اثر کاربرد بیوگوگرد و محلول پاشی روی بر خصوصیات رشد و تولید عملکرد گندم رقم بهاران
جواد حسن پور
1
(
مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران
)
لاله دهقان
2
(
مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران
)
الکلمات المفتاحية: روی, گندم, محلول پاشی, گلوتن, بیوگوگرد,
ملخص المقالة :
به منظور بررسی اثر محلول پاشی روی و کود گوگرد بر گندم این آزمایش در سال زراعی 95-1394 در مرکز تحقیقات کشاورزی استان تهران انجام شد. قالب آماری طرح به صورت فاکتوریل در پایه بلوک های کامل تصادفی در 3 تکرار بود. عوامل طرح شامل سه سطح بیوگوگرد و سه سطح محلول پاشی روی بود. نتایج نشان داد که اثر بیوگوگرد بر گلوتن، پروتئین و روی دانه معنی دار بود. محلول پاشی عنصر روی نیز بر صفات وزن هزار دانه، تعداد پنجه بارور، عملکرد دانه، عملکرد زیستی و شاخص سطح برگ اثر معنی دار داشت. بیشترین عملکرد دانه از تیمار مصرف 500 کیلوگرم گوگرد به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 6789 کیلو گرم در هکتار بدست آمد. کاربرد توام بیوگوگرد و روی سبب افزایش 36 درصدی عملکرد دانه گردید. بیشترین وزن هزار دانه از مصرف 500 کیلوگرم در هکتار گوگرد و محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 6/49 گرم بدست آمد. حداکثر گلوتن دانه از مصرف 500 کیلوگرم در هکتار کود بیوگوگرد و محلول پاشی روی با غلظت 1% حاصل شد. مصرف روی سبب افزایش درصد پروتئین به میزان 3/10 و 7/17 درصد به ترتیب برای دو غلظت 5/0% و 1% محلول پاشی گردید. بیشترین درصد پروتئین در تیمار مصرف 500 کیلوگرم در هکتار بیوگوگرد حاصل شد. بیشترین مقدار روی دانه از تیمار مصرف گوگرد به میزان 500 کیلوگرم در هکتار به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1 درصد و به میزان 30/63 میلی گرم بر کیلوگرم ثبت شد.
اثر کاربرد بیوگوگرد و محلول پاشی روی بر خصوصیات رشد
و تولید عملکرد گندم رقم بهاران
چکیده
به منظور بررسی اثر محلول پاشی روی و کود گوگرد بر گندم این آزمایش در سال زراعی 95-1394 در مرکز تحقیقات کشاورزی استان تهران انجام شد. قالب آماری طرح به صورت فاکتوریل در پایه بلوک های کامل تصادفی در 3 تکرار بود. عوامل طرح شامل سه سطح بیوگوگرد و سه سطح محلول پاشی روی بود. نتایج نشان داد که اثر بیوگوگرد بر گلوتن، پروتئین و روی دانه معنی دار بود. محلول پاشی عنصر روی نیز بر صفات وزن هزار دانه، تعداد پنجه بارور، عملکرد دانه، عملکرد زیستی و شاخص سطح برگ اثر معنی دار داشت. بیشترین عملکرد دانه از تیمار مصرف 500 کیلوگرم گوگرد به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 6789 کیلو گرم در هکتار بدست آمد. کاربرد توام بیوگوگرد و روی سبب افزایش 36 درصدی عملکرد دانه گردید. بیشترین وزن هزار دانه از مصرف 500 کیلوگرم در هکتار گوگرد و محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 6/49 گرم بدست آمد. حداکثر گلوتن دانه از مصرف 500 کیلوگرم در هکتار کود بیوگوگرد و محلول پاشی روی با غلظت 1% حاصل شد. مصرف روی سبب افزایش درصد پروتئین به میزان 3/10 و 7/17 درصد به ترتیب برای دو غلظت 5/0% و 1% محلول پاشی گردید. بیشترین درصد پروتئین در تیمار مصرف 500 کیلوگرم در هکتار بیوگوگرد حاصل شد. بیشترین مقدار روی دانه از تیمار مصرف گوگرد به میزان 500 کیلوگرم در هکتار به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1 درصد و به میزان 30/63 میلی گرم بر کیلوگرم ثبت شد.
