1	0	-1	-1	1	1	-1	-1	14
-1	0	1	0	1	-1	1	0	0	1	1	1	1	1	-1	0	1	15
1	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	1	1	-1	-1	1	16
3	3	1	1	0	8	0	0	2	2	1	4	2	0	8	6	5	تعداد امتیاز1-
3	5	1	4	3	4	1	4	6	3	1	2	3	0	2	5	1	تعداد امتیاز 0
10	8	14	11	13	4	15	12	8	11	14	10	11	16	6	5	10	تعداد امتیاز 1
62/5	50	87/5	68/75	81/25	25	93/75	75	50	68/75	87/5	62/5	68/75	100	37/5	31/25	62/5	درصدتحقق کامل معیار

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

 

همان­گونه که در بخش­های پیشین اشاره شد، در این پژوهش با هدف شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی فضای سبز شهری از سه تکنیک دلفی، روش طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات و نیز ابزار پرسشنامه تصویری استفاده شد. نتایج مطالعات قبلی نشان داد مقایسه نتایج حاصل از مطالعات با تجربه واقعی (حضور در منطقه) و پرسشگری مصور (عدم­حضور شهروند در منطقه) نتایج هر دو روش در یک راستا و هم­سو هستند (سعیدی و همکاران، 1393). در مطالعاتی همچون Tasser و همکاران (2023)، صداقتی و درتومی (1397)، اخگری­سنگ­آتش و همکاران (1398)، Zhou و همکاران (2023) و Hou و همکاران (2023)، پژوهشگران از روش پرسشنامه­ای مصور استفاده نمودند و از تکنیک­های تکمیل پرسشنامه همچون لیکرت، جفتی و نیز روش­های آنالیز همچون دلفی، فرآیند تحلیل سلسه مراتبی، روش تصمیم­گیری چندمعیاره، روش طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی به اقدامات استفاده نموده و به ارزیابی کیفیت بصری و شناسایی عوامل موثر بر زیبایی­ پرداختند. نتایج پژوهش­های مذکور، معیارهای موثر بر زیبایی را متفاوت نشان داد. این تفاوت­ها می­تواند تحت تاثیر عوامل مختلفی همچون هدف مطالعه، شرایط اقلیمی، محیطی و همچنین فرهنگ و سلایق مردم باشد. از این­ جهت، انجام پژوهش­هایی در این زمینه در مناطق مطالعاتی مختلف جهت شناسایی معیارهای موثر بر زیبایی مناطق امری ضروری و لازم به نظر می­رسد.

در این پژوهش، خیابان­های شهر گنبدکاووس واقع در استان گلستان مورد مطالعه قرار گرفتند تا فهرستی از عوامل موثر بر زیبایی­ فضای سبز این شهر شناسایی شوند. نتایج حاصل از تکنیک­های دلفی، طبقه­بندی کیفیت بصری و همچنین ماتریس دستیابی به اقدامات حاکی از آن بود که در تصاوير منتخب معيارهاي نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و رعایت توازن به­ترتيب با 100، 75/93 و 5/87 درصد داراي بيشترين اهميت هستند و نقش موثری در زیبایی تصاویر داشتند. به عبارت دیگر، مناظری که از نظر نوع پوشش گیاهی، حظ بصری و توازن و تعادل در فضا به سایر معیارها ارجحیت و اولویت بیشتری دارند، انتخاب شدند. نتایج این پژوهش با مطالعات اخگری­سنگ­آتش و همکاران (1396)، شکری­یزدان­آباد و مهدی­زاده (1399) و Hou و همکاران (2023) در یک راستا بود و همخوانی دارد. اگرچه با نتایج مطالعات سعیدی و همکاران (1393)، صداقتی و درتومی (1397)، Zhang و همکاران (2022)و Zhou و همکاران (2023) متفاوت است. طراحان و مدیران شهری می­توانند با بهره­گیری از نتایج پژوهش با صرف هزینه و زمان متناسب و کاهش حجم داده­های اطلاعاتی، در راستای افزایش زیبایی و کیفیت خیابان­های این شهر اقدام نمایند. پیشنهاد می­گردد متخصصان و طراحان شهری با توجه به شرایط محیطی، اجتماعی و فرهنگی هر شهر، معیارهای موثر بر زیبایی­ شهری از منظر کارشناسان و شهروندان را شناسایی نمایند و در طراحی خود مدنظر قرار دهند. در نهایت پیشنهاد می­گردد در مطالعات دیگر سایر عوامل موثر بر زیبایی نظیر طبیعی بودن، بکر بودن، بار فرهنگی و تاریخی، وحدت، خوانایی، رازآمیزی و درگیری همه حواس و شرایط ناظر مدنظر قرار داده شده و مورد پژوهش و بحث قرار گیرد.

