سیاستورزی دو شهبانوی ساسانی؛ بوران و آزرمیدخت
الموضوعات :
زاگرس زند
1
(انجمن دوستداران شاهنامه البرز)
الکلمات المفتاحية: آزرمیدخت, بوران, پایان ساسانیان, تدبیر سیاسی ساسانیان, سیاستورزی,
ملخص المقالة :
این مقاله به شیوه¬های سیاست¬ورزی و تدبیرهای سیاسیِ دو شهبانوی پایان ساسانیان، بوران و آزرمی¬دخت در بحرانی¬ترین سال¬های پیش از فروپاشی می¬پردازد. پادشاهانِ پس از خسروپرویز ناتوان، بازیچۀ اشراف و در فروپاشی مقصر جلوه داده می¬شوند، ازجمله دو شهبانو. نیز گمان رفته به¬خاطرِ نبودِ شاهزادۀ پسر دو شهبانو شاه شده¬اند. در این مقاله با بهره¬گیری از مهم¬تریم منابع تاریخی به چگونگیِ رویِ¬ کار آمدن، تصمیم¬ها و اقداماتِ دو شهبانو و ویژگی¬های ایشان می¬پردازیم تا چهرۀ درست¬تری از دوران زمام¬داری ایشان و نقش¬شان در ادارۀ امور کشور پدیدار شود. منابع نشان می¬دهند که بوران و آزرمی¬دخت مشروع و دارای فرّه شاهی بوده، از سوی بزرگان برگزیده شدند و نه با دسیسه یا جنگ و یا مخالفت¬ جدی. نامه¬ها بر دادگری، امنیت، مبارزه با دشمنان و آبادانی تاکید دارند. منابع تاریخی در مدیربودن، هوشمندی، دادگری، نیک¬رفتاری، بخشیدن خراج و شایستگیِ دوشهبانو مشترک هستند و سندی از بی¬لیاقتی وجود ندارد. مشکلات سیاسی، کشمکش خاندان¬ها و تازشِ عربان ادارۀ کشور را بسیار دشوار کرده بود. ازاین¬رو مقصر و بی¬اراده دانستنِ دو شهبانو نه منصفانه است و نه مستند به داده¬های تاریخی، بلکه شواهدِ زیادی از تدبیر و سیاست¬ورزیِ درست دو شهبانو وجود دارد.
ابن¬اثیر، عزالدین علی بن محمد (1392)، تاریخ کامل، ترجمۀ سید محمدحسین روحانی، تهران: اساطیر، چاپ چهارم
ابن¬بطریق، سعید (1909م)، التاریخ المجموع علی التحقیق و التصدیق، ج2، ویرایش لویس شیخو، بیروت: الآباء الیسوعین.
ابن¬بلخی (1374)، فارس¬نامه، توضیح و تحشیه از منصور رستگارفسایی، شیراز: بنیاد فارس¬شناسی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1364)، فتوح البلدان، بخش مربوط به ایران، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران: سروش، چاپ دوم.
بلعمی، ابوعلی (1386)، تاریخ بلعمی، ویرایش ملک¬الشعراء بهار و محمد پروین گنابادی، تهران: هرمس.
بیانی، ملکزاده (1348)، «پادشاهی پوراندخت ملکۀ ساسانی و پژوهشی دربارۀ سکه¬های زمان او»، بررسی¬های تاریخی، س4، ش1، فروردین و اردیبهشت، صص 19-34.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1878م)، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ویرایش ادوارد زاخائو، لایپزیگ.
تجارب الامم فی اخبار ملوک العرب و العجم (1373)، به¬تصحیح رضا انزابی¬نژاد و یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسمعیل (1900م)، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، مقدمه، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی هرمان زوتنبرگ، پاریس.
جلیلیان، شهرام (1396)، تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان، تهران: سمت.
چوکسی، جمشید کرشاسپ (1385)، ستیز و سازش، زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعۀ ایران نخستین سده¬های اسلامی، تهران: ققنوس.
حمزه اصفهانی، ابن حسن (1844م)، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ویرایش گوتوالد، لایپزیگ.
خالقی¬مطلق، جلال (1391)، یادداشت¬های شاهنامه، ج3، تهران: دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم.
دانشنامۀ ایران (1386)، «آزرمیدخت»، نویسنده: بخش ایران¬شناسی، ج2، تهران: مرکز دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، صص 742-743.
دریایی، تورج (1383)، شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب¬فر، تهران: ققنوس.
دریایی، تورج (1393)، شاهنشاهی ایران پیروزی عربها و فرجام¬شناختی زردشتی، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: توس.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1888م)، اخبار الطوال، ویرایش ولادیمیر گیرگاس، لیدن: بریل.
رجبی، پرویز (1382)، هزاره¬های گمشده، ج5، تهران: توس.
رویدادنامۀ خوزستان (1395)، ترجمه و تعلیقات خداداد رضاخانی و سجاد امیری باوندپور، تهران: سینا.
زرین¬کوب، روزبه (1383)، «بویب، جنگ»، دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیرنظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، صص 42-43.
زرین¬کوب، عبدالحسین (1388)، تاریخ مردم ایران (ج1): ایران قبل از اسلام، کشمکش با قدرتها، تهران: امیرکبیر، چاپ یازدهم.