واژه های کلیدی: گندم، گوگرد، روی، گلوتن، پروتئین، محلول پاشی
مقدمه
گیاهان برای رشد مناسب، به تعدادی عناصر نیازمندند که این ترکیب ها به مقادیر قابل توجهی در گیاهان وجود دارد و عناصر سازنده خود گیاه را تشکیل می دهد. غني سازي، به مفهوم افزايش مقدار عناصر غذايي در دانه، موجب خواهد شد تا بذرهاي با قدرت جوانه زني بالاو رشد اوليه زياد توليد شود. در بسياري از گياهان، عناصر نيتروژن، فسفر، گوگرد و موليبدن در دانه ها ذخيره مي شود، درحاليكه برگها و ساقه ها حاوي پتاسيم،كلسيم، منيزيم،روي، آهن، منگنز، بور و مس مي باشند. در ابتدا جذب مواد غذايي سريع تر از رشد گياه است، براي مثال زماني كه يك گياه به40 درصد وزن خشك نهايي خود برسد 60 تا75 درصدكل نیتروژن، فسفر و پتاسیم در گياه ذخيره مي گردد. بنابراين مصرف این کودها و سايرعناصر ريزمغذي، بايد با مراحل رشد رويشي گياهان مطابقت داشته باشد(Sady W, S., et al., 2008).
اثرات متقابل عناصر غذايي، نقش مهمي در توصيه و مصرف بهينه و مديريت استفاده از عناصر غذايي را به عهده دارد و با ايجاد تعادل در مصرف اين عناصر، علاوه بر بالابردن كارآيي مصرف كود، باعث افزايش عملكرد نيز مي گردد . واضح است كه در خاك هاي آهكي در مقايسه با خاك هاي اسيدي، و در شرایط تنش خشکی در مقایسه با شرایط بدون تنش، كمبود عناصر كم مصرف بيشتر مطرح است، ولي متاسفانه اين عناصر نيز مثل مواد آلي و كودهاي پتاسيمي به فراموشي سپرده شده است (Beheraa et al., 2016).
عنصر روی در اکثر فعالیت های گیاه مانند تشکیل هورمون ها درکلروپلاست، فعالیتهای تنظیم آب و نشاسته در غلات و تشکیل نوکلئوتید و بسیاری از فعالیتهای دیگر گیاه نقش مهمی دارد و میزان آن در دانه بیشتر از اندامهای هوایی، کاه و کلش و ریشه است (Cakmak et al. 2010a). عنصر روی در خاک های اسیدی در مقایسه با خاکهای قلیایی، برای گیاهان قابل جذب تراست. کمبود روی به هیچ وجه در خاکهای قلیایی رخ نمی دهد اما جذب آن بوسیله گیاه نشان داده است که قابلیت جذب آن تابعی از قدرت اسیدی خاک است. حداکثر جذب روی، چه بومی خاک و چه اضافه شده به خاک، در پایین ترین اسیدیته های خاک می باشد. (Alloway, BJ 2008).کمبود روی بیش از همه، در مناطقی که گیاهان در معرض نور شدید خورشید هستند، یا نیاز زیادی به این عنصر دارند و همچنین در خاک هایی که تحرک روی درآنجا بعلت افزایش اسیدیته کاهش حاصل نموده و نیز در موارد خارج شدن این عنصر از مزرعه توسط برداشت مقدار زیادی محصول، پیش می آید. به دلیل آهکی بودن و وجود کربنات های کلسیم ومنیزیم، عنصر روی جذب سطحی این کربنات ها شده واز دسترس گیاه خارج می شود. چون اسیدیته خاک مناطق کم آب و دیم تا حدی قلیایی است، تحرک و قابلیت جذب آن نیز بسیار پایین می باشد. از طرفی وجود کربنات ها در آب های مناطق دیم مانع تحرک و جابجایی عنصر روی می شوند (Thalooth, et al. 2006).
