خوانش معناشناختی مفهوم «قضای تکوینی» در قرآن کریم با رویکرد تحلیل مؤلفه‌ای

الموضوعات : فصلنامه مطالعات قرآنی

کبری راستگو ¹ (دانشیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد، ایران)
معصومه قنبرپور ² (استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی خوی)

تاريخ الإرسال : 24 الثلاثاء , شعبان, 1445 تاريخ التأكيد : 24 الثلاثاء , شعبان, 1445 تاريخ الإصدار : 04 الإثنين , ربيع الثاني, 1446

الکلمات المفتاحية: معناشناسی, مولفۀ معنایی, قرآن, قضا, تکوین,

ملخص المقالة :

مفهوم «قضا» یکی از کلیدی‌ترین واژگان در مباحث اساسی الهیات قرآن و منظومۀ اعتقادی مسلمانان به‌شمار می‌آید و همواره یکی از موضوعات کلامی چالشی بین انسان‌ها بوده است. جستار حاضر با استفاده از نظریۀ مؤلفه‌های معنایی در روش توصیفی، به‌دنبال تبیین مفهوم قضای تکوینی به شیوه‌ای علمی و روش‌مند است. همچنان که در روش تحلیلی، بر داده‌های قرآنی تکیه می‌کند و با نگاهی درون‌متنی می‌کوشد تا از رهگذر بررسی مهم‌ترین واژگان همنشین و جانشین مادۀ قضا، مشخصه‌های معناساز این مفهوم را به‌دست دهد. داده‌ها حاکی از آن است که در تعیین مؤلفه‌های معناسازِ مفهوم قضا، توجه به قرینۀ معنای پایه، همنشین‌های الزام‌آوری همچون خلق، امر، قول و... و نیز وقوع این ماده در بافت‌های مبتنی بر حتمیت و عینیت مثل بافت خلقت، زندگی و مرگ، نقش بسزایی دارد. توجه به این قراین سبب شد مؤلفه‌هایی همچون دفعی بودن، سهولت و سرعت نفوذ، عمومیت و استمرار برای مفهوم قضا تعیین گردد. گفتنی است تأمل در قراین مذکور می‌تواند وجه علمی و دقیقی جهت وقوع هر یک از الفاظ هم‌حوزۀ قضا در بافت خاص خود به‌دست دهد.

المصادر:

قرآن کریم
ابن‌عاشور، محمدطاهر،1419ق، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربي.
ابن‌فارس، احمد،1404ق، مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الإعلام الإسلامي.
ابن‌منظور، محمد بن مكرم،1414ق، لسان العرب، بيروت: دارصادر.
ازهری، محمد بن احمد، 1421ق، تهذیب اللغه، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
انیس، ابراهیم؛ منتصر، عبدالحلیم؛ الصوالحي، عطیه؛ خلف احمد، محمد،1425ق، المعجم الوسیط، بیروت: دارالأمواج.
آزادی، پرویز،1390، مؤلفه‌های معنایی حق در قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
آلوسی، محمود بن عبداللّه،1415ق، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، تحقیق علي عبدالبارئ عطیه، بیروت: دارالکتب العلميه.
بحرانی، هاشم بن سلیمان، 1415ق، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: موسسه بعثت.
پالمر، فرانک،1391، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: مرکز.
پانی بتی، ثناءالله،1412ق، التفسیر المظهری، پاکستان: مکتبه رشدیه.
تفلیسی، حبیش بن ابراهیم، 1371، وجوه القرآن، تحقیق: مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
تقدیسی، محمدمهدی،1393، معناشناسی واژۀ دین در قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
ثعالبی، عبد الملک بن محمد، 1414ق، فقه اللغة و سر العربیه، تحقیق: د. جمال طلبه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ثقفی تهرانی، محمد، 1398ق، روان جاوید در تفسیر قرآن، تهران: برهان.
جوهری، اسماعیل بن حماد،1407ق، الصحاح تاج اللغه و الصحاح العربیه، بیروت: دارالعلم للملایین.
حسینی‌دشتی، سیدمصطفی،1385، معارف ومعاریف، تهران: آرایه.
حسینی‌همدانی، محمد،1404ق، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران: لطفی.
راغب‌اصفهانی، حسین‌بن محمد،1374، المفردات في ألفاظ القرآن، ترجمۀ مصطفی رحیمی‌نیا، تهران: مرتضوی.
ربانی‌گلپایگانی، علی،1368، جبر و اختیار، بحث‌های استاد جعفر سبحانی، قم: مؤسسه تحقیقاتی سیدالشهداء.
رکعی، محمد؛ نصرتی، شعبان، 1396، میدان‌های معنایی در کاربست قرآنی، قم: موسسۀ علمی- فرهنگی دارالحدیث.
رئوفیان، رضا؛ تجری، علی اصغر، 1399، معناشناسی توصیفی اراده با تاکید بر روابط همنشینی و جانشینی، ذهن، شماره 82، صص187-217.
زمخشری، محمود بن عمر، 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد بیروت: دارالکتاب العربی.
سلیمانی آشتیانی، مهدی، 1388، مجموعۀ رسائل در شرح احادیثی از کافی، قم: موسسۀ علمی و فرهنگی دار الحدیث.
شوکانی، محمد، 1414ق، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر.3# شیخ‌صدوق، محمد بن علی، 1389، التوحید، ترجمۀ یعقوب جعفری، قم: نسیم کوثر.
صفوی، کورش،1377، زبان‌شناسی و ادبیات، تهران: هرمس.3# صفوی، کورش،1384، فرهنگ توصیفی معناشناسی، تهران: فرهنگ معاصر.
صفوی، کورش،1387، درآمدی بر معناشناسی، تهران: سورۀ مهر.
طباطبايى، محمدحسين،1374، الميزان في تفسير القرآن، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
طریحی، فخرالدین بن محمد،1375ق، مجمع‌البحرین، تحقیق احمد حسینی اشکوری، تهران: مکتبه المرتضويه.
عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله، 1400ق، الفروق اللغویه، تحقیق: نور الدین جزایری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
فخررازی، محمدبن عمر،1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحياء التراث العربي‏.
فراهیدی، خلیل بن احمد، 1408ق، العین، تحقیق: مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
فضل‌الله، سید‌محمدحسین،1419ق، من وحي القرآن، بیروت: دارالملاک.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، 1415ق، قاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه ومنشورات محمد علی بیضون.
فیومی،احمد بن محمد، 1414ق، المصباح المنیر، تحقیق: محمد یوسف شیخ، بیروت: المکتبه العصریه.
قائمی‌نیا، علی‌رضا،1393، بیولوژی نص(نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
قائمي‌نيا، علي‌رضا،1390، معناشناسي شناختي قرآن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی.
لاینز، جان،1391، درآمدی بر معنی‌شناسی زبان، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: علمی.
لی، دیوید1397، زبان‌شناسیِ شناختی؛ یک مقدمه، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه.
مجلسی، محمدباقر،1414ق، بحار الأنوار، بیروت: دارإحیاءالتراث العربي.
مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، 1385، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالهدایه.
مطیع، مهدی و همکاران، 1397، کاربرد نظریۀ شبکۀ معنایی در مطالعات قرآنی؛ میدان معناشناسی امر، اراده، مشیت، پژوهشنامۀ تفسیر وزبان قرآن، سال ششم، ش2، صص93-112.
نیسابوری، اسماعیل بن احمد، 1414ق، تحقیق شیخ نجف عرشی، مشهد: آستانه الرضویه المقدسه.