تحلیل مناسبات بینامتنی کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه اثر یوهان ولفگانگ گوته

الموضوعات :

مهناز نوروزی ¹ , فرانک هاشمی ²

1 - استادیار گروه زبان روسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات آلمانی، دانشکده ادبیات فارسی و زبانهای خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 26 الثلاثاء , شعبان, 1446 تاريخ التأكيد : 03 الإثنين , صفر, 1447 تاريخ الإصدار : 05 السبت , ربيع الثاني, 1447

الکلمات المفتاحية: مطالعۀ بینامتنی, کلیله‌ودمنه, ادبیات آلمان, گوته, بینامتنیت ژرار ژنت,

ملخص المقالة :

کلیله‌ودمنه یکی از معروف‌ترین و غنی‌ترین آثار فابل و تعلیمی در میراث ادبی و فرهنگی جهان و سرشار از حکایت‌های تمثیلی پندآموز است که به بسیاری از زبان‌های زندۀ دنیا ترجمه شده و تقلیدها و اقتباس‌های فراوانی از آن صورت گرفته است. ردّپای این اثر را در آثار برخی کشورهای اروپایی، از جمله ادبیات آلمان می‌توان یافت. در مقالۀ حاضر سعی بر این است تا به روش تحلیل محتوا و نیز تحلیل تاریخی-فرهنگی، با تکیه بر مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی و استفاده از نظریۀ بینامتنیت ژرار ژنت، به تحلیل مناسبات بینامتنی کلیله‌ودمنه و منظومۀ مشهور روباه راینکه نوشتۀ یوهان ولفگانگ گوته بپردازیم. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که رابطۀ بینامتنی این دو اثر از نوع بینامتنیت ضمنی بوده و واکاوی وجوه تشابه و تفارق میان آن‌ها مؤیّد این مطلب است که سه باب شیر و گاو، بازجُست کار دمنه و شیر و شغال از کلیله‌ودمنه را می‌توان از جمله پیش‌متن‌های مورد استفاده در نگارش منظومۀ نامبرده برشمرد. رمان روباه، اثر برجستۀ ادبیات عامیانۀ قرون وسطی در سدۀ دوازدهم میلادی و نیز داستان‌های ازوپ، از دیگر پیش‌متن‌های منظومۀ گوته هستند. همچنین باید اذعان داشت که منظومۀ روباه راینکه یک پانورامای طنز عمیق و واقع‌گرایانه از زندگی مردم قرون وسطی در دورۀ سیستم فئودالی و نشان‌دهندۀ آن است که یک اثر می‌تواند فراتر از یک اقتباس ساده عمل کرده و اهمیّت و ارزش فرهنگی و اجتماعی بیابد. انجام این قبیل پژوهش‌ها می‌تواند هر چه بیشتر بر نفوذ و تأثیر فرهنگ و ادب شرق بر غرب صحّه بگذارد.

المصادر:

Ahmadi, Babak (1991). Text Structure and Interpretation (Semiotics and Structuralism), Tehran: Markaz.#
Al-Bukhari, Muhammad ibn Abdullah (1982). “Bipedal Stories” (Translation of Kalileh and Demneh), Tehran: Sherkat Sahami Entesharat Khwarazmi.#
Allen, Graham (2001). Intertextuality, translated by Peyman Yazdanjoo. Tehran: Markaz.#
Jamalzadeh, Mohammad Ali (1975-1972). “Fables in Persian Literature” (in fifteen parts), Gohar, First part (issue 5, February 1972, 25-29) and Seventeenth part (issue 33, December 1975, 766-770).#
Dehqaniyan, Javad (2011). “The Role of Power and Political Culture in Kalileh and Demneh”, Research in Persian Language and Literature, New Series, 3(1), No. 9, 91-104.#
Zarrinkoob, Abdulhossein (1962). “The Travel of the Bidpay”, Rahnama-ye ketab, Fifth Year, July and August 1962, 5-13.#
Koolaiyan, Darvish Ali (2009). “Where did Kalileh and Demneh come from?”, Hafez, No. 63, 35-39.#
Namvar Motlaq, Bahman (2007). “Transtextualite: Study of the Relationships of a Text with Other Texts”, Journal of Humanities Research, No. 56, 83-98.#
Namvar Motlaq, Bahman (2011). Introduction to Intertextuality: Theories and Applications, Tehran: Sokhan.#
Barth, R. From the work to the text / R. Barth // Selected works: Semiotics. Poetics. –M .: Progress, 1989.#
Ilyin, I.P. Poststructuralism. Deconstructivism. Postmodernism. –M., 1996.#
Benfey, Theodor (Ed.) (1859): “Pantschatantra–Five books of Indian fables”, fairy tales and stories. Vol. I. Leipzig: Brockhaus.#
Bothmer, Hans-Christian Graf von (1981): Kalila and Dimna- Ibn al-Muqqaffa's Book of Fables in a Medieval Illuminated Manuscript. Wiesbaden: Reichert.#
Brunner-Traut, Emma (1959), “Ancient Egyptian Animal History and Fable, Shape and power” in: Saeculum X. Tübingen. Pp.124-185.#
Ebeling, Erich (1927): “The Babylonian fable and its importance for literary history” in: Communication of the Ancient Oriental Society. Vol. II. No. 3. Pp.3-53.#
Goethe, Johann Wolfgang von (1989): Goethe's Works, Vol. II. Ed. and author: Gerhard Stenzel. Salzburg / Stuttgart: The Mountain Country Book.#
Goethe, Johann Wolfgang von (1999): West-Eastern Divan–Study Edition. Stuttgart: Reclam.#
Graf, Adolf (1920): The foundations of “Reinecke Fuchs” – a comparative study. Helsinki. FFC. 38.#
Grosse, Siegfried; Rautenberg, Ursula (1989): The reception of medieval German poetry – a bibliography of its translations and adaptations since the mid-18th century. Tübingen: Niemeyer.#
Haschemi, Faranak (2006): “The impact of “Kalila and Dimna” on the fable literature of the German Enlightenment” in: TRANS Internet Journal of Cultural Studies, No. 16/2005, http://www.inst.at/trans/16Nr/06_1/haschemi16.htm.#
Haschemi, Faranak (2007 a): “Fables as cultural mediators. transculturality in European-Islamic dialogue”. Communication and cultures, vol.4. Ed. J. Roche, J. Wormer. Berlin: LIT Verlag. Pp.232-254.#
Haschemi, Faranak (2007 b): “Fable–motif migration and transformation between Orient and Occident, represented by Persian and German fables” In: Yearbook for International German Studies, Series A. Congress Reports Vol. 84, Proceedings of the XI. International German Congress Paris 2005, Vol. 8, Bern: Peter Lang. Pp. 273-281.#
Haschemi, Faranak (2008): “The Persian reception of Kalila and Dimna”, In: From cunning jackals and foolish camels – The fable in Orient and Occident. Ed. M. Fansa u. E. Grunewald, State Museum of Nature and Man, Oldenburg, Wiesbad, Reichert, pp. 195-206.#
Jens, Walter (Ed.)(1988a): Article “Reinecke Fuchs” In: Kindlers neues Literaturlexikon Vol.6. Munich: Kindler.#
Jens, Walter (Ed.)(1988b): Article “Reinecke Fuchs” In: Kindlers neues Literaturlexikon Vol.6. Munich: Kindler.#
Maierhofer, Waltraud (n.d.): “The Reineke-Fuchs-Etchings by Johann Heinrich Ramberg”. See as PDF file: http://www.goethezeitportal.de/fileadmin/PDF/db/wiss/bildende_kunst/maierhofer_reineke_fuchs.pdf Retrieval date: January 27, 2024.#
Marzolph, Ulrich (2008): “Fables from Kalila Wa Dimna in the international oral tradition”. In: From cunning jackals and foolish camels - The fable in Orient and Occident. Ed. M. Fansa and E. Grunewald, State Museum of Nature and Man, Oldenburg, Wiesbaden: Reichert, Pp. 221-229.#
Obermaier, Sabine (1999): “The Fox in the Book of Examples of the Ancient Wise Men Anton von Pforr - Considerations on the interpretation of a translation with an inhomogeneous text content”. In: Reinardus. Amsterdam: Benjamins. Pp. 95-111.#
Stein, Ferdinand (1889): “La Fontaine's Influence on German Fable Poetry of the 18th Century”. In: Annual Report on the Kaiser-Karls Gymnasium in Aachen for the School Year 1888-89. Aachen. Pp. 3-32.#
Wache, Karl (1920): “The Animal Fable in World Literature”. In: Journal for Austrian Gymnasiums 69. Vienna. Pp. 416-439.#
Weber, Albrecht (1855): “On the connection of Indian fables with Greek ones”. In: Indian Studies III.-Contributions to the Knowledge of Antiquity. Berlin: Dümmlers Verlagsbuchhandlung. Pp. 327-373.#

نص كامل:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال هفدهم / شماره63/ تابستان1404

 

 

 

 

 

 

 

 

 

The Analysis of the Intertextual Relationship between “Kalileh and Demneh” and “Reinecke fox” by Johann Wolfgang von Goethe

Mahnaz Norouzi¹( Responsible author)

PhD, Assistant Professor, Department of Russian language, Faculty of Persian Literature and Foreign Languages, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.

Faranak Hashemi²

PhD, Assistant Professor, Department of German language and literature, Faculty of Persian Literature and Foreign Languages, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.

Date received:1403/12/7 Date accepted:1404/5/6

 

 

Abstract

“Kalileh and Demneh” is one of the most famous and richest educational and didactic works in the literary and cultural heritage of the world, replete with instructive fables that have been translated into many living languages ​​and have inspired numerous adaptations and rewriting. Its influence can be traced in the works of some European countries, including German literature. This article seeks to analyze the intertextual relationship between “Kalileh and Demneh” and the famous “Reinecke Fox” by Johann Wolfgang von Goethe, using content analysis and historical-cultural analysis methods, relying on French school of comparative literature and applying Gérard Genette's intertextuality theory. The results of the analysis show that the intertextual relationship between these two works is of an implicit nature, and exploring the similarities and differences between them supports the notion that three chapters from “Kalileh and Demneh”, namely “The Lion and the Cow”, “Investigating the Work of Demneh”, and “The Lion and the Jackal”, can be counted among the pretexts used in the composition of the aforementioned poem. “Reynard the Fox”, a prominent work in medieval literature of the 12th century, and the stories of Aesop are among other pretexts used by Goethe. It must also be acknowledged that “Reinecke Fox” is a profound and realistic satire panorama of medieval life in the feudal system era, indicating that a work can go beyond simple adaptation and find cultural and social significance and value. Conducting such research can further validate the penetration and influence of Eastern culture and literature on the West.

 

Keywords: Intertextual study, Kalileh and Demneh, German literature, Goethe, Gérard Genette's intertextuality.

 

 

Extended Abstract:

1.       Introduction:
Research Background

“Kalileh and Demneh” is one of the most renowned and rich fable-based works in the global literary and cultural heritage. Its structure, filled with moral and allegorical tales, has been translated into numerous world languages and has influenced European literature, particularly in Germany. One notable European work inspired by “Kalileh and Demneh” is Johann Wolfgang von Goethe’s “Reineke Fox” or Reynard the Fox (1794), written as an animal fable emphasizing moral, cultural, and social values. In 2019, this work was translated into Persian as “The Cunning Fox” by Majid Nazemi Ashni. While comparative studies have examined “Kalileh and Demneh”, no specific research has addressed the intertextual analysis of these two works, particularly regarding intertextual relationships. Existing research has primarily focused on the impact of “Kalileh and Demneh” on European and German fables, as examined by scholars such as Obermaier, Ulrich Marzolph, Abdolhossein Zarrinkoob, Mohammad Ali Jamalzadeh, and Faranak Hashemi. This study, therefore, provides a novel intertextual examination of these two prominent works in world literature.