گندم از گیاهانی است که نسبت به کمبود روی حساس بوده و به خصوص گندم دوروم حساسیت خیلی بیشتری به کمبود آن نشان می دهد. یکی از دلایل پایین بودن کیفیت ماکارونی داخلی نسبت به نوع خارجی آن عدم استفاده زارعین گندم دوروم از کودهای ریز مغزی می باشد. لازم به ذکر است که در هیچ منبعی جدولی از مقادیر ریز مغزی ها در مزارع ایران وجود ندارد (سدری و ملکوتی 1377).توانایی ژنوتیپ های مختلف گندم در جذب عنصر غذایی روی از خاک و نیز از طریق محلول پاشی برگها متفاوت است. گزارش شده است که سیستم زراعی کشت متوالی غلات (گندم- ذرت) موجب کاهش میزان روی قابل تبادل در خاک می شود (بخشنده 2001).
اهمیت گوگرد در فرآیند فتوسنتز و افزایش مقاومت گیاه در فصل سرما شناخته شده است. حضور گوگرد در حبوبات برای جذب نیتروژن به مقدار کافی، ضروری است. حضور گوگرد در طی فعالیت آنزیم نیترات ردکتاز که در آن نیتروژن نیتراته به آمینو اسید تبدیل می شود، از اهمیت خاصی برخودار است (عبادی، 1388).گوگرد موجود در خاک به صورت ترکیبات آلی و معدنی وجود دارد. بیشتر گوگرد در خاک به صورت ترکیبات آلی است که نمی تواند توسط گیاه جذب شود. گوگرد موجود تنها در صورتی می تواند جذب شود که طی فرآیند معدنی شدن به فرم سولفات تبدیل شود (Dilmaghani et al. 2012).سولفات در خاک متحرک بوده و مانند نیترات به راحتی توسط آب شسته شده و با آبیاری و یا بارش سنگین باران از منطقه فعال ریشه خارج می شود. با تبخیر آب، سولفات می تواند مجددا به سطح خاک منتقل شود. تحرک پذیری سولفات در خاک تعیین نیاز خاک به کودهای گوگردی را مشکل می نماید(Blake-Kalff et al. 2001).
تحقیقات متعددی در ارتباط با نقش عنصر ریز مغذی روی در گیاه و اثرات کمبود آن بر عملکرد نهایی گیاه انجام شده است. عزت احمدی و همکاران (1377) گزارش کردند که برای تولید 5/1 تا 2 تن دانه گندم در هر هکتار، مصرف 10 کیلوگرم روی از منبع سولفات روی به همراه سایر کودهای ازته و فسفره به صورت خاکی در موقع کشت و در شروع فصل زراعی توصیه می شود. بررسی اثر مقدار روی مشخص کرد که کمبود روی در خاک این منطقه باعث افت 10 تا 20 درصدی کل محصول گندم شده است که با اضافه کردن کود مرغی در یک دوره 15-10ساله این کمبود به طور کلی بر طرف شد (Genc, et al. 2006).
سالار دینی و همکاران (1376) در بررسی وضعیت خاکهای ایران گزارش کردند که به دلیل اسیدیته قلیایی خاکهای ایران مصرف خاکی روی باعث می گردد که این عنصر با مواد آلی خاک ترکیب شده وکمپلکس هایی از روی را تشکیل دهد که ممکن است برخی از آنها غیر قابل انحلال باشند. در مطالعه ای بر روی ذرت گزارش شد که کمبود روی می تواند سبب ایجاد غلظت فسفر در گیاه ذرت در حد سمیت شود (Liu, et al. 2000). نیتروژن بیشتر باعث افزایش عنصر روی در گندم می شود و تحرک این عنصر در برگهای پیر بیشتر است (Pederson et al. 2005). جذب روی درگیاه گندم بیشتر به صورت جذب فعال می باشد و به این دلیل تحت تاثیر فعالیت های متابولیکی ریشه و خاک است (ملکوتی 1377).
