ادریس بدلیسی: تاریخ‌نویسی منشیانه و الگوواره اسلامگرا در تاریخ‌نگاری عثمانی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامی
محمد حسین صادقی
1
(دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
الکلمات المفتاحية: ادریس بدلیسی, تاریخ‌نگاری عثمانی, تاریخ‌نویسی فارسی, تاریخ‌نویسی منشیانه, الگوواره اسلامگرا.,
ملخص المقالة :
چکیده ادریس بدلیسی در میان تاریخ‌نگاران فارسی‌نویس دربار عثمانی، جایگاه بلندی دارد، آن‌چنانکه می‌توان او را برجسته‌ترین نماینده فارسی‌نویسی و تاریخ‌نگاری ایرانی در دربار عثمانیان برشمرد. این مقاله با تمرکز بر هشت‌بهشت و سلیم شاهنامه به‌عنوان دو اثر تاریخ‌نگارانه وی درصدد شناسایی مؤلّفه‌های اصلی تاریخ‌نویسی و تاریخ‌نگاری او برآمده و در گام نهایی به تبیین این مؤلفه‌ها پرداخته‌است. بنابر یافته‌های این پژوهش، مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نویسی بدلیسی عبارتند از: گزارش مفصل وقایع، استفاده از نثری مصنوع و ادبی، درآمیختن متن با اشعار، آیات و روایات، عدم اشاره کافی به منابع روایت‌ها و تقسیم‌بندی منظم مطالب. همچنین ارائه تصویری امپراتورگونه از دولت عثمانی، تلاش در جهت مشروعیت‌افزایی برای آل‌عثمان، بهره‌گیری از روایت تاریخی درجهت خدمت به مقاصد سیاسی دولت عثمانی، قرار گرفتن دربار در مرکز روایت، عدم اکتفا به نقل تاریخ سیاسی، توجه به نهادهای دولتی، علمی و اجتماعی، رجال تأثیرگذار و علما و توجه به احوال ملل همسایه ازجمله مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ‌نگاری وی محسوب می‌شوند.
قرآن کریم.
ادرنه‌لی، مجدی افندی (بی‌تا). ترجمه شقایق النعمانیه. بی‌جا.
ازجان، عبدالقادر (1391). «تاریخ‌نگاری عثمانی در دوره سلیمان قانونی». در: نصرالله صالحی (ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 170-2210.
ایپشیرلی، محمد (1391). «مروری بر تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 101- 121.
اینالجیق، خلیل (1391). «پیدایش تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 51-67.
بدلیسی، ادریس (1387). قانون شاهنشاهی. به¬کوشش عبداللّه مسعودی آرانی. تهران: میراث مکتوب.
همو (1995م). سلیم‌شاهنامه. رساله دکتری به اهتمام حجابی قیرلانقیج، آنکارا: دانشگاه آنکارا، انستیتوی علوم اجتماعی.
همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3538، کتابخانه سلیمانیه.
همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3539، کتابخانه سلیمانیه.
همو. هشت‌بهشت، نسخه خطی ایاصوفیه به شماره 3540، کتابخانه سلیمانیه.
بدلیسی، شرف خان (1377). شرف¬نامه، ج 1، به¬کوشش ولادیمیر وییلیامینوف. تهران: اساطیر.
بروسه‌لی، محمدطاهر(1333ﻫ). عثمانلی مولفلری. ج 3. استانبول: مطبعه عامره.
حسینی زنوزی، محمدحسن (1370). ریاض الجنه. ج 2. به¬کوشش علی رفیعی، قم: کتابخانه عمومی آیت¬اللّه مرعشی نجفی(ره).
خواجه سعدالدین افندی (1279-1280ﻫ). تاج التواریخ، ج 2. استانبول: مطبعه عامره.
صادقی، محمدحسین (1399). «تاریخ‌نگاری فارسی در دربار عثمانی (مطالعه موردی: ادریس بدلیسی)». در: مهدی عبادی و محترم وکیلی سحر، مجموعه مقالات دومین همایش ملی مناسبات فکری ایران و عثمانی؛ بازخوانی پیوندهای تاریخی دو همسایه، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 305-333.
صالحی، نصراللّه (1395). «تأملاتی در تاریخ‌نگاری فارسی در دوره عثمانی». مطالعات تاریخ اسلام. 8(30)، 101- 118.
طاشکپری‌زاده، احمد بن مصطفی (1975). شقائق‌النعمانیه فی علماء الدّوله العثمانیه. بیروت: دارالکتب العربی.
عاشق پاشازاده (1332ق). تواریخ آل‌عثماندن عاشق پاشازاده تاریخی. به¬کوشش عالی بک، استانبول: مطبعه عامره.