 

Research Questions and Objectives

This research seeks to answer the following questions:

·       Did Goethe's “Reineke Fox” draw influence from “Kalileh and Demneh”?

·       According to Genette’s classification, which type of intertextuality (explicit, implicit, or latent) exists between these two works?

·       What are the specific points of similarity and divergence, or intertextual elements, between “Kalileh and Demneh” and “Reineke Fox”?

·       Based on the findings, can “Kalileh and Demneh” be considered a pre-text for Goethe’s “Reineke Fox”?

This research is essential to understand Goethe's intent behind this work and his message to his contemporaries and future readers. By examining the social roles and influences that drive literary adaptations across cultures, we can gain foundational insights and deeper understanding of the values these works convey—specifically, the moral, cultural, and social ideals relevant to each society.

 

2.       Main Discussion:

In this research, using Gérard Genette’s theory of intertextuality as the theoretical framework, and by applying content analysis and historical-cultural analysis methods grounded in the French school of comparative literature, we aim to explore the intertextual connections between “Kalileh and Demneh” as a hypotext and Goethe’s poem “Reineke Fox” as a hypertext. The foundation of this study is the widely accepted Persian translation of “Kalileh and Demneh” by Abu’l-Ma’ali Nasrollah Monshi, edited by Mojtaba Minovi, known as the Bahramshahi version. Additionally, the translated stories of Bidpai by Mohammad ibn Abdullah al-Bukhari, edited by Parviz Natel Khanlari and Mohammad Roshan, are considered. The paper briefly reviews the translations and influence of “Kalileh and Demneh” on German literature, the history of Goethe’s composition of “Reineke Fox”, and a summary of the poem before analyzing the intertextual relations of the works.

Structurally, “Kalileh and Demneh” comprises fifteen chapters in a mix of prose and verse, whereas “Reineke Fox” consists of twelve chapters entirely in verse. A notable similarity between these works is the use of animals as main and secondary characters. In “Reineke Fox”, all characters have names and represent particular social classes of Goethe’s era, while “Kalileh and Demneh” features two jackals, but Goethe’s poem includes only one fox, Reineke, analogous to the main character Demneh. Both Reineke and Demneh are skilled in deceit, using trickery to eliminate enemies. Interestingly, unlike many fables, Goethe’s work sees evil prevail: the villain is not punished but instead rises to power. Additionally, “Reineke Fox” has another source, as Goethe was familiar with the “Kalileh and Demneh” stories through the “Bidpai” fables, a fact mentioned in his “West-Eastern Divan”. This research highlights the significant role of “Kalileh and Demneh” in shaping Goethe’s work and underscores the influence of Eastern culture on European literature, specifically German literary and cultural contexts.

 

3.       Conclusion:

This study concludes that although Goethe does not explicitly acknowledge “Kalileh and Demneh” as an influence, the storytelling style in “Reineke Fox” – characteristic of Eastern literature like One Thousand and One Nights and “Kalileh and Demneh” –indicates an implicit intertextual relationship based on Genette’s theory. Goethe’s familiarity with the Bidpai translation, as he himself mentions, supports this link. A comparative reading of these works reveals that three chapters of “Kalileh and Demneh” (“The Lion and the Cow”, “Investigating the Work of Demneh”, and “The Lion and the Jackal”) resonate in Goethe’s “Reineke Fox”. The main difference is the ending, reflecting Goethe’s intent: Demneh is sentenced and dies, while Reineke is elevated in status, becoming the king’s right hand. Additionally, “Kalileh and Demneh” and “Bidpai” are not the only hypotexts; Aesop’s fables and medieval European tales, such as “Roman de Renart”, also contributed to Goethe’s creation. By examining the interactions among tyrants and oppressed classes, Goethe provides a vivid portrayal of medieval social structures, especially among rulers, nobles, and knights.

 

 

 

تحلیل مناسبات بینامتنی کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه اثر یوهان ولفگانگ گوته

مهناز نوروزی (نویسندۀ مسئول)

استادیار گروه زبان روسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

فرانک هاشمی

استادیار گروه زبان آلمانی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

تاریخ دریافت: 7/12/1403تاریخ پذیرش: 6/5/1404

 

چکیده

کلیله‌ودمنه یکی از معروف‌ترین و غنی‌ترین آثار فابل و تعلیمی در میراث ادبی و فرهنگی جهان و سرشار از حکایت‌های تمثیلی پندآموز است که به بسیاری از زبان‌های زندۀ دنیا ترجمه شده و تقلیدها و اقتباس‌های فراوانی از آن صورت گرفته است. ردّپای این اثر را در آثار برخی کشورهای اروپایی، از جمله ادبیات آلمان می‌توان یافت. در مقالۀ حاضر سعی بر این است تا به روش تحلیل محتوا و نیز تحلیل تاریخی-فرهنگی، با تکیه بر مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی و استفاده از نظریۀ بینامتنیت ژرار ژنت، به تحلیل مناسبات بینامتنی کلیله‌ودمنه و منظومۀ مشهور روباه راینکه نوشتۀ یوهان ولفگانگ گوته بپردازیم. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که رابطۀ بینامتنی این دو اثر از نوع بینامتنیت ضمنی بوده و واکاوی وجوه تشابه و تفارق میان آن‌ها مؤیّد این مطلب است که سه باب شیر و گاو، بازجُست کار دمنه و شیر و شغال از کلیله‌ودمنه را می‌توان از جمله پیش‌متن‌های مورد استفاده در نگارش منظومۀ نامبرده برشمرد. رمان روباه، اثر برجستۀ ادبیات عامیانۀ قرون وسطی در سدۀ دوازدهم میلادی و نیز داستان‌های ازوپ، از دیگر پیش‌متن‌های منظومۀ گوته هستند. همچنین باید اذعان داشت که منظومۀ روباه راینکه یک پانورامای طنز عمیق و واقع‌گرایانه از زندگی مردم قرون وسطی در دورۀ سیستم فئودالی و نشان‌دهندۀ آن است که یک اثر می‌تواند فراتر از یک اقتباس ساده عمل کرده و اهمیّت و ارزش فرهنگی و اجتماعی بیابد. انجام این قبیل پژوهش‌ها می‌تواند هر چه بیشتر بر نفوذ و تأثیر فرهنگ و ادب شرق بر غرب صحّه بگذارد.

 

واژه‌های کلیدی: مطالعۀ بینامتنی، کلیله‌ودمنه، ادبیات آلمان، گوته، بینامتنیت ژرار ژنت

 

1. مقدّمه

کلیله‌ودمنه یکی از معروف‌ترین و غنی‌ترین آثار فابل و تعلیمی در میراث فرهنگی و ادبی جهان به‌شمار می‌رود. این کتاب سراسر حکایت‌های پندآموز و تمثیلی از زبان حیوانات است که در دورۀ غزنویان به‌همّت ابوالمعالی نصرالله منشی از زبان عربی به فارسی برگردانده شده است. این اثر در طول زمان به بسیاری از زبان‌های زندۀ دنیا ترجمه شده و تأثیرات عمیقی را بر ادبیات ملّت‌های مختلف گذاشته و نویسندگان و شاعران و هنرمندان بسیاری به این اثر مراجعه کرده و از آن الهام گرفته‌اند. درست است که «هستۀ مرکزی کلیله‌ودمنه در فرهنگ هند شکل گرفته؛ امّا با فرهنگ و زبان ایرانی، سریانی و عربی آمیخته شده است. کلیله‌ودمنه در حقیقت عصارۀ این فرهنگ‌ها است» (دهقانیان، 1390: 92) و هر چه در زمان پیش‌تر می‌رویم، شاهد ظهور و گسترش عصارۀ دیگر فرهنگ‌هایی در حکایت‌های کلیله‌ودمنه هستیم که این اثر به زبان آن‌ها ترجمه شده است و بدین‌سان، این گفتۀ گراهام آلن³ که «متن بافته‌ای از نقل‌قول‌های برگرفته از مراکز بی‌شمار فرهنگ است» (آلن، 1380: 109) گزافه نمی‌نماید. علاوه بر ترجمه‌ها، بازنویسی‌‌ها یا بازآفرینی‌های متعدّد از کلیله‌ودمنه، این اثر همواره سهم شایسته‌ای در پژوهش‌های ادبی، از جمله پژوهش‌های تطبیقی داشته است.

اساس کار بسیاری از مترجمان، نویسندگان و محقّقان این حوزه، ترجمۀ عربی عبدالله بن مقفّع در قرن هشتم میلادی از زبان پهلوی (فارسی میانه) به زبان عربی بوده است. نسخۀ پهلوی نیز برگردانی از زبان مردم هند باستان بوده، امّا از اصل کتاب، نام مؤلّف و زمان تدوین آن اطّلاع درستی در دست نیست. «در بخشی از شرح این کتاب در لغت‌نامۀ دهخدا می‌خوانیم: ...حکایات پنجگانه نیز که «پنج‌تنتر» یعنی پنج کتاب نام دارد تهذیلی است از مجموعۀ قدیمی دیگری که به عقیدۀ «هرتل» مستشرق آلمانی توسط یک نفر برهمن در حدود سنۀ 300 م، تألیف شده است. یک نسخه از آن مجموعه یعنی تنتر به‌قول مشهور در عهد انوشیروان (597-531م) به دست ایرانی‌ها افتاد و ایرانی‌ها آن را با بعضی داستان‌های دیگر هندی از سانسکریت به پهلوی ترجمه کردند و از مجموع آنها کتاب کلیله‌ودمنه را ساختند...» از عبارت فوق به‌روشنی استنباط می‌شود که از اصل کلیله یا پنچۀ‌تنتره که ایرانیان به ترجمۀ آن به زبان پهلوی کوشیدند، اطّلاعی در دست نیست. قریب به همین مطلب، عبارت زیر در دایره‌المعارف بریتانیکا آمده است: ...از کتاب اصلی که به سنسکریت بوده است، همچنین از نویسندۀ آن اطّلاعی در دست نیست و تنها چیزی که در مورد آن می‌توان گفت این است که این کتاب در فاصلۀ زمانی یک قرن قبل از میلاد تا پنج قرن پس از میلاد تدوین شده است و در قرن ششم میلادی به زبان پهلوی (فارسی میانه) به‌توسط یکی از پزشکان پادشاه ایران به نام برزویه ترجمه شده است...» (کولاییان، 1388: 36). ناگفته نماند که ترجمۀ فارسی نصراللّه منشی از کلیله‌ودمنه نیز سهم عمده‌ای در تقلیدها و اقتباس‌های فراوانِ صورت‌گرفته از این اثر داشته است و بارها و بارها «نویسندگان دیگر، متن آن را – بدون توجّه به متن عربی ابن مقفّع – هر یک به‌شیوۀ خود انشاء و تحریر و تهذیب کردند که فهرست آن‌ها نیز جای بسیار خواهد گرفت» (البخاری، 1361: 13).

در روند ترجمه‌های گوناگون این کتاب بخش‌هایی نیز بدان افزوده گشته و تحریفاتی گاه مختصر و گاه مفصّل در کتاب مزبور رخ داده است؛ از جمله دیباچۀ مربوط به حال و احوالات برزویۀ طبیب که ابن مقفّع آن را به ترجمۀ عربی افزوده و در آثارِ برگرفته یا ترجمه‌های انجام‌شده از این کتاب نیز به‌چشم می‌خورد. کلیله‌ودمنۀ ابن مقفّع نیز «به نوبۀ خود به زبان سریانی و سپس در قرن یازده میلادی به زبان یونانی ترجمه شده است. ترجمۀ اخیر به لاتین و به زبان‌های اسلاو نیز برگردانده شده و ترجمۀ عبری از کتاب ابن مقفّع در قرن دوازده میلادی منشاء ترجمه‌های بسیار به زبان‌های اروپایی شده است» (کولاییان، 1388: 39).