 

سپاسگزاری و قدردانی

پژوهش حاضر مستخرج از رساله دکتری بوده و علاوه بر حمایت دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان تحت حمایت طرح­های پژوهشی شهرداری محترم شهر گنبدکاووس به شماره 12/3106 قرار گرفته است. نویسندگان این مقاله بر خود واجب می­دانند تا از پرسنل شهرداری بابت کمک­های بی­بدیع­شان تشکر و قدردانی ویژه نمایند.

 

منابع

اجزاشکوهی، م.، رهنما، م. و بهنام، ع. (1395) آشکارسازی تغییرات کاربری/ پوشش اراضی شهر گنبدکاووس با استفاده از سنجش از دور. فصلنامه علمی- پژوهشي اطلاعات جغرافيايي، 26(103): 26-40. 

اخگری­سنگ­آتش، ز.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان­ماهینی، ع. (1396) اولویت­بندی معیارهای زیبایی­شناختی منظر شهری از دیدگاه شهروندان مشهد، نمونه موردی خیابان­های احمدآباد و آیت الله شیرازی. پنجمین کنفرانس بین­المللی ایده­های نوین در کشاورزی، محیط­زیست و گردشگری، تهران، صفحات 28-35.

اخگری­سنگ­آتش، ز.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان­ماهینی، ع. (1398) تبیین معیارهای کیفیت بصری منظر خیابانی با روش طبقه­بندی کیفیت بصری و ماتریس دستیابی با اقدامات، مطالعه موردی مسیرهای پیاده مشهد و گرگان. دو فصلنامه علمی- پژوهش­های بوم­شناختی شهری، 20(2): 57-76.

اداره هواشناسی گنبدکاووس. (1400) ایستگاه سینوپتیک گنبدکاووس، اداره هواشناسی، صفحات: 26- 30.

امیریان، س.، محمدزاده، م.، میرکریمی، ح و سعیدی، س. (1401) شناسايي معيارهاي اقتصادي و فرهنگي موثر بر ارزش­هاي زيبايي­شناختي با استفاده از روش دلفي و پرسشنامه مردمي در شهرستان گرگان. مجله تحقیقات منابع تجدیدشونده، 38(2): 153-164. doi:10.30495/jrnr.2023.70702.10275/ 

ایزدی، م. و گرجی، م. (1398) تحلیلی بر وضعیت فضای سبز با رویکرد توسعه پایدار شهری، مطالعه موردی: مناطق شهر اصفهان. نشریه شهر پایدار، 2(1): 15-27. قابل دسترس در: https://sid.ir/paper/357508/fa/ 

پاکزاد، ج. (1391) مبانی نظري و فرآیند طراحی شهري، چاپ پنجم، تهران: انتشارات شهیدي، صفحات 164-165.

پهلوان، پ.، حسینی، س.م. و حسینی، س. (1402) ارزیابی کیفیت بصری خدمات اکولوژیک پارک­های جنگلی، مطالعه موردی پارک جنگلی چالدره دوهزارتنکابن. مجله محیط­شناسی، 49(4): 457-470.

حدادی­نیا، س. و دانه­کار، ا. (1391) اولویت­بندی معیارهای طبیعت­گردی در اکوسیستم­های بیابانی و نیمه­بیابانی با روش دلفی. مجله جغرافیا و آمایش شهری منطقه­ای، 3(3): 17-30.

رضوی، ش. و واعظی­هیر، آ. (1396) ارزیابی کیفیت بصری از دید کاربران به روش Q-Sort، مطالعه موردی بخشی از اتوبان تهران - قم. چهارمین کنفرانس بین­المللی برنامه­ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، صفحات 23-35. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/589745/

سالنامه آماری استان گلستان. (1395) سازمان مدیریت و برنامه­ریزی استان گلستان، 93 صفحه.

سعیدی، س.، محمدزاده، م.، سلمان­ماهینی، ع. و میرکریمی، ح. (1393) ارزیابی و مدل­سازی ارزش منظره­ای سیمای سرزمین به روش ترکیب خطی وزنی، مطالعه موردی مسیرهای پیاده­روی آبخیز زیارت استان گلستان. مجله محیط­زیست طبیعی، 67(3): 311-301.DOI:10.22059/jne.2014.52729/ .

سعیدی، س.، میرکریمی، ح.، محمدزاده، م. و سلمان­ماهینی، ع. (1396) ارزیابی اثرات بصری رشد شهری بر ارزش­های زیبایی­شناختی سیمای سرزمین. پایان­نامه دکتری رشته محیط ­زیست، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان ، صفحات: 68-64.

