از سیاست ورزی تا ستیزه گری: پدریان و پسریان در دربار سلطان مسعود غزنوی
الموضوعات : تاریخ و تمدن اسلامیجعفر نوری 1 , شیرین سیدین 2 , هادی عارف نیا 3
1 - دانشیار گروه ایرانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه میبد، میبد، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه میبد، ایران
3 - دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه میبد، ایران
الکلمات المفتاحية: غزنویان, محمودیان غزنویان, محمودیان (پدریان), مسعودیان (پسریان), مسعود غزنوی, دربار غزنوی.,
ملخص المقالة :
سیاستورزیها و ستیزه¬گری¬های آشکار و پنهان محمودیان و مسعودیان در دربار غزنویان نمونهای از رقابت‌های درون دربار پادشاهان در تاریخ ایران محسوب میشود. مناسبات این دو گروه و نوع برخورد مسعود غزنوی با آن‌ها از مهمترین مسائل و چالشهای دوره سلطنت یازده ساله او بود. این مقاله سعی دارد با نگاه آماری به وضعیت پدریان (مردان نام گرفته در روزگار محمود) و پسریان (جوانان و اطرافیان مسعود) در دربار سلطان مسعود، رقابت‌های این دو گروه را تبیین نماید و تأثیر این رقابت بر تضعیف و سقوط حکومت غزنوی را بررسی کند. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که این رقابت‌ها نه تنها منجر به حذف و حبس افراد مهمی از دو گروه شد، بلکه بسترساز بسیاری از حوداث و اقدامات دیگر شد و در نهایت یکی از عوامل مهم زمینه ساز سقوط غزنویان و شکست آن‌ها در برابر ترکمانان سلجوقی در نبرد دندانقان شد.
ابن اثیر، علی بن محمد (1965). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.
بارتولد، و. و. (1366). ترکستان نامه (ترکستان در عهد هجوم مغول). ترجمه کریم کشاورز، تهران: انتشارات آگاه .
باسورث، کلیفورد ادموند (1395). تاریخ غزنویان. ترجمه حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1401). تاریخ بیهقی. به¬کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران: نشر سخن.
بيهقی، علی بن زيد (١٤٠٠). تاريخ بيهق. به¬کوشش سلمان ساكت، تهران: موسسه پژوهشی ميراث مكتوب.
جوزجانی، منهاج سراج (1342). طبقات ناصری. به كوشش عبدالحی حبیبی، کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
خطیبی، ابوالفضل (1399). «احمد ینالتگین». دبا، جلد 7. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی .
دهقانی، محمد (1399). حدیث خداوندی و بندگی. تهران: نشر نی.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1388). حدیقةالحقیقه و شریعة‌الطریقه. به¬کوشش مدرس رضوی، تهران: سنایی.
عتبی، محمد بن عبدالجبار (1399). تاریخ یمینی. به¬کوشش حسین دوستی، تهران: انتشارات تمثال.
عقیلی، حاجی بن نظام (1364). آثار الوزراء. به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران: انتشارات اطلاعات.
عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1364). قابوسنامه. به¬کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
عوفی، محمد (1353). جوامع الحكایات. به¬كوشش امیر بانو مصفا و مظاهر مصفا، تهران: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی.
فروزانی، ابوالقاسم (1386). غزنویان از پیدایش تا فروپاشی. تهران: انتشارات سمت.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی (1363). تاریخ گردیزی. به¬کوشش عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
نفیسی، سعید (1319-32). جلد3 حواشی و تعلیقات تاریخ بیهقی. تهران: ادب و دانشگاه تهران.
پیوست‌ها:
جدول 1. مسئولان رده اول حکومت مسعود
نام طبقه گروه سمت
میمندی دیوانی محمودی وزیر
احمد عبدالصمد دیوانی محمودی وزیر
طاهر مستوفی دیوانی مسعودی دیوان اشراف
بونصر مشکان دیوانی محمودی دیوان رسالت
بوسهل زوزنی دیوانی مسعودی دیوان رسالت
بیهقی دیوانی محمودی دیوان رسالت
بوسهل زوزنی دیوانی مسعودی دیوان عرض
بوالفتح رازی دیوانی محمودی دیوان عرض
بونصر حبینی دیوانی محمودی مشرف درگاه
بوسعید مشرف دیوانی مسعودی مشرف درگاه
بوسهل حمدوی دیوانی محمودی مشرف مملکت
بلگاتگین نظامی محمودی حاجب بزرگ
سباشی نظامی مسعودی حاجب بزرگ
بوالنضر نظامی مسعودی حاجب بزرگ
بدر حاجب نظامی مسعودی حاجب بزرگ