از جمله آثاری که با الهام از کلیله‌ودمنه در اروپا به رشتۀ تحریر درآمده، منظومه‌ای از یوهان ولفگانگ فون گوته⁴ (1832-1749) با نام راینکه فوکوس⁵ یا روباه راینکه (1794) است. این اثر با نام روباه حیله‌گر در سال 1398 به‌همّت مجید ناظمی اشنی به فارسی برگردانده شده است. آشنایی ایرانیان با آثار گوته، علاوه بر ترجمه‌های فارسی آثارش، به‌دلیل ارزش‌های انسانی و جهان‌بینی عمیق او و تأثیرگذاری‌اش بر ادبیات جهانی و شهرتش در ایران بیشتر به‌دلیل سرودن دیوان غربی-شرقی و تأثیرپذیری او از حافظ است. امّا، شاید کمتر کسی با منظومۀ روباه راینکه او آشنایی داشته باشد؛ منظومه‌ای در قالب فابل و از زبان حیوانات که گوته در آن به انتقال ارزش‌ها و آموزه‌های اخلاقی و فرهنگی-اجتماعی تأکید ورزیده است.

در پژوهش حاضر، ضمن استفاده از نظریۀ بینامتنیت ژرار ژنت⁶ به‌عنوان چارچوب نظری پژوهش، با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا و تحلیل تاریخی-فرهنگی و با تکیه بر مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی کوشش شده است تا مناسبات بینامتنی دو متن موردِ تحقیق شامل کلیله‌ودمنه به‌عنوان پیش‌متن و منظومۀ روباه راینکه نوشتۀ گوته به‌عنوان بیش‌متن بررسی و تبیین گردد. در این مقاله، مبنای تحقیق ما رایج‌ترین و معتبرترین ترجمۀ فارسی از کلیله‌ودمنه به‌قلم ابوالمعالی نصرالله منشی و تصحیح و توضیح مجتبی مینوی یا همان کلیله‌ودمنۀ بهرام‌شاهی بوده و همچنین نگاهی بر داستان‌های بیدپای ترجمۀ محمدبن‌عبدالله البخاری به تصحیح پرویز ناتل خانلری و محمد روشن خواهیم داشت. همچنین، به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‌های زیر هستیم:

- آیا گوته در نگارش منظومۀ روباه راینکه از کلیله‌ودمنه تأثیر پذیرفته است؟

- رابطۀ بینامتنی دو اثر نامبرده بنا بر دسته‌بندی بینامتنیت ژنتی، جزو کدام نوع بینامتینت صریح، اعلام‌نشده یا ضمنی است؟

- مصادیق تشابه و تفارق یا به‌عبارتی، مصادیق بینامتنی کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه کدامند؟

- بنا بر یافته‌های پژوهش آیا می‌توان کلیله‌ودمنه را پیش‌متن منظومۀ روباه راینکه گوته دانست؟

در همین راستا، شایان ذکر است که تحقیق حاضر مبتنی بر این فرضیه‌هاست که:

- با توجّه به اعلام نظر برخی محققان این حوزه در این خصوص، احتمال می‌رود که گوته به هنگام نگارش منظومۀ روباه راینکه با ترجمۀ کلیله‌ودمنه آشنا بوده و از آن تأثیر پذیرفته است.

- طبق بررسی‌های اولیّه، گوته در اثر خود اشاره‌ای به برگرفتگی از کلیله‌ودمنه نکرده و با وجود برخی شباهت‌ها در ساختار و محتوای کلّی اثر که تداعی‌گر برخی حکایت‌های کلیله‌ودمنه است، گمان می‌رود که بینامتنیت میان این دو متن بنا به نظریۀ ژنت از نوع ضمنی باشد.

- از جمله مصادیق تشابه میان دو متن، سبک نگارش و روایت‌گری حکایت‌ها و وجود شخصیت‌های حیوانات با سرشت انسانی؛ حضور شخصیت روباه یا شغال به‌عنوان شخصیت اصلی و بن‌مایۀ حیله‌گری و مکر را در هر دو اثر می‌توان نام برد. از جمله مصادیق بارز تفارق هم سرانجام و عاقبت حیله‌گری‌هاست که برای دمنه شوم و برای راینکه به‌غایت خوشایند است. گذشته از آن، چنین می‌نماید که گوته در نگارش اثر خود بیشتر بر بعد جامعه‌شناختی و بازتاب وقایع اجتماعی تأکید داشته تا موازین اخلاقی، و منظومۀ گوته با هدف عبرت‌آموزی محض خلق نشده است.

- کلیله‌ودمنه را می‌توان پیش‌متن منظومۀ روباه راینکه گوته تلقّی کرد.

انجام این پژوهش از این حیث مهم و ضروری می‌نماید که دریافته شود، گوته این نویسنده و اندیشمند خلّاق و برجسته چه مقصودی از خلق این اثر داشته و در صدد انتقال چه پیامی به مردمان عصر خویش و آیندگان بوده است. با نگاهی به نقش کنش‌های اجتماعی و تأثیرات آن در بازآفرینی آثار در جوامع دیگر، می‌توانیم به شناختی اصولی و درکی عمیق‌تر از جوامع با فرهنگ‌های مختلف - و در رابطه با این مقاله - پیام‌ها و ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی مطلوب آن‌ها دست یابیم. نویسندگان و هنرمندان معمولا متناسب با نیاز جامعه و مردم خویش دست به آفرینش ادبی و هنری می‌زنند و این واقعیّت که چه چیز مسبّب خلق اثری با اقتباس از یک کتاب فاخر و ارزشمند همچون کلیله‌ودمنه نزد ملّتی دیگر گشته است، جای بسی تأمّل و تفکّر دارد و می‌تواند جالب‌توجّه باشد. از این روست که در بخشی از پژوهش حاضر به تاریخچه و خاستگاه تولید منظومۀ گوته پرداخته خواهد شد. در ادامه، پس از ارائۀ پیشینۀ پژوهش و تاریخچۀ مختصری از نظریۀ بینامتنیت و دیدگاه ژرار ژنت در بخش چارچوب نظری، در بخش اصلی مقاله ضمن ارائۀ برخی مطالب پیش‌زمینه‌ای مهم، به تحلیل مناسبات بینامتنی میان دو اثر کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه گوته خواهیم پرداخت.

 

2. پیشینۀ پژوهش

از آنجا که کلیله‌ودمنه یکی از شاهکارهای ادبیات فارسی و جهان به‌شمار می‌رود، تاکنون پژوهش‌های تطبیقی زیادی از جنبه‌های مختلف مانند ساختار روایی، درون‌مایه، سبک زبانی و ادبی، شخصیّت و شخصیّت‌پردازی، ترجمه، خوانش اسطوره‌ای و غیره میان این اثر و آثار متعدّد دیگری مانند شاهنامه، مثنوی معنوی، مرزبان‌نامه، گلستان سعدی، تاریخ بیهقی، بهارستان، مقامات حمیدی، منطق‌الطیر، هزارویکشب و حتی آثار شکسپیر و حکایت‌های ازوپ و غیره به انجام رسیده است، ولی، با توجّه به صفحات محدود مقالۀ حاضر و عدم ارتباط مستقیم آن‌ها با موضوع مورد تحقیقِ این پژوهش، از معرفی آن‌ها درمی‌گذریم و به ذکر عنوان پژوهش‌های مرتبط با موضوع این تحقیق بسنده می‌کنیم.

در دایره‌المعارف آلمانی قصه و افسانه (1993) در مدخل کلیله‌ودمنه دربارۀ روند انتقال کلیله‌ودمنه از مشرق زمین به مغرب زمین و تآثیری که بر ادبیات اروپا داشته است، سخن رفته است. اوبرمایِر⁷ در مقاله‌ای با نام «روباه در کتاب مثال‌های خردمندان باستانی اثر آنتونیوس فون پفور - ملاحظاتی برای تفسیر ترجمه با متن ناهمگن» (1999) نقش روباه را در این کتاب، و درواقع، ترجمه‌ای از کلیله‌ودمنه به زبان آلمانی در سدۀ پانزدهم مورد بررسی قرار داده و به روند جایگزینی شغال با روباه در داستان‌های مختلف با توجه به دگرگونی‌های زمانی و فرهنگی پرداخته است. مارزولف⁸ نیز در مقاله‌اش با عنوان «افسانه‌هایی از کلیله‌ودمنه در سنت شفاهی بین‌المللی» (2008) به سنت شفاهی جهانی متأثر از فابل‌های کلیله‌ودمنه پرداخته و قیاس‌هایی از نمونه‌های فابل‌سرایان آلمانی‌زبان با داستان اصلی را به دست داده است.

عبدالحسین زرین‌کوب در دو مقاله از مجموع چهار مقاله با عنوان «سیاحت بیدپای» (1341) دربارۀ شباهت‌ها و تفاوت‌های حکایت‌های حیوانات در ادبیات کشورهای مختلف سخن گفته و دراین‌میان، از گوته نیز نام برده است که با آثار ادب فارسی آشنایی داشته و از آن‌ها الگوبرداری و اقتباس می‌کرده است. محمدعلی جمال‌زاده نیز در مقاله‌ای پانزده قسمتی با عنوان «فابل در ادبیات فارسی» (1354-1351) دربارۀ تاریخچۀ فابل در ایران، ریشه‌های هندی آن و فابل در یونان باستان، آثار ازوپ، لقمان، لافونتن و تأثیر نسخۀ کاشفی بر فابل‌های جهان، فابل در آسیا، اروپا، آفریقا، همچنین، از ایوان کریلوف و سنت فابل‌سرایی در روسیه سخن می‌گوید و در پایان نیز سبک فابل‌نویسی کریلوف و لافونتن را مورد مقایسه قرار می‌دهد.

طبق کاوش‌های صورت‌گرفته، سلسله مقالاتی که به‌طور ویژه به بازتاب کلیله‌ودمنه در ادبیات آلمان پرداخته است، متعلّق به یکی از نگارندگان پژوهش حاضر است. هاشمی در این مقاله با نام «کلیله‌ودمنه به‌عنوان نمونه‌ای از ادبیات جهانی: بازتاب آن در ادبیات ایران و آلمان» (ر.ک. فرانک هاشمی، پژوهش زبان‌های خارجی، 1386، ش 40، 133-150) که به زبان آلمانی نوشته شده است، به مقایسۀ کوتاهی میان حکایت‌های برگرفته از کلیله‌ودمنه و باز سروده‌های مولانا و همچنین، حکایت‌های مشابهی از فابل‌نویسان آلمانی دورۀ روشنگری می‌پردازد. وی همچنین، در مقاله‌ای با نام «تأثیر کلیله‌ودمنه بر فابل‌های عصر روشنگری آلمان» (2006) به تأثیر کلیله‌ودمنه بر فابل‌سرایان عصر روشنگری آلمان به‌طور غیرمستقیم و به‌واسطۀ لافونتن و نیز کاربرد ترجمۀ آلمانی آنتونیوس فون پفور اشاره نموده و مثال‌هایی آورده است. هاشمی در مقالۀ دیگری با عنوان «فابل میانجی انتقال فرهنگی در گفتمان اروپایی و اسلامی» (2007a) در کنار بیان جایگاه و اهمیت فابل، کلیله‌ودمنه و ترجمه‌های آن را به زبان آلمانی معرفی نموده و به ویژگی‌های میان‌فرهنگی پرداخته است. در این مقاله، نمونه‌هایی از متن و تصاویر مربوط به چند حکایت در متون فارسی و ترجمۀ آلمانی براساس معیارهای فرهنگی جامعه و دورۀ تاریخی مقایسه و بررسی شده‌اند. در مقاله‌ای دیگر با عنوان «انتقال و دگرگونی بن‌مایه‌های فابل میان شرق و غرب» (2007b) به سیر انتقال و دگرگونی بن‌مایه‌های کلیله‌ودمنه به‌عنوان یک اثر جهانی در ادبیات و تفاوت‌های متأثر از بافت فرهنگی در چند نمونه فابل آلمانی پرداخته است. هاشمی همچنین در مقالۀ «پذیرش کلیله‌ودمنه در ادب فارسی» (2008) به موضوع اقتباس‌هایی که در متون ادب فارسی از حکایت‌های کلیله‌ودمنه صورت گرفته، پرداخته و به جایگاه جهانی این اثر، تأثیر و پذیرش آن در فابل‌سرایی آلمان و ترجمه‌های آن به زبان آلمانی اشاره کرده است.

بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که تاکنون اثری در زمینۀ بررسی کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه گوته از منظر رابطه و تحلیل مناسبات بینامتنی آن دو، در زبان فارسی و آلمانی صورت نگرفته است و این پژوهش مسبوق به سابقه نیست.

 

3. چارچوب نظری

از آنجا که مقصود از این پژوهش بررسی و تحلیل دو متن کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه با تکیه بر نظریۀ بینامتنیت ژرار ژنت است، بنابراین، به شرح مختصر تاریخچۀ ظهور و گسترش این نظریه و سپس آراء ژنت دربارۀ آن می‌پردازیم. بینامتنیت که در نقد ادبی به‌معنای پیوند یا همبستگی میان یک متن ادبی با دیگر متون به‌کار می‌رود، در گذر زمان، به یکی از مفاهیم کلیدی پساساختارگرایی و پست‌مدرنیسم بدل گشته است. نمایندگان این جریان‌های ادبی با تلقّی فرهنگ به‌عنوان آمیزه‌ای از متون و درنتیجه، به‌عنوان یک «بین‌متن» واحد، بینامتنیت را ویژگی اجباری هر متنی می‌دانستند که به نظر آن‌ها همیشه حاوی ارجاعات آگاهانه یا ناخودآگاه به متون دیگر است و بنا به نظر رولان بارت در کتابش با عنوان از اثر تا متن، «به پارچه‌ای نوبافته از نقل‌قول‌های قدیمی» (Барт, 1989: 417) می‌ماند. این درک از متن ادبی مستلزم تضعیف اصل نویسنده در آن است که درنهایت تحت‌عنوان «مرگ مؤلّف» از سوی بارت اعلام می‌گردد. در تحلیل ادبی معاصر، بینامتنیت اغلب همۀ اشکال ممکن روابط بین متون اعم از کنایه، تقلید، برگرفتگی و نقل‌قول را دربر می‌گیرد. بدین‌ترتیب، هم یک متن مجزّا و هم مجموعه‌ای از متون را که به‌لحاظ نویسنده، ژانر ادبی، مکتب ادبی، مضمون و مانند آن‌ها اشتراکاتی دارند، می‌توان در چارچوب روابط بینامتنی مورد توجّه و مداقه قرار داد.

اصطلاح بینامتنیت در سال 1966م از سوی ژولیا کریستوا⁹ و براساس تحلیل نظریۀ «گفت‌وگومندی» و «چندصدایی» رمان میخائیل باختین¹⁰، منتقد و نظریه‌پرداز روسی و همچنین، برپایۀ زبان‌شناسی سوسور¹¹، نشانه‌شناس سوئیسی و بنیان‌گذار زبان‌شناسی مطرح گردید. این اصطلاح، در راستای ثبت پدیدۀ گفت‌وگو میان یک متن با متون و ژانرهای پیش و موازی با آن در زمان به‌کار گرفته شد. هر متنی، هر دست‌آفریدۀ منحصربه‌فردی، در قالبِ پاسخ به متون قبلی درنظر گرفته شده و به‌عقیدۀ ایلیا ایلین (2013-1940)، فرهنگ‌شناس و ادیب روسی، در کتابش دربارۀ پساساختارگرایی، «جهان، از دریچۀ بینامتنیت، به‌عنوان یک متن و به‌عبارتی، بینامتن عظیم ظاهر می‌شود که در آن همه‌چیز قبلا گفته شده و چیزهای جدید فقط به‌عنوان مخلوطی از عناصر خاص در ترکیب‌های دیگر امکان ظهور می‌یابند» (Ильин, 1996: 158). شکل‌گیری حلقۀ تل‌کل که علاوه بر کریستوا، چهره‌های شاخصی همچون رولان بارت¹²، میشل فوکو¹³، ژاک دریدا¹⁴، فیلیپ سولرس¹⁵ و عدّه‌ای دیگر در آن حضور داشتند، و به‌ویژه فعالیّت‌های کریستوا و بارت موجب گسترش و رسمی‌شدن اصطلاح بینامتنیت در گذر زمان گردید.

بینامتنیت موجب گسترش انتقال تجربیات انسان‌ها در دو محور هم‌زمانی و درزمانی گشته و شکل نوینی به روابط انسانی می‌بخشد. گرچه این نکته شایان توجّه است که «منظور کریستوا از بینامتنیت ارتباط شبکه‌ای متن‌ها با یکدیگر است و در همین مورد، وی همواره بر محور و رابطۀ هم‌زمانی و نه درزمانی تأکید می‌ورزد؛ تأکیدی که به متمایز و دورشدن از نظریات سنّتی که همواره بر محور درزمانی استوار بوده است، می‌انجامد» (نامور مطلق، 1390: 134). پس از ژولیوا کریستوا و رولان بارت، به‌دنبال تلاش‌های گسترده و جدّی افرادی همچون لوران ژنی، مایکل ریفاتر و سپس ژرار ژنت، بینامتنیت از یک نظریۀ صرف به نظریه‌ای کاربردی و روشی نوین و فراگیر برای تحلیل متن تبدیل می‌شود.

ژرار ژنت «با گسترش دامنۀ مطالعاتی کریستوا هر نوع رابطۀ میان یک متن با متن‌های دیگر یا غیر خود را با واژۀ جدید ترامتنیت نام‌گذاری نمود و آن را به پنج دسته تقسیم کرد که بینامتنیت یکی از اقسام آن محسوب می‌گردد. اقسام دیگر ترامتنیت عبارت‌اند از سرمتنیت، پیرامتنیت، فرامتنیت و بیش‌متنیت که هر یک تقسیم‌بندی‌های دیگری را شامل می‌شود. از این میان، بینامتنیت و بیش‌متنیت به رابطۀ میان دو متن هنری می‌پردازند و سایر اقسام ترامتنیت به رابطۀ میان یک متن و پیرامتن‌های پیوسته و گسسته اشاره دارند. فرامتن رابطۀ تفسیری یک متن نسبت به متن دیگر را موردتوجّه قرار می‌دهد و سرمتنیت به رابطۀ میان یک متن و گونه‌ای که به آن تعلّق دارد، می‌پردازد» (احمدی، 1389: 42). بررسی بینامتنیت ژنتی نشان می‌دهد که «دارای ابعاد محدودتری است و رابطۀ میان دو متن براساس هم‌حضوری است. به‌عبارت‌دیگر، هر گاه بخشی از یک متن (متن 1) در متن دیگری (متن 2) حضور داشته باشد، رابطۀ میان این دو، رابطۀ بینامتنی محسوب می‌شود» (نامور مطلق، 1386: 87). آنچه مسلّم است بینامتنیت ژنتی به حضور متنی در متن دیگر و عنصر برگرفتگی تأکید بسیار دارد و ما نیز در این تحقیق این امر را مدّنظر قرار داده‌ایم.

 افزون‌براین، در نگاهی کلّی، «بینامتنیت همواره دست‌کم روابط میان دو متن را مورد بررسی قرار می‌دهد. از نظر فرهنگی این دو متن می‌توانند دو حالت کلی داشته باشند؛ یا هر دو متعلّق به یک فرهنگ خاص هستند همانند شاهنامۀ فردوسی و شاهنامۀ دقیقی که در این صورت گفته می‌شود بینامتنیت درون‌فرهنگی صورت گرفته است. امّا گاهی نیز دو متن مورد مطالعه از دو فرهنگ متفاوت برخاسته‌اند، به‌عنوان مثال تأثیر دیوان حافظ بر دیوان غربی-شرقی گوته، که در این صورت آن را بینامتنیت بینافرهنگی می‌گویند. امروزه با اهمیّت روزافزون روابط بینافرهنگی این قبیل مطالعات نیز بسیار رایج شده است» (نامور مطلق، 1390: 317-318). رویکرد اتّخاذشده در این پژوهش نیز بی‌تأثیر از شاخص‌های روابط بینامتنی بینافرهنگی متون نیست.

 

4. بحث و بررسی

در این قسمت بهتر دیدیم تا برخی مطالب پیش‌زمینه‌ای مهم را برای ورود به مبحث تحلیل مناسبات بینامتنیِ متون فوق‌الذکر مطرح نماییم. هر چند به‌دلیل محدودیت در حجم مقاله نمی‌توانیم به پیشینۀ نفوذ آثار ادبی مشرق‌زمین در آلمان و تأثیر آنها بر اندیشه‌ها و آثار بزرگان شعر و ادب این سرزمین بپردازیم، لیکن به ذکر مطالبی چند در خصوص ظهور ترجمه‌های کلیله‌ودمنه و تأثیر آن بر ادبیات آلمانی بسنده می‌کنیم.

 

1-4. ترجمه و تأثیربخشی  کلیله‌ودمنه در ادبیات آلمان

ترجمه همواره یکی از اثربخش‌ترین راه‌های نفوذ آموزه‌های زبانی و فرهنگی بین ملّت‌ها بوده است. درخصوص ترجمه‌های کلیله‌ودمنه در اروپا باید گفت که نسخۀ قدیمی عبری کلیله‌ودمنه که رابی جوئل¹⁶ در آغاز سدۀ دوازدهم میلادی آن را از متن عربی ابن‌مقفّع ترجمه کرده بود، در قرن سیزدهم توسط یوهانس فون کاپوا¹⁷ به زبان لاتین میانه بازگردانده و این نسخه دوباره به زبان‌های آلمانی، اسپانیولی، ایتالیایی و چکی ترجمه شد و از طریق سه ترجمۀ اوّل این اثر، در کشورهای اروپایی رواج پیدا کرد. نخستین ترجمۀ آلمانی کلیله‌ودمنه در قرون وسطی، در قرن پانزدهم میلادی توسط آنتونیوس فون پفور¹⁸ و به‌دستور کنت ابرهارد فون وورتمبرگ صورت گرفت که با نام بیدپای، امثالی از حکیمان کهن شهرت یافت و الگوی بسیاری از آثار ادبی آلمانی‌زبانِ بعد از خود گردیده و نقش بسیار مهمّی در اشاعۀ کلیله‌ودمنه در اروپا ایفا کرد. آن‌گونه که تحقیقات نشان داده است این اثر نه تنها بر ادبیات آلمانی، بلکه بر ادبیات سایر سرزمین‌های اروپایی نیز تأثیر داشته است (Jens, 1988b: 860).