شکری­یزدان­آباد، ش. و مهدی­زاده، س. (1399) ارزیابی کیفیت­های بصری فضاهای آموزشی بر اساس ترجیحات استفاده­کنندگان، مورد مطالعاتی پردیس دانشگاه فردوسی مشهد. مجله معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13(32)، 253-.237 DOI: https://sid.ir/paper/526520/fa

صداقتی، ع. و درتومی، ش. (1397) ارزیابی کیفیت بصري طبیعت ثانویه بر مبناي ترجیحات استفاده­کنندگان از فضا و نقش آن در هویت­بخشی شهر بجنورد. نمونه مورد مطالعه، پارك­هاي درون شهر. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8(30): 31-45. 

عنابستانی، ع. و موسوی­نقلی، ف. (1401) تحلیل پیشران­های اثرگذار بر پراکنش فضاهای سبز شهری با تکیه بر رهیافت عدالت محیط­زیستی با رویکرد آینده­پژوهی، مطالعه موردی شهر اصفهان. نشریه اقتصاد و برنامه­ریزی شهری، 3(4): 132-147. قابل دسترس در: https://sid.ir/paper/1035552/fa/

فنی، ز.، صحراییان، ص. و سعیدی، س. (1402) ارزیابی شاخص­های اجتماعی موثر بر محیط­ زیست شهری از نظر ساکنین شهر بندر لنگه. سیاست­گذاری محیط شهری، 1(9): 21-36.

کوزه­گرکالجی، ل.، آقایی، پ. و سعیدی، س. (1402) ارتقای محیط زیست شهری با استفاده از تحلیل راهبردی SWOT در محله باشگاه نفت با تاکید بر رویکرد رشد هوشمند. دهمین کنفرانس مطالعات و تحقیقات نوین در مهندسی عمران، معماری و شهر آینده، تهران، قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/1744456/

گودرزی، م. و حق­طلب، ن. (1391) بهسازی اکولوژیک منظر پهنه­های حاشیه شهری شمال تهران در محدوده منطقه یک. نخستین کنفرانس بین­المللی اکولوژی سیمای سرزمین دانشگاه صنعتی اصفهان، 8 و 9 آبان، صفحات 68-76. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/236326/

محاسن­نیاری، م.، مطلبی، ق. و بنیادی، ن. (1392) ارتقای کیفی فضاهای شهری تاریخی با تاکید بر ابعاد بصری، نمونه موردی میدان عالی­قاپو اردبیل. اولین همایش ملی معماری، مرمت، شهرسازی و محیط زیست پایدار، انجمن ارزیابان محیط زیست هگمتانه، همدان، صفحات 57-74. قابل دسترس در: https://civilica.com/doc/263634/

مرادیان، ا.، رخشنده­رو، م. و عبداله­زاده­فرد، ع. (1398) ارزیابی نقش پارک­های شهری در پایداری اجتماعی شهرها، نمونه موردی پارک آزادی شهر شیراز. مجله پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 10(37): 113-128.

ناروئی، ب.، معرب، ی. و دارابی، ح. (1399) ارزیابی مولفه­های تاثیرگذار بر تاب­آوری الگوی کشت فضاهای سبز شهری در مناطق گرم و خشک، موردشناسی: شهر زاهدان. نشریه جغرافیا و آمایش شهری منطقه­ای، 34(10): 44-23.

یزدانی، آ. (1400) بررسی عناصر زیبایی در طراحی پارک­ها. نشریه پژوهش­های نوین علوم جغرافیایی، معماری و شهرسازی، 1(31):  214-201.

Cardoso, A.C., Silva, H., Melo, A.C. and Araújo, D. )2018( Urban tropical forest: Where nature and human settlements are assets for overcoming dependency, but how can urbanization theories identify these potentials. The urban book series, pp. 65-67.

Danladi Musa, H., Rusli Yacob, M. and Makmom Abdullah, A. (2015) Delphi method of developing environmental well-being indicators for the evaluation of urban sustainability in Malaysia. Journal of Environmental Sciences, 30(1): 244-249, doi:org/10.1016/j.proenv.2015.10.044/

Hill, M. (1968) A Goals-achievement matrix for evaluating alternative plans. Journal of the American Institute of Planners, 34(1): 19-29.

Hou, J., Lin, W., Fang, Y., Wu, H., Chen, C., Liao, L. & Liu, W. (2023). “Towards Transparent Deep Image Aestheics Assessment With Tag-Based Content Descriptors”. IEEE Transactions on Image Processing, 99(1):85-99.