غازی نظامی مسعودی سپاه سالار
علی دایه نظامی محمودی سپاه سالار
بگتغدی نظامی محمودی سالار غازیان
ارتگین نظامی مسعودی سالار غازیان
تاش سپاه سالار ولایات محمودی سالار ولایت
طاهر دبیر والی مسعودی والی
بوسهل حمدوی والی محمودی والی
سوری والی مسعودی والی
عبدالجلیل والی محمودی والی
آلتونتاش والی محمودی والی
هارون والی محمودی والی
قاضی شیراز والی محمودی والی
احمد ینالتگین سپاه سالار ولایات محمودی سالار ولایت
تلک سپاه سالار ولایات مسعودی سالار ولایت
باکالیجار والی مسعودی والی
بوالفرج فارسی والی مسعودی والی
احمدعلی نوشتگین سپاه سالار ولایات مسعودی سالار ولایت
عبدالرزاق والی مسعودی والی
جدول 2. مجموعه افرادی که در مدت حکومت مسعود حذف و برکنار شدند
نام نوع برکناری سال گروه
امیر محمد حبس 421 محمودی
علی قریب حبس بی بازگشت 421 محمودی
منگیتراک حبس بی بازگشت 421 محمودی
ایاز بدون شغل 421 محمودی
حسنک دار 422 محمودی
اریارق حبس بی بازگشت 422 مسعودی
سالارغازی حبس بی بازگشت 422 مسعودی
یوسف حبس بی بازگشت 422 محمودی
بوسهل زوزنی حبس 423 مسعودی
آلتونتاش خوارزمشاه مرگ در جنگ 423 محمودی
میمندی مرگ طبیعی 424 محمودی
مظفّرِ طاهر (عامل پوشنگ) دار 425 محمودی
احمد ینالتگین مرگ در جنگ 425 محمودی
احمدعلی نوشتگین مرگ طبیعی 426 مسعودی
بگتگین حاجب مرگ در جنگ 426 محمودی
طاهر دبیر حبس 426 مسعودی
عراقی مرگ طبیعی 426 مسعودی
هارون قتل 426 محمودی
بوسعید محمود خزینه دار مرگ طبیعی 428 مسعودی
نوشتگین خاصه خادم مرگ طبیعی 428 مسعودی
تاش مرگ در جنگ 429 محمودی
بوطلحة شبلی مرگ مفاجا 430 محمودی
بونصر مشکان مرگ مشکوک 431 محمودی
علی دایه حبس بی بازگشت 431 محمودی
سباشی حبس بی بازگشت 431 مسعودی
بگتغدی حبس بی بازگشت 431 محمودی
بوسهل زوزنی تبعید 431 مسعودی
ʿAqīlī, Ḥājī b. Niẓām (1364/1985). Āthār al- Wuzarāʾ. Revised by Jalaluddin Mohaddes, Tehran: Intishārāt- i Iṭilāʿāt.
ʿAwfī, Muḥammad (1353/1974). Jawāmiʿ al- Ḥikāyāt. Revised by Amir Bano Mosaffa & Mazaher Mosaffa, Tehran: Mūʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Taḥqīqāt- i Farhangī.
Bartol, V. V. (1366/1987). Turkestan Down to the Mongol Invasion. Trans. Karim Keshavarz, Tehran: Intishārāt- i Āgāh.
Bosworth, Clifford Edmund (1395/2016). The Ghaznavides. Trans. Hassan Anoushe. Tehran: Intishārāt- i Amīr Kabīr.
Bayhaqī, Abū ʾl- Faḍl Muḥammad b. Ḥusayn (1401/2022). Tārīkh- i Bayhaqī. Revised by Mohammad Jafar Yahaghi & Mahdi Seyedi, Tehran: Nashr- i Sukhan.
Bayhaqī, ʿAlī b. Zayd (1400/ 2021). Tārīkh- i Bayhaq. Revised by Salman Saket, Tehran: Mūʾassisa- yi Pazhūhishī- yi Mīrāth- i Maktūb.
Dehghani, Mohammad (1399/2020). Ḥadīth- i Khudāwandī wa Bandigī. Tehran: Nashr- i Niy.
Foroozani, Abolghasem (1386/2007). Ghaznawiyyān az Piydāyish tā Furūpāshī. Tehran: SAMT.
Gardīzī, Abū Saʿīd ʿAbd al- Ḥayy (1363/1984). Tārīkh- i Gardīzī. Revised by Abdul Hai Habibi, Tehran: Dunyā- yi Kitāb.
Ibn Āthīr, ʿAlī b. Muḥammad (1965). al- Kāmil fī al- Taʾrīkh. Beirut: Dār Ṣādir.
Jūzjānī, Minhāj Sirāj (1342/1963). Ṭabaqāt- i Nāṣirī. Revised by ʻAbd al-Ḥayy Ḥabībī, Kabul: Anjuman- i Tārīkh- i Afghanistan.
Khatibi, Abolfazl (1399/2020). “Aḥmad Yanāltagīn”, Vol. 7. Kazem Mousavi-Bojnourdi (as supervisor), Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia.
Nafisi, Saeed (1319-32/1940-1953). Ḥawāshī wa Taʿlīqāt- i Tārikh- i Bayhaqī (Vol. 3). Tehran: Adab wa Dānishgāh- i Tehran.
Sanāʾī Ghaznawī, Abū al-Majd Majdūd b. Ādam (1388/2010). al- Majd Ḥadīqat al- Ḥaqīqa Sharīʿat al-Ṭarīqa. Revised by Modarres Razavi, Tehran: Sanāʾī.
ʿUtbī, Muḥammad b. ʿAbd al- Jabbār (1399/2020). Tārīkh- i Yamīnī. Revised by Hossein Yamini. Tehran: Intishārāt- i Timthāl.
ʿUnṣur al- Maʿālī, Kaykāwūs b. Iskandar (1364/1985). Qābūs- Nāma. Revised by Gholamhossein Yousefi, Tehran: ʿIlmī wa Farhangī.