نسخۀ جدیدتر ترجمۀ کلیله‌ودمنه از نسخۀ عربی ابن‌مقفّع به زبان آلمانی در سال 1837م انجام شده و متعلّق به فیلیپ وولف¹⁹ است. البته ترجمۀ او از مقدّمه و دیباچۀ کلیله‌ودمنه کاملا آزاد و تفسیری است. در سال 1876م نیز شرق‌شناسی به نام بیکل²⁰ در لایپزیک، ترجمه‌ای با عنوان کلیلک و دمنک، ترجمۀ قدیمی سریانی آیینه شاهزادگان هندی را با مقدّمه‌ای از تئودور بنفی منتشر کرد. پایه و اساس این ترجمه، ترجمۀ سریانی از نسخۀ زبان پهلوی برزویه در نیمۀ دوم سده ششم بوده است. سپس، فردی به نام شولتِس²¹ این ترجمه را دوباره با متن اصلی مقایسه کرده و تصحیح نمود و در سال 1911 در برلین به چاپ رسانید. جدیدترین ترجمۀ کلیله‌ودمنه درحال‌حاضر، به‌همّت سیف‌الدّین نجم‌آبادی، استاد ایران‌شناس ایرانی از دانشگاه هیدلبرگ و با همکاری زیگفرید وِبِر و از متن فارسی نصرالله منشی به زبان آلمانی برگردانده شده و در سال 1996 منتشر شده است²². (نمودار حذف شد)

تأثیرپذیری ادبیات آلمانی از کلیله‌ودمنه را به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم می‌توان توضیح داد. در گونۀ مستقیم شاهد تأثیر بسزای حکایت‌های کلیله‌ودمنه در آفرینش منظومۀ روباه راینکه اثر گوته هستیم که اظهارات مکرر گواه آن است (Bothmer, 1981:17). افزون‌براین، نسخۀ لاتین ترجمه‌شدۀ کلیله‌ودمنه توسط یوهانس فون کاپوا از متن عبری به‌همّت بنفی و گراف، به‌عنوان الگوی برخی حکایت‌های معیّن قلمداد می‌شود که شبیه منظومۀ روباه راینکه تنظیم و تحریر شده‌اند (Graf, 1920: 35 –Benfey, 1859:107). سروده شدن منظومۀ روباه راینکه در دورانی که هنوز ترجمه‌های کلیله‌ودمنه یا بیدپای در اروپا رواج نیافته بوده است، محتمل می‌نماید. امّا، از این گفته نمی‌توان نتیجه گرفت که متن اصلی حاوی همۀ آنچه بوده که در نسخه‌های بعدی، در دو یا سه دهه یا حتی قرن‌ها بعد به‌وجود آمده است (Weber, 1855: 364). البته شایان ذکر است که ماجرای روباه راینکه نیز در جریان ترجمه‌های مختلف، تغییرات و دگرگونی‌های فراوانی را طی قرن‌ها تجربه کرده است.

گفتنی است که غیر از منظومۀ روباه راینکه، اثر دیگر گوته با عنوان دیوان شرقی-غربی نیز متأثر از کلیله‌ودمنه بوده است و در کنار منابع دیگر، از دو نسخۀ متفاوت بیدپای و کلیله‌ودمنه نیز به‌عنوان منابع الهام‌بخشِ این دیوان مشهور نام برده شده است (Goethe, 1819:1017ff). اثر حماسی جنگ قورباغه‌ها و موش‌ها²³  نوشتۀ گئورگ رولن هاگن²⁴ (1542-1602) نیز از جمله آثاری است که بخشی از موضوع و بن‌مایه‌اش از یکی از نسخه‌های شبیه به کلیله‌ودمنه متأثر بوده است. واخه به این موضوع اشاره دارد که این اثر از طنز تلخ روباه راینکه اقتباس شده و تشریح و تصویر ماهیّت جنگ‌گونه و درواقع شکل مدرن هیتوپادشا²⁵ است که برگرفته از نسخۀ ویرایش‌شدۀ پنچاتنتره در بنگال است. وی از دیگر شاعران مانند فرایدانک، بونر و هانس ساکس (Freidank [13. Jh.], Boner [14.Jh.], Hans Sachs [16. Jh.]) نام می‌برد که از موضوعات مشابه در هیتوپادشا استفاده کرده‌اند (Wache, 1920:416-439).

در اثرپذیری غیرمستقیمِ ادبیات آلمانی از کلیله‌ودمنه نیز شاهد ظهور حکایت‌نگاری عصر روشنگری هستیم. این تأثیر بیش از همه مرهون نویسندگان فرانسوی به‌ویژه لافونتن²⁶ است. جمعی از فابل‌نویسان آلمانی سدۀ هجدهم میلادی متأثّر از لافونتن بوده، از او تقلید کرده یا موضوعاتش را به عاریه می‌گرفتند. بدین‌ترتیب، به‌شکلی غیرمستقیم از موضوعات و بن‌مایه‌های کلیله‌ودمنه به‌عنوان الگو بهره جُسته و آن‌ها را با شرایط و معیارهای زمان خود یعنی عصر روشنگری مطابقت می‌دادند. همان‌طور که می‌بینیم، همین اشارات مختصر هم به‌روشنی بر موضوع تأثیر کلیله‌ودمنه بر ادبیات آلمانی در دوره‌های مختلف تاریخی صحّه می‌گذارد.

 

2-4. تاریخچۀ نگارش منظومۀ روباه راینکه

موضوع پژوهش برونر-تراوت²⁷ به‌طور ویژه روایات مصریِ حکایت‌های حیوانات و فابل‌هاست و چند نمونۀ برجسته از آن‌ها را نقد می‌کند. همچنین مثال‌هایی می‌آورد که ریشه در کشورهای گوناگون دارند، مانند منظومۀ روباه راینکه یا مناظرۀ درخت و نِی که براساس نسخه‌های خطّی سومری ریشه در بابِل کهن (حدود 1800 سال پیش از میلاد مسیح) دارند (Brunner-Traut, 1959: 162). اِبِلینگ²⁸ به پاره‌متن‌های خطّی از بابِل اشاره دارد که بخش زیادی از آن‌ها به توانایی‌ها و سرنوشت روباه (šèlibu) پرداخته است و شباهت‌هایی هم به داستان روباه راینکه در آن مشاهده می‌شود؛ در این داستان نیز همان بن‌مایه‌هایی یافت می‌شود که در «Reineke Vos» به زبان آلمانی سُفلی یا فابل‌های یونانی داریم (Ebeling, 1927: 17). بوتمِر نیز ذکر نموده که شباهت‌های موجود میان کلیله‌ودمنه با روباه راینکه قابل اثبات است (Bothmer, 1981: 17). این احتمال زیاد است که روباه راینکه در دورانی سروده شده باشد که ترجمۀ کلیله‌ودمنه یا داستان‌های بیدپای در اروپا هنوز چندان رواج نیافته بوده است (Goethe, o.J. 251).

منظومۀ روباه راینکه در قرون وسطی در آلمان ظهور یافته و رمان روباه²⁹ در سال 1160 میلادی در شمال فرانسه سروده شده است. این اثر منظوم هجوآمیز حدود چهل هزار مصرع و قریب 25 بخش یا اپیزود داشته است. در سال 1180 هانری گلیچِزار³⁰ اهل اِلزاس متن راینهارت روباه³¹ را به زبان آلمانی معیارِ میانه ترجمه و آن را به 24 داستان دربارۀ روباه تقسیم می‌کند. از این مجموعه فقط پاره‌متن‌هایی باقیمانده است. دوران روشنگری ادبیات آلمان نقطۀ اوج شکل‌گیری فابل بود. از حکایت‌های حیوانات به‌عنوان ابزاری برای مبارزات اجتماعی و سیاسی استفاده می‌شد و درنتیجه حکایت‌های جدیدی بر حسب نیاز روز شکل می‌گرفت. ازسوی‌دیگر، گرایش به متون کهن در میان نویسندگان ترویج یافت و گُتشِد³² در سال 1792 ترجمه‌ای به نثر از روباه راینکه ارائه داد. گوته این نسخه را در زمان نگارش منظومۀ خود در سال 1793 (انتشار 1794) در اختیار داشت، ولی درنهایت از نسخۀ منظوم آن به زبان آلمانی سُفلی استفاده نمود.

روباه راینکه در سدۀ نوزدهم میلادی بارها بازنویسی شده و مورد اقتباس قرار گرفته و جالب‌توجّه‌ترین نسخه از آن به لهجۀ اتریشی و اثر ناگل³³ است (Wache, 1920:429). نسخۀ هلندی دِلفت³⁴ از سال 1485 نیز یکی از مشهورترین منابع برای نسخۀ آلمانی سُفلی از سال 1498 محسوب می‌شود. گوته در سال 1793 این اثر خود را ترکیبی از ترجمه و اقتباس نامیده، به این صورت که کنش‌ها، جزئیات روایت‌ها و گفت‌وگوها را از نسخه‌های کهن الگوبرداری کرده و نوآوری در ساختار شعری اثر هم نمودی از ایدۀ نو و چالش گوته با شرایط سیاسی و اجتماعی دوران خود است (Jens, 1988a: 500). منظومۀ روباه راینکه گوته در سال 1794 انتشار یافته است.

 

3-4. خلاصۀ منظومۀ روباه راینکه

پیش از ارائۀ تحلیل بینامتنی دو اثر نامبرده، بیان خلاصه‌ای از آن به‌جهت آشنایی با شخصیّت‌ها و درون‌مایۀ اثر ضروری می‌نماید. ماجرا از این قرار است که در جنگلی وسیع، همۀ حیوانات تحت سلطۀ یک شیر به نام پادشاه نوبل قرار دارند. روباهی به نام راینکه با همسر و فرزندانش در کوهستان، در قلعۀ خود موسوم به مالِپارتوس در آرامش زندگی می‌کند. راینکه رفتار درستی با دیگر حیوانات ندارد و همیشه قوانین صلح پادشاه نوبل را نقض می‌کند و با حیله و فریب می‌گریزد. خرسی به نام براون و گربه‌ای به نام هینز از سوی پادشاه نوبل برای آوردن راینکه که شکایات زیادی از او شده، مأمور می‌شوند، اما راینکه آن‌ها را با حیله و نیرنگ مجروح می‌کند. قاصد سوم، گورکن گریمبارت که نسبت فامیلی هم با راینکه دارد، موفّق می‌شود تا روباه راینکه را برای محاکمه نزد پادشاه بیاورد. راینکه محکوم به اعدام می‌شود، اما دوباره با حیله و سرهم کردن قصه‌ای خیالی دربارۀ گنجی مرموز و با پادرمیانی همسر پادشاه نوبل، از مرگ می‌گریزد.

دشمنان راینکه یعنی خرس براون و گرگ ایزِگریم به سیاه‌چال انداخته می‌شوند و راینکه به بهانۀ رفتن نزد پاپ در رُم برای تطهیر و اعتراف، از قصر گریخته، راهی قلعه‌اش می‌شود. خرگوشی به نام لیامپ و بزی به نام بلین، از خادمان دربار سلطان نوبل را همراه برده و خرگوش را غذای خود و خانواده‌اش می‌کند و سرِ خرگوش را به بهانۀ ارسال نامه برای پادشاه به بلین بز می‌دهد. پادشاه عصبانی شده و بزِ بی‌خبر از همه جا را به‌عنوان خوراک جلوی خرس و گرگ می‌اندازد و آن دو را آزاد می‌کند. راینکه بار دیگر به‌دلیل شکایات بی‌شمار توسط گورکن گیمبارت به دربار سلطنتی آورده می‌شود. در جلسۀ دادگاه، راینکه بار دیگر با توسل به حقه و نیرنگ و وساطت میمونی ماده نزد پادشاه، مشمول عفو می‌شود. گرگ ایزِگریم به‌شدّت اعتراض کرده و راینکه را به دوئل دعوت می‌کند، اما گرگ زخمی شده و بعد از مدتی می‌میرد. راینکه به مقام صدارت اعظم قلمرو حیوانات رسیده و با افتخاز به قلعۀ خود بازمی‌گردد. درنهایت، اکثر ساکنان جنگل و حتّی کسانی که از او شاکی بودند، دهان به ستایش راینکه می‌گشایند.