مومن و همکاران (1392)، طی تحقیقی نشان دادند که با کاربرد گوگرد و کمپوست، عملکرد، وزن هزار دانه، تعداد دانه در سنبله، ارتفاع بوته و شاخص سطح برگ گندم به طور معنی داری افزایش و بیشترین مقدار این صفات با مصرف 400 کیلوگرم گوگرد و 20 تن در هکتار کمپوست بود. جلیلی و همکاران (1392)گزارش کردندکه با افزایش گوگرد وکود دامی عملکرد و اجزای عملکرد گندم افزایش یافتند، به طوری که بیشترین عملکرد دانه با 5249 کیلوگرم در هکتار مربوط به مصرف 600 کیلوگرم در هکتار گوگرد همراه با 20 تن درهکتار کمپوست بود که نسبت به تیمار شاهد، 1625 کیلوگرم افزایش نشان داد. بشارتی و همکاران (1395)، درتحقیقی تحت عنوان بررسی اثر تیوباسیلوس، گوگرد و فسفر بر شاخص های رشد ذرت در برخی از مناطق ایران به این نتیجه رسیدند که اثرگوگرد و فسفر و برهمکنش آنها بر وزن تر و خشک ذرت در سطح یک درصد معنی دار بود و سطوح گوگرد در مقایسه با شاهد وزن تر و خشک ذرت را افزایش داد وکاربرد 1000 کیلوگرم در هکتار گوگرد همراه با باکتری تیوباسیلوس در مزارع ذرت پیشنهاد کردند. تحقیق حاضر به بررسی اثرات متقابل محلول پاشی عنصر روی و مصرف کود گوگرد بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه و نیز خصوصیات کیفی دانه گندم می پردازد.
مواد و روشها
آزمایش در سال زراعی 96-1395 در مزرعه تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی استان تهران انجام شد. قالب آماری طرح به صورت فاکتوریل در پایه بلوکهای کامل تصادفی در 3 تکرار بود. عوامل طرح شامل کود گوگرد در سه سطح (صفر، 250 و 500 کیلوگرم در هکتار) از منبع بیوگوگرد یا گوگرد تیوباسیلوس دار و محلول پاشی عنصر روی از منبع سولفات روی (ZnSo4.2H20) در سه سطح (آب خالص ، محلول پاشی روی با غلظت 5/0 درصد و محلول پاشی روی با غلظت 1 درصد) بود. سولفات روی مصرفی حاوی 34% روی خالص بود. رقم مورد بررسی در این مطالعه رقم اصلاح شده بهاران بود. اين رقم داراي كيفيت نانوايي خيلي خوب و زود رس بوده و در سال ١٣٩٤ براي كاشت در شرايط تنش رطوبتي آخر فصل در مناطق معتدل کشور معرفي گرديد. مهم ترین ویژگی های این رقم پتانسيل عملكرد بالا، مقاوم تا نیمه مقاوم به بيماري زنگ زرد و نیز مقاوم تا نیمه حساس به زنگ قهوه ای می باشد.
