نقدِ یک طبع¬آزمایی شاعرانه (التزام شتر حجره)
الموضوعات : پژوهش های نقد ادبی و سبک شناسی
محمدهادی خالق زاده
1
(زبان و ادبیات فارسی، علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی ، یاسوج ، ایران)
الکلمات المفتاحية: التزام, شتر, حجره, کاتبی, خواجوی کرمانی,
ملخص المقالة :
التزام یکی از شگردهای ادبی است که به اعتقاد منتقدان هم می¬تواند زیبایی بیافریند و هم باعث تفنّن و تصنّع افراطی گردد. التزام مورد نظر در این پژوهش تکرار یک یا دو کلمه در هر بیت یا مصراع است که شاعر از آغاز تا پایان غزل، قصیده یا قطعه، خود را ملزم به ذکر آن کند. محقّقین پیشین نوشته¬اند "شتر حجره"، نام قصیده¬ای از کاتبی ترشیزی که در هر بیت دو کلمۀ مستبعد "حجره" و "شتر" را التزام کرده است و بسیاری از شعرا او را تقلید و تتبع نموده¬اند، امّا واقعیت آن است که پیش از کاتبی نیز این نوع طبع¬آزمایی شاعرانه، با دو واژۀ ناسازگار با یکدیگر مانند "شتر" و "حجره" سابقه داشته و شعرای بسیاری تا عهد قاجار و پهلوی ذوق خود را تحت شکنجۀ التزام-های دشواری مانند این قرار داده¬اند. در پژوهش حاضر که به صورت کتابخانه¬ای انجام شده، این پژوهشگر با این پرسش روبرو شد که در این التزام¬های دشوار کدامین شعرا تتبّع کرده¬اند و چه کلمات دیگری تا عهد قاجار و پهلوی به آن افزوده شده است؟
الف) کتاب‌ها
• احمدی، بابک (1370)، ساختار و تأویل متن، جلد اول، تهران: مرکز.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی (1348)، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی (1346)، جام جهان‌بین، تهران: سلسله انتشارات کتابخانه ایران‌مهر.
• ایگلتون، تری (1380)، پیش درآمدی بر نظریه ادبی، ویراست دوم، ترجمه عباس مخبر، تهران: مرکز.
• آرین پور، یحیی (1382)، از نیما تا روزگار ما. چاپ چهارم، تهران: زوار.
• بهار، محمدتقی (1387 الف)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد اول، تهران: زوار.
• ــــــــــــــــ (1387ب)، دیوان اشعار، تهران: نگاه.
• بهار، مهرداد (1376)، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: فکر روز.
• حمیدیان، سعید (1383)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، چاپ دوم. تهران: ناهید.
• رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، چاپ دوم، شیراز: نوید.
• سپانلو، محمدعلی (1369)، چهار شاعر آزادی، تهران: آگاه.
• صفا، ذبیح اله (1333)، حماسه‌سرایی در ایران، از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، تهران: پیروز.
• فردوسی، ابوالقاسم (1375)، شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق، کالیفرنیا: Bibliotheca Persica.
• قریب، مهدی (1369)، بازخوانی شاهنامه: تأملی در زمان و اندیشه فردوسی، تهران: توس.
• کزازی، میر جلال‌الدین (1370)، مازهای راز: جستاری در شاهنامه، تهران: مرکز.
• گلبن، محمد (1355)، بهار و ادب فارسی، جلد اول، چاپ دوم، تهران: کتاب‌های جیبی.
• ـــــــــــــــ (1355)، بهار و ادب فارسی، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: کتاب‌های جیبی.
• ـــــــــــــــ (1379)، فردوسی نامه ملک‌الشعرای بهار، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• مشکوه‌الدینی، مهدی (1373)، سیر زبان‌شناسی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
• مقدادی، بهرام (1387)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.
• مکاریک، ایرنا ریما (1383)، دانش‌نامه نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
• نفیسی، سعید (1343)، سرچشمه تصوف در ایران، تهران: فروغی.
• یاحقی، محمدجعفر (1375)، چون سبوی تشنه، چاپ دوم. تهران: نیل.
• یوسفی، غلام‌حسین (1372)، برگ‌هایی در آغوش باد، جلد اول، تهران: علمی.
• نامور مطلق، بهمن (1395)، بینامتنیت: از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم، تهران: سخن.
• ـــــــــــــــــــــ (1373)، چشمه روشنی: دیداری با شاعران. تهران: علمی.
ب) مقاله‌ها
• شمعی، میلاد و بی‌طرفان، مینو. (1391). «تحلیل مفهوم وطن در اشعار ملک‌الشعرای بهار». فصلنامه مطالعات علمی، شماره 4، صص 107-130
• صادقی محسن‌آباد، هاشم و یاحقی محمدجعفر. (1391). «تأثیرپذیری ملک‌الشعرا بهار از فردوسی»، بوستان ادب، شماره 4، صص 65-86.
• رضایی، رمضان. (1392). «بازتاب استعمارستيزی در اشعار ملک‌الشعرای بهار و احمد صافی نجفی». ادبیات پارسی معاصر، ش 2، صص-92.
• طالب‌زاده، نوشین و حسام پور، سعید. (1397). «بررسی و تحلیل شکوائیه‌های بهار». تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شماره 39، صص 31-50.
• عطامی مهماندوستی، ذوالفقار و مرادی، نفیسه. (1396). «بررسی روابط بینامتنی مینوی خرد و دیباچه شاهنامه فردوسی»، ادب و زبان، شماره 41، 245-263
• نادری، فرهاد و نادری، سمیه. (1397). «کارکرد نظریه ترامتنیت ژنت در کشف و واکاوی تأثیرپذیری کوش نامه از شاهنامه». متن شناسی ادب فارسی. شماره 10، صص 160-187.
• ـــــــــــــــــــــ (1386). «ترامتنیت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 56، صص 83-98.
• پ)منابع انگلیسی
• Allen, Graham, (2000), Intertextuality, London: Routledge.