        

5. تحلیل مناسبات بینامتنی کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه گوته

بنا به دیدگاه ژنت، بینامتنیت یکی از انواع روابط ترامتنی و مبتنی بر روش سنّتی استناد یا همان نقل‌قول مستقیم یا غیرمستقیم با اشاره یا بدون اشاره به مرجع، کنایه و سرقت ادبی است. ژرار ژنت همچنین بینامتنیت را در سه دستۀ 1. صریح و اعلام‌شده، 2. غیرصریح و پنهان‌شده و 3. ضمنی مورد بحث قرار می‌دهد.

از دیدگاه او دستۀ اول، یعنی بینامتنیت صریح بیانگر حضور آشکار یک متن در متنی دیگر است که نویسندۀ آن بنا ندارد تا مرجع خود را پنهان کند و حضور متن اول در متن دوم کاملا مشاهده می‌شود؛ در دستۀ دوم، شاهد حضور پنهان متن اول در متن دوم هستیم و دلایل این پنهان‌کاری فراادبی است که یکی از مهم‌ترین دلایل سرقت ادبی-هنری به‌شمار می‌رود و مؤلف اشاره‌ای به مرجع خود حتی به‌طور غیرآشکار نمی‌نماید؛ و در دستۀ سوم، مؤلف از سویی آشکارا و به‌صراحت به مرجع خود و متن اول اشاره نمی‌کند، امّا، از سویی‌دیگر، با اشارات ضمنی و آوردن نشانه‌هایی در متن خویش، خواننده را به متن اول رهنمون می‌گردد، مانند به‌کاربردن تلمیحات، کنایات، اشارات و غیره. البته پی‌بردن به مرجع این‌گونه متون مستلزم آشنایی مخاطبان با متن اول است (ر.ک. نامور مطلق، 1386: 86-88). با توجّه به آنچه گفته شد و خوانشِ متون موردبررسی در این پژوهش، بینامتنیت آن‌ها را از دیدگاه ژنت می‌توان از نوع ضمنی دانست. زیرا در منظومۀ روباه راینکه اشارۀ مستقیم و آشکار از برگرفتگی این اثر از کلیله‌ودمنه را شاهد نیستیم و از سویی، می‌توان برخی شباهت‌ها و اشارات کلی را میان دو متن یافت که چنانچه مخاطب با متن کلیله‌ودمنه آشنا باشد، به‌روشنی آنها را درمی‌یابد.

از نقطه‌نظر ساختاری باید بیان داشت که کلیله‌ودمنه در پانزده باب با ماجراها و حکایت‌های مختلف و به‌صورت تلفیق نظم و نثر نگاشته شده است و دو باب نخستین، باب شیر و گاو و بازجُست کار دمنه دو ماجرای به‌هم‌پیوسته است، گرچه نباید از نظر دور داشت که همۀ این باب‌ها که بعد از باب برزویۀ طبیب شروع می‌شوند، حکایت‌هایی هستند که در کلیله‌ودمنه از زبان برهمن و در داستان‌های بیدپای، از زبان بیدپای حکیم و فیلسوف نقل می‌شوند. در منظومۀ روباه راینکه نیز دوازده فصل و سراسر نظم نگاشته شده و همۀ ماجراها مرتبط با راینکه است و همۀ حکایت‌ها از زبان راوی نقل می‌گردد. از جمله وجوه تشابه و تفارق محتوایی میان دو متن کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

در هر دو اثر، شخصیت‌ها همگی حیوانات ساکن جنگل و همه فرمانبردار و زیردست پادشاه هستند: شیر - سلطان جنگل - و همۀ حیوانات دارای رفتار و گفتار و سرشت انسانی می‌باشند. نکتۀ قابل‌ملاحظه آن است که در تعداد و نوع حیوانات تفاوت‌هایی را شاهد هستیم. در منظومۀ گوته همۀ حیوانات، حتی شخصیت‌های فرعی هم اسم دارند. پادشاه نوبل، روباه راینکه، خرس براون، گرگ ایزِگریم، گربه هینز، گورکن گیمبارت و غیره و هر کدام نمایندۀ یک قشر از جامعه هستند و رفتار ایشان نیز متناسب با رفتار انسانی همین قشر در جامعۀ بشری و به‌طور دقیق‌تر در جامعۀ قرون وسطایی به‌تصویر کشیده می‌شود. برای مثال خرس و گرگ نمایندگان اربابان فئودالی بزرگ و بانفوذ آن دوران هستند و گورکن گیمبارت نمایندۀ کشیشان و راهبان آن روزگار.

در کلیله‌ودمنه با دو شخصیت شغال یا روباه روبه‌رو هستیم که یکی قهرمان اصلی (دمنه) و دیگری قهرمان متضاد (کلیله) است، اما در منظومۀ گوته، فقط یک روباه (راینکه) است که تمام ماجراها حول همین شخصیت می‌چرخد و به‌لحاظ شخصیت و کردار یادآور دمنه است. هر دوی آنها برای از میان برداشتن دشمنان خود به حیله و نیرنگ و دسیسه روی می‌آورند. در کلیله‌ودمنه، دمنه که گاو را دشمن خود و مانعی در راه رسیدن به مقام و آرزوهایش می‌داند، با حیله و فریب او را به کام مرگ می‌فرستد. راینکه، امّا، دشمنان زیادی دارد و تقریبا تمام اطرافیان پادشاه، از جمله نمایندگان اربابان فئودال و شوالیه‌های بزرگ مانند گرگ، خرس، پلنگ و غیره دشمن او هستند. راینکه ولی با زیرکی و حقّه‌بازی همۀ آنها را پشت سر گذاشته و به جایگاهی والا دست می‌یابد. در هر دو اثر، پادشاه گول حرف‌ها و داستان‌های خیالی و دروغین روباه‌های بدجنس – دمنه و راینکه – را می‌خورد. در هر دو متن می‌بینیم که برای مجازات آنها یعنی دمنه و راینکه، دادگاه برپا می‌شود. البته برای دمنه یک دادگاه، اما برای راینکه دو دادگاه برپا می‌شود. از حیث مکانی هم در هر دو اثر، اغلبِ حوادث در جنگل رخ می‌دهد؛ البته باید افزود که قلعۀ راینکه، در کوهستانی دور از جنگل قرار دارد که برای رسیدن به آن باید از بیابانی بزرگ عبور کرد و او نیز مانند دمنه در قصر پادشاه اسکان ندارد. دمنه نیز در لانه‌ای تنگ و نمور و تاریک و خارج از قصر مسکن دارد. 

شیوۀ روایت‌گری داستان در داستان یا روایت تعبیه‌شده به سنّت داستان‌های شرقی مانند هزار و یکشب و آن‌گونه که در کلیله‌ودمنه هم شاهد هستیم، در منظومۀ روباه راینکه هم بازتاب یافته و گاه در برخی فصل‌ها و ماجراها، حکایت‌های کوتاه عبرت‌آموز از زبان شخصیت‌های مختلف و اغلب دانا نقل می‌شود. البته، حکایت‌های کوتاهی که در منظومۀ روباه راینکه نقل می‌شوند، برگرفته از کلیله‌ودمنه نیستند و ریشه در افسانه‌های ازوپ دارند که در یونان باستان رایج بوده و بعدها به‌واسطۀ زبان لاتین به اروپا راه یافته و در اروپای قرون وسطی با پشتکار بازنویسی و ترویج می‌شده است. مضامین این افسانه‌ها، از جمله تصویرگری شیر به‌عنوان سلطان جنگل و پادشاه حیوانات نیز از همین افسانه‌های ازوپ به افسانه‌های اروپایی مانند فرانسوی و آلمانی نفوذ کرده است. برای نمونه، ماجرای دزدی روباه و گرگ که روباه وقتی می‌بیند دهقانی با گاری از راهی می‌گذرد و پشت گاری پر از ماهی است، در میان راه خود را به مردن می‌زند و دهقان هم روباه مرده را برداشته و پشت گاری می‌اندازد به طمع اینکه از پوست و دم آن برای زنش بالاپوشی زیبا تهیه کند و او را خوشحال کند. غافل از آنکه روباه زیرک یکی‌یکی ماهی‌ها را از پشت گاری در جاده می‌اندازد و از آن طرف، گرگ گرسنه همۀ ماهی‌ها را می‌خورد و دست آخر روباه فرار می‌کند. یا در حکایتی دیگر که روباه راینکه به زنِ گرگ توصیه می‌کند برای گرفتن ماهی دُم خود را در سوراخ یخی رودخانه فرو ببرد. گرگ که منتظر است تا ماهی صید کند، دُمش یخ زده و در سوراخ گرفتار می‌شود و به‌دست کشاورزان افتاده و آنها هم دل سیر کتکش می‌زنند و اگر همسرش سر نمی‌رسید معلوم نبود چه بلایی بر سرش بیاورند! نمونۀ این حکایت‌ها را در داستان‌های عامیانۀ روسی، فرانسوی و دیگر ملّت‌های اروپایی نیز می‌توان دید.

برخلاف کلیله‌ودمنه، در منظومۀ گوته انسان‌ها در این حکایت‌های کوتاه، نقش چندانی ندارند و تنها زمانی شاهد حضور تعدادی دهقان و مزرعه‌دار و ماهی‌گیر هستیم که پای کتک‌خوردن و به دام افتادن حیواناتی در میان باشد که گول چرب‌زبانی و حیله‌گری‌های راینکه را خورده‌اند. آنچه حائز اهمیّت است، گوته تنها به عبرت‌آموز بودن حکایت‌ها و پند و اندرز دادن به نوع بشر از زبان حیوانات بسنده نکرده و کوشش نموده تا در قالب ماجراها و رخدادهای پیرامون راینکه، جامعه فئودالی و رفتار اربابان فئودال را در دوران قرون وسطی به‌تصویر بکشد: اینکه چگونه با یکدیگر می‌جنگیدند، دسیسه‌چینی می‌کردند، از قلعه‌های خود دفاع می‌کردند، دوئل ترتیب می‌دادند و با غارت ضعیفان روزبه‌روز بر ثروت خویش می‌افزودند. به‌طورکلّی، در این منظومه، با نمایی شگرف از جامعه‌ای فئودالی متشکّل از پادشاه و درباریان، شوالیه‌ها و بارون‌ها، کشیشان و راهبان، ستمگران و ستمدیدگان در پوشش قلمرو حیوانات مواجه هستیم. همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد، برخلاف بسیاری از قصّه‌ها و افسانه‌های قدیمی این بار نه نیروی خیر، بلکه نیروی شر پیروز می‌شود. شرور نه تنها مجازات نشده، بلکه به افتخار و قدرت هم می‌رسد و به جایگاه مهم‌ترین شخص دربار بعد از پادشاه می‌رسد. بنابراین، منظومۀ روباه راینکه را می‌توان یک پانورامای طنز عمیق و واقع‌گرایانه از زندگی مردم در قرون وسطی، در دورۀ سیستم فئودالی دانست.