DOI: 10.1109/TIP.2023.3308852

Jennings, V. and Bamkole, O. )2019( The relationship between social cohesion and urban green space: An avenue for health promotion. Journal of Environmental Research and Public Health. 16(3): 452-452. Retrieved from https://doi.org/10.3390/ijerph16030452/

Junwei, H. )2013( The visual quantitative analysis and empirical research of commercial pedestrian streetscape. Journal of Theoretical and Applied Information Technology, 50(1): 76-83.

Kaplan, S. and Kaplan, R. )1982( Cognition and environment: Functioning in an Uncertain world. New York: Praeger, 32p.

Lu, M. and Wevers, K. (2007) Application of grey relational analysis for evaluating road traffic safety measures: Advanced driver assistance systems against infrastructure redesign. IET Intelligent Transport Systems, 1(1): 1-19.

Moyer, D. and Bohl, D. )2019( Alternative pathways to human development: Assessing trade-offs and synergies in achieving the Sustainable Development Goals. Journal of Futures, 105: 199-210. Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.futures.2018.10.007/

Nasar, J. (2017) Urban design aesthetics: the evaluative qualities of building exterior. In proceedings of the international symposium on design review (Routledge Revivals), Routledge, pp: 67-78. doi:10.4324/9781315531137-7/

Sager, T. (2003) Rationality types in evaluation techniques (The planning balance sheet and the goals achievement matrix). European Journal of Spatial Development, 1(2): 1-30

Tasser, E., Lavdas, A. and Schirpke, U. (2023) Assessing landscape aesthetic values: Do clouds in photographs influence people’s preferences. Journal of PLOS, 18(7): e0288424. DOI: 10.1371/journal.pone.0288424. PMID: 37506121; PMCID: PMC10381034/

Zhang, N., Zheng, X. and Wang, X. (2022) Assessment of aesthetic quality of urban landscapes by integrating objective and subjective factors: A case study for riparian landscapes. Frontiers in Ecology and Evolution, 9: 205-219. Retrieved from https://doi.org/10.3389/fevo.2021.735905/

Zhou, T., Cai, Z., Liu, F. and Su, J. (2023) In pursuit of beauty: Aesthetic-aware and context-adaptive photo selection in crowd sensing. Journal of Transactions on Knowledge and Data Engineering, 35(9): 9364-9377. doi: 10.1109/TKDE.2023.3237969/

 

 

 

 

 

 

Explaining the aesthetic criteria of urban green spaces by Visual Quality Classification and Matrix of Achievement Measures, Case Study: Gonbad-e Kavous

 

 

Zohreh Akhgari Sangatash1, Seyedhamed Mirkarimi2*, Marjan Mohammadzadeh3, and Fatemeh Hashemi4

 

 

1)       Ph.D. Graduate, Department of Environmental Sciences, Faculty of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.

2)       Associate Professor, Department of Environmental Sciences, College of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.
*Corresponding Author Email Address: [e-mail]

3)       Associate Professor, Department of Environmental Sciences, College of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Iran.

4)       Assistant Professor, Department of Agroecology, Aarhus University, Denmark.

 

Date of Submission: 2024/03/17                           Date of Acceptance: 2024/06/29

 

Abstract

The issue of urbanization and its rapid growth has resulted in urban green spaces gaining significant attention as one of the few remaining natural environments in cities. The aesthetic aspect of these spaces is of utmost importance, with designers and planners focusing more on it than any other aspect during the design, planting, and arrangement of vegetation. Hence, it is crucial to identify the key aesthetic criteria for these spaces. This research aims to determine the most important aesthetic criteria for the landscape of Gonbad-e kavous city. The study employs Delphi approaches, Qsort and Goal Achievement Matrix method. To achieve this, a questionnaire comprising photographs taken during the spring and autumn seasons of 2022 and 2023 was created and distributed to the citizens. The responses from 100 completed questionnaires, collected in two stages from 50 randomly selected citizens, were analyzed using Qsort and Goal Achievement matrix method. The study successfully identified the most crucial criteria. Results from the questionnaire analysis revealed that, according to the participants, the type of vegetation, visual appeal, and balance are the most significant factors contributing to the beauty of the urban landscape, scoring 100, 93.75, and 87.5, respectively. These findings can assist researchers in enhancing the visual quality of urban landscapes. Furthermore, it is essential to identify more precise and practical criteria that influence the beauty of streetscapes, replacing abstract criteria. This will facilitate a more efficient and comprehensive evaluation of cityscapes for urban designers and planners.

Keywords: Beauty criteria, Green space, Plant species, Sidewalks Gonbad-e Kavus, Urban landscape, Urban environment.

 

 

  

 

        

---