زند، زاگرس (2019)، «ارزیابی روایت شاهنامه از برکناری یا مرگ شهبانو بوران»، سومین کنفرانس بین¬المللی شرق¬شناسی، فردوسی و ادب فارسی، دانشگاه دهلی هند، نوامبر.
زند، زاگرس (1400)، شاهنامه و پایان ساسانیان، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار.
ساوران، اسکات (1398)، اعراب و ایرانیان بر اساس روایات فتوحات اسلامی، ترجمۀ سمانه کدخدایی مرغزار، تهران: نشر علم.
سرفراز، علی¬اکبر و فریدون آورزمانی (1387)، سکه¬های ایران از آغاز تا دورۀ زندیه، تهران: سمت، چاپ ششم.
شهبازی، علیرضا شاپور (1389)، تاریخ ساسانیان: ترجمۀ بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسۀ آن با تاریخ بلعمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1403ق/1983م)، تاریخ الطبری (المعروف بتاریخ الامم و الملوک)، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات (بر اساس چاپ لیدن: بریل، 1879-1900م)، چاپ چهارم.
فردوسی(1389)، شاهنامه، ویرایش جلال خالقی¬مطلق، جلد8، تهران: دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، چاپ سوم.
فردوسی (1393)، شاهنامه، پیرایش جلال خالقی¬مطلق، ج2، تهران: سخن.
کریستن¬سن، آرتور امانوئل (1379)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ دهم.
کولسنیکف، ا. ای. (1389)، ایران در آستانۀ سقوط ساسانیان، ویراستۀ پیگولوسکایا، ترجمۀ محمدرفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
گردیزی، ضحاک (1384)، زین الاخبار، به¬اهتمام رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مجمل التواریخ و ¬القصص (1389)، تصحیح ملک¬الشعراء بهار، تهران: اساطیر.
مسعودی، ابوالحسن¬ علی بن¬ حسین (1862م)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی باربیه دومینارد و پاروه دوکرتیه، ج2، پاریس.
مسعودی، ابوالحسن¬ علی بن¬ حسین (1893م)، التنبیه و الاشراف، ویرایش دخویه، لیدن: بریل.
مشیری، ملک ایرج (1352)، «ضرابخانه¬های ایران در دوران ساسانی»، نشریۀ انجمن فرهنگ ایران باستان، س12، ش15، اسفند، صص 58- 92.
مقدسی، مطهر بن ¬طاهر (1903م)، البدء و التاریخ، ویرایش و ترجمۀ فرانسوی کلمان هوار، ج3، پاریس.
نفیسی، سعید (1383)، مسیحیت در ایران، تهران: اساطیر.
نولدکه، تئودور (1388)؛ تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب خویی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
نهایة الارب فی تاریخ الفرس و العرب (1374)، به¬کوشش محمد¬تقی دانش¬پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
یاقوت حموی بغدادی (1380)، معجم البلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج1 در 2 بخش، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
یاقوت حموی بغدادی (1383)، معجم البلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج2، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
A Short Chronicle on the End of the Sasanian Empire and Early Islam, Edition (2016), Translation and Commentary by Nasir al-Kaʻbi, Gorgias Press.
Chaumont, M. L. (1989), "Bōrān", Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, Vol. IV, p. 366.
Daryaee, Touraj (1999), ‘The Coinage of Queen Boran and its Significance for Late Sasanian Imperial Ideology’, Bulletin of the Asia Institute 13, pp.1-6.
Daryaee, Touraj (2014), "The last Ruling Woman of Ērānšahr: Queen Āzarmīgduxt", International Journal of the Society of Iranian Archaeologists, Vol. 1, No. 1, pp. 77- 81.
Frye, R. N. (1983), "The political History of Iran under the Sasanians", The Cambridge History of Iran, Vol. III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge.
Göbl, Robert (1971), Sasanian Numismatics, tr. Paul Severin, Vienna: Braunschweig.
Göbl, Robert (1983), "Sasanian coins", The Cambridge History of Iran, Vol. III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge.
Gignoux, Phillipe (1987), "Ᾱzarmīgduxt", Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, New York, Vol. III, p. 190.
Malek, Hodge Mehdi and, Vesta Sarkhosh Curtis (1998), ‘History and coinage of the Sasanian Queen Bōrān(AD 629-631)’, Numismatic Chronicle, Vol. 158, pp.113-129.
Mochiri, Malek Iradj (1972), Études de numismatique Iranienne sous les Sassanides, Tome I, Téhéran.
Pourshariati, Parvaneh (2008), Decline and Fall of the Sasanian Empire: the Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran, IB Tauris.nalepos: K. Trübner.
Sebeos (1999), The Armenian History, tr. R.W. Thomson, Liverpool University Press.
Seert chronicle (1983), Histoire Nestorienne (chronique de Seert), Patrologia Orientalis, Deuxieme Partie II, S.G. Mgr. Addai Scher, Turnhout, Belgique.
Theophanes (1982), The Chronicle: An English Translation of anni Mundi 6095 - 6305(A.D. 602-813), by Harry Turtledove, Philadelphia.