در دورنمای کلّی، در هر دو متن کلیله‌ودمنه و روباه راینکه، شخصیت اصلی شغال یا روباه است که در متن اول، دو شغال در کسوت قهرمان اصلی و قهرمان متضاد ماجراها را در دو باب شیر و گاو و بازجُست کار دمنه پیش می‌برند، اما در متن دوم فقط یک روباه در مرکز حوادث و رخدادها حضور دارد. امّا، در نمای نزدیک‌تر، می‌توان ردّپای روباه راینکه را در ماجرای شیر و شغال از کلیله‌ودمنه نیز یافت که باب سیزدهم از این کتاب است. این باب در داستان‌های بیدپای با نام داستان شیر و شعهر آمده که کوتاه‌تر است، امّا همان مضمون را دارد. شخصیت شغال یا روباه در ماجرای شیر و شغال برخلاف راینکه، بسیار عاقل و دانا، کاردان، نجیب و شریف است و جز خدمت، کاری برای شیرشاه انجام نمی‌دهد. او از زیرکی خود برای انجام امور خیر بهره می‌برد و همین امر او را به پادشاه نزدیک می‌سازد. اطرافیان پادشاه که از نزدیک‌شدن روباه به سلطان و رسیدن او به مقامات عالی بیم دارند، دسیسه‌ای اندیشیده و روزی تکّه گوشتی را که شیر کناری گذاشته بود تا بعدا بخورد، پنهانی دزدیده و به اقامتگاه روباه برده و آنجا می‌گذارند. شیر به وقت گرسنگی به سراغ طعام لذیذ خود می‌رود، امّا آن را نمی‌یابد و دشمنان روباه فرصت را مغتنم شمرده و به شیر می‌گویند که غذای او را روباه دزدیده و برده است. شیرِ خشمگین نعره کشیده و خواستار حضور روباه می‌شود. حرف او را باور نمی‌کند و می‌خواهد او را مجازات کند که مادرش پادرمیانی کرده و فضیلت‌های روباه را به فرزندش یادآور می‌شود و روباه بینوا از چنگال دشمنی و حسادت و کینه‌توزی بدخواهانش رهایی می‌یابد و دشمنان توطئه‌گر سرانجام به سزای خویش می‌رسند.

نکتۀ دیگری که اینجا باید بدان اشاره کرد این است که منظومۀ روباه راینکه علاوه بر کلیله‌ودمنه، پیش‌متن دیگری نیز داشته است. رمان روباه، همان‌طور که پیش‌تر هم بدان اشاره شده است، اثری شگفت‌انگیز و برجسته متعلّق به ادبیات عامیانۀ قرون وسطی است که در سال 1160 میلادی در شمال فرانسه سروده شده و سپس به‌واسطۀ ترجمه‌های منظوم و منثور مختلف و حتی با تغییر نام به داستان روباه راینهارت در تاریخ ادبیات کشور آلمان نیز راه یافته و گوته نیز با این اثر آشنایی داشته است. رمان روباه در دوران تکّه‌تکّه شدن فئودالیسم ظهور و گسترش یافته است؛ دورانی که در آن قدرت سلطنتی به دور از قدرت مطلق بوده و این در ظاهر و رفتار پادشاه نوبل نیز به‌روشنی انعکاس یافته است. علاوه بر گوته، نویسندگان بی‌شمار دیگری هم به داستان روباه اتکاء کرده‌اند که همگی سعی در نشان‌دادن جامعۀ فئودالی دوران قرون وسطایی داشته‌اند.

شایان ذکر است که گوته در زمان خلق منظومۀ روباه راینکه با داستان‌های بیدپای آشنا بوده است. همان‌طور که پیش‌تر در بخش تأثیر کلیله‌ودمنه بر ادبیات آلمانی نیز به آن اشاره کردیم، گوته در توضیحات و منابع دیوان شرقی-غربی خود از دو نسخۀ مختلف بیدپای نام برده است. یکی نسخه‌ای است که ابتدا از زبان ترکی استانبولی علی چلبی به فرانسه و سپس به زبان آلمانی ترجمه شده و دیگری نسخه‌ای فرانسوی از این اثر (Goethe, 1999: 1017). بدین‌ترتیب، ذکر این نکته ضروری می‌نماید که کلیله‌ودمنه، به احتمال قوی، یکی از چند پیش‌متن تأثیرگذار بر خلق منظومۀ روباه راینکه به‌شمار می‌رود و با بررسی بیشتر، می‌توان شواهدی را دالّ بر بهره‌برداری گوته از افسانه‌های ازوپ و رمان روباه در نگارش منظومه‌اش یافت که در چارچوب پژوهشی دیگر می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد.

شاید این نکته هم جالب‌توجه باشد که تاکنون قریب به پنجاه اقتباس از منظومۀ روباه راینکه گوته صورت گرفته که بخش اعظم آن‌ها به‌صورت مصور و برای نوجوانان در سدۀ بیستم نوشته شده‌اند. در اینجا به ذکر چند نمونه از اقتباس‌های قدیمی‌تر بسنده می‌کنیم: کارل گِرلینگ (1884)، فریدریش نِتو (1895) برای نوجوانان، آ. اشتاین (1897) کتابی مصور برای نوجوانان، هانس فراونگروبر (1947) کتاب مصور به نثر (ر.ک.:Grosse/Rautenberg 1989: 72pp). گفتنی است که منظومۀ گوته جزو ادبیات فاخر آلمان است و تعداد زیادی اقتباس‌های گوناگون از این اثر در ادبیات عامه نیز یافت می‌شود (همان). بدین‌ترتیب، با یک نگاه اجمالی به‌روشنی می‌توان به عمق نفوذ کلیله‌ودمنه در ادبیات آلمان به‌واسطۀ ترجمه‌ها و اقتباس‌های گوناگون از آن پی برد.

 

6. نتیجه‌گیری

بررسی تأثیر آثار ادبی دوران مختلف بر آفرینش دیگر آثار در ادبیات جهان از موضوعات پربسامد در پژوهش‌های تطبیقی به‌شمار می‌رود و در این میان، تحلیل روابط بینامتنیِ استوار بر نظریه‌های ادبی موجود، در تحقیقات معاصر جایگاه ویژه‌ای یافته است. در روند پژوهش حاضر مبنی بر تحلیل مناسبات بینامتنی میان دو متن کلیله‌ودمنه و منظومۀ روباه راینکه نوشتۀ یوهان ولفگانگ گوته به این نتایج دست یافتیم که رابطۀ بینامتنی میان متون نامبرده براساس نظریۀ بینامتنیت ژرار ژنت از نوع بینامتنیت ضمنی است؛ چرا که از سویی، گوته اشارۀ مستقیم به برگرفتگی از کلیله‌ودمنه در منظومۀ خویش نکرده که بتوان آن را بینامتنیت صریح دانست، و ازسویی‌دیگر، تأثیر از شیوۀ روایت‌گری تعبیه‌شده (که مختصّ آثار شرقی از قبیل هزارویکشب و کلیله‌ودمنه است) و همچنین، به‌کارگیری سبک آن‌ها در بیان حکایت‌های پندآموز را پنهان ننموده است. از آنجا که آشنایی گوته با ترجمۀ مشهور داستان‌های بیدپای از کلیله‌ودمنه از سوی خود او در بخش توضیحات و منابع دیوان شرقی-غربی‌اش به‌صراحت بیان شده است، لذا این اثر نیز در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار گرفته است. خوانش و بررسی تطبیقی متون فوق‌الذکر نشان داده است که ردّپای سه باب از کلیله‌ودمنه با عنوان شیر و گاو، بازجُست کار دمنه و شیر و شغال را در منظومۀ روباه راینکه گوته می‌توان یافت. هر چند در کلیله‌ودمنه با دو شخصیت شغال روبه‌رو هستیم، اما در منظومۀ گوته تنها یک روباه با نام راینکه حضور دارد که همتای شخصیت اصلی یعنی دمنه است. هم دمنه و هم راینکه، هر دو در حیله‌گری و فریبکاری تبهّر دارند و دشمنان خود را با حقّه و فریب کنار می‌زنند. تفاوت عمدۀ میان این دو اثر در پایان‌بندی آن‌هاست که ریشه در هدف نگارش منظومۀ روباه راینکه از دیدگاه گوته داشته است. دمنه پس از محاکمه در دادگاه محکوم شده، به حبس برده شده و درنهایت می‌میرد؛ امّا، راینکه پس از برگزاری دو دادگاه، نه تنها مجازات نمی‌شود، بلکه با چرب‌زبانی و نیرنگ ارتقاء مقام یافته و دومین شخص مهمّ دربار بعد از سلطان شیر می‌شود.

همچنین، بنا بر بررسی‌های انجام‌شده، کلیله‌ودمنه و داستان‌های بیدپای یگانه پیش‌متن‌های منظومۀ روباه راینکه به‌شمار نمی‌روند و حکایت‌های ازوپ و رمان روباه، از آثار برجستۀ دورۀ قرون وسطی نیز در آفرینش این اثر نقش داشته‌اند. در انتها، ذکر این نکته نیز حائز اهمیّت است که گوته در منظومۀ خویش، تنها به ذکر ماجرا و حکایت‌های عبرت‌آموز اکتفا نکرده و رویکردی فرهنگی و اجتماعی را اتّخاذ نموده است. او کوشیده تا با نسبت‌دادن هر یک از شخصیّت‌های حیوانات به یکی از اقشار جامعۀ فئودالی دوران قرون وسطایی و در پوشش قلمرو حیوانات، تصویری روشن از صفات و اخلاقیّات پادشاهان، درباریان، اربابان بزرگ و خُرد و شوالیه‌ها با اتکاء به درون‌مایۀ تقابل ستمگران و ستمدیدگان ارائه دهد. این پژوهش بر موضوع نفوذ فرهنگ شرقی در سرزمین‌های اروپایی از دیرباز تأکید داشته و مؤید این مطلب است که ترجمه‌های کلیله‌ودمنه نقش بسزایی در ظهور آثار و اندیشه‌های نو در جوامع غربی و در تحقیق حاضر، جامعه، فرهنگ و ادب آلمانی ایفا کرده است.

 

منابع

احمدی، بابک (1370) ساختار و تأویل متن (نشانه‌شناسی و ساختارگرایی)، تهران: مرکز.

البخاری، محمدبن‌عبدالله (1361) داستان‌های بیدپای (ترجمۀ کلیله‌ودمنه)، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

آلن، گراهام (1380) بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: مرکز.

جمال‌زاده، محمدعلی (1354-1351) «فابل در ادبیات فارسی» (در پانزده قسمت)، گوهر، قسمت نخست (ش5، بهمن 1351، 25-29) و قسمت هفدهم (ش33، آذر 1354، 766-770).

دهقانیان، جواد (1390) «بررسی کارکرد قدرت و فرهنگ سیاسی در کلیله‌ودمنه»، پژوهش‎های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، دورۀ جدید، 3 (1)، پیاپی 9، 91-104.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1341) «سیاحت بیدپای»، راهنمای کتاب، سال پنجم. جلد 4. تیر و مرداد 1341، 5-13.

کولاییان، درویشعلی (1388) «کلیله و دمنه از کجا آمده است؟»، حافظ، ش 63، 35-39.

نامور مطلق، بهمن (1386) «ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامۀ علوم انسانی، ش 56، 83-98.

ــــــــــــــــــ . (1390) درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها، تهران: سخن.

Барт Р. (1989). От произведения к тексту / Р. Барт // Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. – М.: Прогресс.

Ильин И.П. (1996). Постструктурализм. Деконструктивизм. Постмодернизм. –М.