قزوینی حائری، یاسر (1389). «گفتمان مشروعیت در هشت‌بهشت بدلیسی». مطالعات تاریخ اسلام. 2(5)، 107-127.
کحاله، عمر رضا (1376ق). معجم‌المولفین. ج 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مناژ، ویکتور. ال (1391). «آغاز تاریخ‌نگاری عثمانی»، در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 75-90.
نورییلدیز، سارا (1391). «تاریخ‌نگاری عثمانی». در: نصرالله صالحی(ترجمه و تدوین). تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی، تهران: پژهشکده تاریخ اسلام، 123-147.
همو (1391). «نخبگان ایرانی در خدمت سلطان عثمانی: تاریخ‌نویسی فارسی در دوره عثمانی (سده‌های دهم و یازدهم)». در: نصرالله صالحی (ترجمه و تدوین)، تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 221-245.
Aşıkpaşazade (2003). Aşık Paşazade Osmanoğlulları'nın Tarihi, Haz: Kemal Yavuz ve Yekta Seraç, İstanbul, K Kitaplığı.
Aşıkpaşazade (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz: Nihal Atsız, İstanbul: MEB Yayınları.
Başaran, Orhan (2000). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişti'nin Hatimesi, (Metin-İnceleme-Çeviri) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzrum.
Emecen, Feridun (2009). “Fatih Sultan Mehmed ve Etrafındakı Dünya: Osmanlı Devleti'ni Doğu Komşuları”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, ss. 65-85.
Idem (2019). “Yavuz Sultan Selim'in Doğu Anadolu Siyaseti ve İdris-i Bitlisi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt), Editörler: Mehmet İnbaşı ve Mehmet Demirtaş, Ankara, ss. 145- 149.
Genç, Vural (2019). Acem'den Ruma Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlisi (1457-1520), Ankara: T.T.K.
Hoca Sadettin Efendi (1979). Tacü’t Tevarih, C. 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İnalcık, Halil (2000). “Âşıkpaşazade Tarihi Nasıl Okunmalı”, Söğüt’ten İstanbul’a- Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara, (3. Bs. 2015), ss. 119-145.
Kütükoğlu, Bekir (1994). Vekayinüvis Makaleler, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
Naima Efendi (1967). Mustafa. Naima Tarihi, C. 1, Çev: Zuhuri Danışman, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
Neşri, Mehmed (1949). Kitab-ı Cihan- Nüma Neşri Tarihi, C.1, Hz, Faik R Unat ve Mehmed A Köymen, Ankara: TTK.
Özcan, Abdülkadir (1998). “Heşt Bihişt”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, ss.271-273.
Idem (2000). “İdris-i Bitlisi”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, ss.485-488.
Şükrü, Mehmed (1934). Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Bitlisi İdris'in Heşt Bihişt Adlı Eserine Göre, Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaası.
Yıldırım, Muhammed İbrahim (2010). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Behişte göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
Qurān- i Karīm.
Aşıkpaşazade (1332 AH/1913). Tevârîh-i Âl-i Osman(Aşıkpaşazade Tarihi). Revised by Âlî Bey, Istanbul: Maṭbaʿa ʿĀmira.
Aşıkpaşazade (2003). Aşık Paşazade Osmanoğlulları'nın Tarihi, Haz: Kemal Yavuz ve Yekta Seraç, İstanbul, K Kitaplığı.
Aşıkpaşazade (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz: Nihal Atsız, İstanbul: MEB Yayınları.
Başaran, Orhan (2000). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Bihişti'nin Hatimesi, (Metin-İnceleme-Çeviri) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzrum.
Bidlisi, Sharafkhan (1377/1998). Sharaf- Nāma, Vol.1, Revised by Vladimir Veliaminov. Tehran: Asāṭīr.
Bitlisi, Idris (1387/2008). Qānūn- i Shāhanshāhī. Revised by Abdolah Masoudi Arani. Tehran: Mīrāth- i Maktūb.
Idem. Salīm Shāh- Nāma. Revised by Hicabi Kırlangıç (PhD Thesis), Ankara: Ankara University, Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi.
Idem. Hasht Bihisht. Hagia Sophia Manuscript No. 3538, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
Idem. Hasht Bihisht. Hagia Sophia Manuscript No. 3539, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
Idem. Hasht Bihisht. Hagia Sophia Manuscript No. 3540, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi.
Bursalı, Mehmed Tahir (1333AH/1914). Osmanli Müellifleri. Vil. 3. Istanbul: Maṭbaʿa ʿĀmira.
Edirne li, Majdi Efandi (Und.). Tarjuma- yi Shaqāyiq al- Nuʿmāniyya. (Und.).
Emecen, Feridun (2009). “Fatih Sultan Mehmed ve Etrafındakı Dünya: Osmanlı Devleti'ni Doğu Komşuları”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, ss. 65-85.
Idem (2019). “Yavuz Sultan Selim'in Doğu Anadolu Siyaseti ve İdris-i Bitlisi”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis (I. Cilt), Editörler: Mehmet İnbaşı ve Mehmet Demirtaş, Ankara, ss. 145- 149.
Genç, Vural (2019). Acem'den Ruma Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlisi (1457-1520), Ankara: T.T.K.
Hoca Sadettin Efendi (1279-1280 AH/1862-1863). Tāj al- Tawārīkh, Vol. 2, Istanbul: Maṭbaʿa ʿĀmira.
Hoca Sadettin Efendi (1979). Tacü’t Tevarih, C. 4, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Hosseini Zonoozi, Mohammad Hasan (1370/1991). Riyāḍ al- Jannah. Vol.2. Revised by Ali Rafiee, Qom: Marashi Najafi Library.
İnalcık, Halil (1391/2012). “Piydāyish- i Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.51-67), Tehran: Research Center for Islamic History.
İnalcık, Halil (2000). “Âşıkpaşazade Tarihi Nasıl Okunmalı”, Söğüt’ten İstanbul’a- Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara, (3. Bs. 2015), ss. 119-145.
Ipşirli, Mehmet (1391/2012). “Murūrī bar Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.101-121), Tehran: Research Center for Islamic History.
Ghazvini Haeri, Yaser (1389/2010). “Guftimā- i Mashrūʿiyyat dar Hasht- Bihisht- i Bitlisi”, Journal of Historical Studies of Islam, No. 2(5), 107-127.
Kahhala, Umar Rida (1376 AH/1956). Muʿjam al- Muʾallifīn. Vol.2. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.
Kütükoğlu, Bekir (1994). Vekayinüvis Makaleler, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
Ménage,Victor Louis (1391/2012). “Āghāz- i Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.75-90), Tehran: Research Center for Islamic History.
Naima Efendi (1967). Mustafa. Naima Tarihi, C. 1, Çev: Zuhuri Danışman, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
Neşri, Mehmed (1949). Kitab-ı Cihan- Nüma Neşri Tarihi, C.1, Hz, Faik R Unat ve Mehmed A Köymen, Ankara: TTK.
Nur Yildiz, Sara (1391/2012). “Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.123-147), Tehran: Research Center for Islamic History.
Idem (1391/2012). “Nukhbigān- i Iranī dar Khidmat- i Sulṭān- ʿUthmānī: Tārīkh- Niwīsī- yi Fārsī dar Dawra- yi ʿUthmānī (Sadih- hā- yi Dahum wa Yāzdahum”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.221-245), Tehran: Research Center for Islamic History.
Özcan, Abdülkadir (1391/2012). “Tārīkh- Nigārī- yi ʿUthmānī dar Dawra- yi Sulaymān- i Qānūnī”. in: Nasrollah Salehi (Translated & Edited), Tārīkh- Nigārī wa Muwarrikhān- i ʿUthmānī. (pp.170-210), Tehran: Research Center for Islamic History.
Özcan, Abdülkadir (1998). “Heşt Bihişt”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, ss.271-273.
Idem (2000). “İdris-i Bitlisi”, Türkiye Diyane Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, ss.485-488.
Sadeghi, Mohammad Hossien (1399/2020). “Tārīkh- Nigārī- yi Fārsī dar Darbār- i ʿUthmānī (The Case Study: Idris Bitlisi)”. In: Mehdi Ebadi & MohtaramVakili Sahar, Majmūʿa- yi Maqālāt- i Duwumīn Hamāyish- i Millī- yi Munāsibāt- i Fikrī- yi Iran wa ʿUthmānī; Bāz Khwānī- yi Piywand- hā- yi Tārīkhī- yi Dū Hamsāyih (pp.305-333), Tehran: Research Center for Islamic History.
Salehi, Nasrollah (1395/2016). “Taʾāmulātī dar Tārīkh- Nigārī- yi Fārsī dar Dawra- yi ʿUthmānī”. Journal of Historical Studies of Islam, No. 8(30), 101-118.
Şükrü, Mehmed (1934). Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Bitlisi İdris'in Heşt Bihişt Adlı Eserine Göre, Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaası.
Tāsh Kuprīzādih, Aḥmad b. Muṣṭafā (1975). Shaqāʾiq al- Nuʿmāniyya fī ʿUlamāʾ al- Dawala al- ʿUthmāniyya. Beirut: Dār al- Kutub al- ʿArabī.
Yıldırım, Muhammed İbrahim (2010). İdris-i Bitlisi'nin Heşt Behişte göre Fatih Sultan Mehmed ve Dönemi, Doktora Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