Benfey, T. (Hrsg.). (1859). Pantschatantra- fünf Bücher indischer Fabeln, Märchen und Erzählungen. Bd.I. Leipzig: Brockhaus

Bothmer, H. G. (1981). Kalila und Dimna- Ibn al-Muqqaffa's Fabelbuch in einer mittelalterlichen Bilderhandschrift. Wiesbaden: Reichert.

Brunner-Traut, E. (1959). Altägyptische Tiergeschichte und Fabel. Gestalt und Strahlkraft In: Saeculum X. Tübingen. S.124-185.

Ebeling, E. (1927). Die babylonische Fabel und ihre Bedeutung fuer die Literaturgeschichte In: Mitteilung der Altorientalischen Gesellschaft. Bd. II. Heft 3. Pp.3-53

Goethe, J.W. (1989). Goethes Werke, Bd.II. Hrsg. und Verfasser: Gerhard Stenzel. Salzburg/Stuttgart: Das Bergland Buch.

ــــــــــــــــــــــــ. (1999). West-östlicher Divan – Studienausgabe. Stuttgart: Reclam

Graf, A. (1920). Die Grundlagen des "Reinecke Fuchs" –eine vergleichende Studie. Helsinki. FFC. 38.

Grosse, S., and Rautenberg, U. (1989). Die Rezeption Littelalterlicher deutscher Dichtung – Eine Bibliographie ihrer Übersetzungen und Bearbeitungen seit der Mitte des 18. Jahrhunderts. Tübingen: Niemeyer.

Haschemi, F. (2006). Die Auswirkung des ‚Kalila und Dimna’ auf die Fabeldichtung der deutschen Aufklärung In: TRANS Internet- Zeitschrift für Kulturwissenschaften, Nr.16/ 2005, http://www.inst.at/trans/16Nr/06_1/haschemi16.htm.

ـــــــــــــــــــ. (2007 a). Fabeln als Kulturvermittler. Transkulturalität im europäisch- islamischen Dialog. Kommunikation und Kulturen, Bd.4. Hrsg. J. Roche, J. Wormer. Berlin: LIT Verlag. S.232-254

ـــــــــــــــــــ. (2007 b). Fabel- Motivwanderung und –wandlung zwischen Orient und Occident, dargestellt anhand von persischen und deutschen Fabeln In: «Jahrbuch für internationale Germanistik», Reihe A. Kongress Berichte Bd. 84, Akten des XI. Internationalen Germanistenkongresses Paris 2005, Bd.8, Bern: Peter Lang. S. 273-281

ـــــــــــــــــــ. (2008). Die persische Rezeption von Kalila Wa- Dimna. In: Von listigen Schakalen und törichten Kamelen- Die Fabel in Orient und Okzident. Hrsg. M. Fansa u. E. Grunewald, Landesmuseum Natur und Mensch, Oldenburg, Wiesbaden: Reichert, S.195-206

Jens, W. (Hrsg.) (1988a). Art. "Reinecke Fuchs" In: Kindlers neues Literaturlexikon Bd.6. München: Kindler.

ــــــــــــــــــــــــــ. (1988b). Art. “Reinecke Fuchs“ In: Kindlers neues Literaturlexikon Bd.6. München: Kindler.

Maierhofer, W. (O.J): Die Reineke-Fuchs-Radierungen von Johann Heinrich Ramberg. Siehe als PDF-Datei: http://www.goethezeitportal.de/fileadmin/PDF/db/wiss/bildende_kunst/maierhofer_reineke_fuchs.pdf Abrufdatum: 27.01.2024.

Marzolph, U. (2008). Fabeln aus Kalila Wa- Dimna in der interntionalen mündlichen Überlieferung. In: Von listigen Schakalen und törichten Kamelen- Die Fabel in Orient und Okzident. Hrsg. M. Fansa u. E. Grunewald, Landesmuseum Natur und Mensch, Oldenburg, Wiesbaden: Reichert, Pp. 221-229.

Obermaier, S. (1999). Der Fuchs im Buch der Beispiele der alten Weisen Anton von Pforr – Überlegungen zur Interpretation einer Übersetzung mit inhomogenem Textbestand. In: Reinardus. Amsterdam: Benjamins. Pp. 95-111.

Wache, K. (1920). Die Tierfabel in der Weltliteratur In: Zeitschrift für die österreichischen Gymnasien 69. Wien S.416-439.

Weber, A. (1855). Über den Zusammenhang indischer Fabeln mit griechischen. In: Indische Studien III.-Beiträge für die Kunde des Altertums. Berlin: Dümmlers Verlagsbuchhandlung. S. 327-373.

 

References:

 

Ahmadi, B. (1991). Text Structure and Interpretation (Semiotics and Structuralism), Tehran: Markaz.

Al-Bukhari, M. (1982). “Bipedal Stories” (Translation of Kalileh and Demneh), Tehran: Sherkat Sahami Entesharat Khwarazmi.

Allen, G. (2001). Intertextuality, translated by Peyman Yazdanjoo. Tehran: Markaz.

Jamalzadeh, M. (1975-1972). “Fables in Persian Literature” (in fifteen parts), Gohar, First part (issue 5, February 1972, 25-29) and Seventeenth part (issue 33, December 1975, 766-770).

Dehqaniyan, J. (2011). “The Role of Power and Political Culture in Kalileh and Demneh”, Research in Persian Language and Literature, New Series, 3(1), No. 9, 91-104.

Zarrinkoob, A. (1962). “The Travel of the Bidpay”, Rahnama-ye ketab, Fifth Year, July and August 1962, 5-13.

Koolaiyan, D. (2009). “Where did Kalileh and Demneh come from?”, Hafez, No. 63, 35-39.

Namvar Motlaq, B. (2007). “Transtextualite: Study of the Relationships of a Text with Other Texts”, Journal of Humanities Research, No. 56, 83-98.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. (2011). Introduction to Intertextuality: Theories and Applications, Tehran: Sokhan.

Barth, R. (1989). From the work to the text / R. Barth // Selected works: Semiotics. Poetics. –M .: Progress.

Ilyin, I.P. (1996). Poststructuralism. Deconstructivism. Postmodernism. –M.

Benfey, T. (Ed.) (1859). “Pantschatantra–Five books of Indian fables”, fairy tales and stories. Vol. I. Leipzig: Brockhaus.

Bothmer, H. (1981). Kalila and Dimna- Ibn al-Muqqaffa's Book of Fables in a Medieval Illuminated Manuscript. Wiesbaden: Reichert.#

Brunner-Traut, E. (1959). “Ancient Egyptian Animal History and Fable, Shape and power” in: Saeculum X. Tübingen. Pp.124-185.

Ebeling, E. (1927). “The Babylonian fable and its importance for literary history” in: Communication of the Ancient Oriental Society. Vol. II. No. 3. Pp.3-53.

Goethe, J.W. (1989). Goethe's Works, Vol. II. Ed. and author: Gerhard Stenzel. Salzburg / Stuttgart: The Mountain Country Book.

ـــــــــــــــــــ. (1999). West-Eastern Divan–Study Edition. Stuttgart: Reclam.

Graf, A. (1920). The foundations of “Reinecke Fuchs” – a comparative study. Helsinki. FFC. 38.

Grosse, S., and Rautenberg, U. (1989). The reception of medieval German poetry – a bibliography of its translations and adaptations since the mid-18th century. Tübingen: Niemeyer.

Hashemi, F. (2006). “The impact of “Kalila and Dimna” on the fable literature of the German Enlightenment” in: TRANS Internet Journal of Cultural Studies, No. 16/2005, http://www.inst.at/trans/16Nr/06_1/haschemi16.htm.

ـــــــــــــــــــ. (2007 a). “Fables as cultural mediators. transculturality in European-Islamic dialogue”. Communication and cultures, vol.4. Ed. J. Roche, J. Wormer. Berlin: LIT Verlag. Pp.232-254.

ـــــــــــــــــــ. (2007 b). “Fable–motif migration and transformation between Orient and Occident, represented by Persian and German fables” In: Yearbook for International German Studies, Series A. Congress Reports Vol. 84, Proceedings of the XI. International German Congress Paris 2005, Vol. 8, Bern: Peter Lang. Pp. 273-281.

ـــــــــــــــــــ. (2008). “The Persian reception of Kalila and Dimna”, In: From cunning jackals and foolish camels – The fable in Orient and Occident. Ed. M. Fansa u. E. Grunewald, State Museum of Nature and Man, Oldenburg, Wiesbad, Reichert, pp. 195-206.

Jens, W. (Ed.) (1988a). Article “Reinecke Fuchs” In: Kindlers neues Literaturlexikon Vol.6. Munich: Kindler.

ــــــــــــــــــــــ. (1988b). Article “Reinecke Fuchs” In: Kindlers neues Literaturlexikon Vol.6. Munich: Kindler.

Maierhofer, W. (n.d.). “The Reineke-Fuchs-Etchings by Johann Heinrich Ramberg”. See as PDF file: http://www.goethezeitportal.de/fileadmin/PDF/db/wiss/bildende_kunst/maierhofer_reineke_fuchs.pdf Retrieval date: January 27, 2024.

Marzolph, U. (2008). “Fables from Kalila Wa Dimna in the international oral tradition”. In: From cunning jackals and foolish camels - The fable in Orient and Occident. Ed. M. Fansa and E. Grunewald, State Museum of Nature and Man, Oldenburg, Wiesbaden: Reichert, Pp. 221-229.

Obermaier, S. (1999). “The Fox in the Book of Examples of the Ancient Wise Men Anton von Pforr - Considerations on the interpretation of a translation with an inhomogeneous text content”. In: Reinardus. Amsterdam: Benjamins. Pp. 95-111.

Wache, K. (1920). “The Animal Fable in World Literature”. In: Journal for Austrian Gymnasiums 69. Vienna. Pp. 416-439.

Weber, A. (1855). “On the connection of Indian fables with Greek ones”. In: Indian Studies III.-Contributions to the Knowledge of Antiquity. Berlin: Dümmlers Verlagsbuchhandlung. Pp. 327-373.

 

 

 

---

[1]  . [e-mail]

[2]  . [e-mail]

[3]  Graham Allen.

[4]  Johann Wolfgang von Goethe.

[5]  Reyneke Fox.

[6]  Gérard Genette.

[7]  Sabine Obermaier.

[8]  Ulrich Marzolph.

[9]  Julia Kristeva.

[10]  Mikhail Bakhtin.

[11]  Ferdinand de Saussure.

[12]  Roland Barthes.

[13]  Michel Foucault.

[14]  Jacques Derrida.

[15]  Philippe Sollers.

[16]  Rabbi Joel.

[17]  Johann von Capua.

[18]  Anton von Pforr.

[19]  Filipp Wolf.

[20]  Bickel.

[21]  Friedrich Schulthess.

[22]  برای دستیابی به اطّلاعات بیشتر درخصوص ترجمه‌های آلمانی کلیله‌ودمنه و دیدن نمودار کامل آن به رسالۀ دکتری فرانک هاشمی با عنوان «مقایسۀ جنبه‌های اخلاقی «کلیله‌ودمنه» با جنبه‌های اخلاقی حکایت‌های ادبای روشنگر آلمان در نیمۀ دوم قرن هجدهم» (1384) رجوع کنید.

[23]  Froschmeuseler.

[24]  Georg Rollenhagen.

[25]  Hitopadesa.

[26]  Jean de La Fontaine.

[27]  Brunner-Traut.

[28]  Ebeling.

[29]  Roman de Renart.

[30]  Heinrich Glîchezâre.

[31]  Reinhart Fuchs.

[32]  Gottsched.

[33]  J. W. Nagl.

[34]  Delfter Fassung.

---