جدول 1 : مشخصات فیزیکی و شیمیایی خاک محل اجرای طرح Table 1. Physical and chemical properties of the project site soil | |||||||||
عمق نمونه (سانتیمتر) | هدایت الکتریکی (میلی موس بر سانتی متر) | اسیدیته | ازت کل (درصد) | فسفر قابل جذب (واحد در میلیون) | پتاس قابل جذب (واحد در میلیون) | روی (میلی گرم بر کیلوگرم) | درصد شن
| درصد رس
| درصد سیلت
|
Depth of sample (cm) | EC (mmho/cm) | Ph | Total N (%) | Available phosphorus (PPm) | Absorbable potassium (PPm) | Zn (mg/kg) | Sand (%) | Clay (%) | Silt (%) |
0-30 | 1.10 | 8.0 | 0.079 | 20.2 | 180.4 | 0.42 | 32 | 22.7 | 45.7 |
اعمال تیمار کود گوگرد از منبع بیوگوگرد بر پایه سطوح مورد نظر در کرتهای مربوط انجام گرفت. با توجه به میزان فسفر موجود خاک (جدول 1)، کود فسفر مصرف نشد. مصرف کود ازته به میزان 150 کیلو گرم در هکتار نیتروژن از منبع اوره بود که یک سوم پیش از کاشت و مابقی در دو قسط در دو مرحله رشد سریع گیاه (ابتدای ساقه دهی و ابتدای خوشه دهی) به زمین داده شد. کود پتاسه از منبع کلروپتاس (MOP - حاوی 60% پتاسیم) مصرف گردید و از آنجا که این کود حلالیت بالایی دارد به صورت سرک به همراه آب آبیاری در دو نوبت پنجه دهی و ظهور ساقه مصرف گردید. با توجه به جدول 1 میزان عنصر روی در خاک 42/0 میلی گرم در هر کیلوگرم خاک بوده و با در نظر گرفتن آستانه کفایت این عنصر که 1 میلی گرم در هر کیلوگرم خاک می باشد در شرایط کمبود قرار داشته و بنابراین بایستی این کمبود جبران گردد. همزمان با ساقه دهی گندم اولین نوبت محلول پاشی عنصر ریز مغذی روی با غلظتهای مورد نظر انجام شد. محلولپاشی با استفاده از سمپاش پشتی-موتوری به حجم مخزن 12 لیتر انجام شد. محلول پاشی روي با غلظتهای مشخص از منبع سولفات روی در ساعات اوليه صبح انجام شد. در همین زمان اولین نوبت مبارزه شیمیایی با علفهای هرز با استفاده از سموم گرانستار (برای مبارزه با علفهای هرز باریک برگ) و پوما سوپر (برای مبارزه با علفهای هرز پهن برگ) نیز انجام گردید. مبارزه با آفت سن گندم در نیمه دوم فروردین ماه با استفاده از سم دسیس با غلظت 5/1 لیتر در هکتار انجام شد. در نهایت عملکرد و اجزای عملکرد، درصد و عملکرد گلوتن دانه، درصد و عملکرد پروتئین دانه و میزان عنصر روی در دانه نیز محاسبه گردید.
نتایج :
نتایج تجزیه واریانس داده های مورد بررسی در جدول 2 ارایه شده است. اثر مصرف بیوگوگرد و عنصر روی برای کلیه صفات مورد بررسی معنی دار بود.
جدول 2- تجزیه واریانس صفات مورد بررسی Table 2.Analysis of variance of studied traits | ||||||||
منابع تغییر S.o.V | درجه آزادی df | صفات treatment | ||||||
وزن هزار دانه TKW | تعداد پنجه بارور n. of fertile tillers | عملکرد دانه Grain yield | گلوتن دانه Gluten content | درصد پروتیین دانه Protein percentage | میزان روی در دانه Zn content | شاخص سطح برگ LAI | ||
تکرار replication | 2 | 0.481 | 0.54 | 73040.1 | 0.58 | 1.60 | 28.70 | 0.002 |
روی Zn | 2 | 28.59* | 1.86** | 766998.7* | 4.54** | 7.67 ** | 1397.5** | 0.100* |
گوگرد Sulfur | 2 | 164.03** | 1.09** | 3827099.4* | 3.07** | 7.42 ** | 206.2 ** | 0.113* |
اثر متقابل Zn*sulfur | 4 | 6.09 ** | 0.03** | 29191.1** | 0.48** | 0.31 ns | 15.63* | 0.031 ns |
خطا error | 16 | 12.19 | 0.08 | 85975.5 | 0.085 | 0.19 | 8.27 | 0.012 |
ضریب تغییر C.V |
| 17.6 | 16. 7 | 15.0 | 11.1 | 3.7 | 6.4 | 6.1 |
| ||||||||
وزن هزار دانه
محلول پاشی عنصر روی سبب افزایش معنی دار وزن هزار دانه گندم گردید. همچنین مصرف گوگرد نیز اثر مثبت و معنی داری بر وزن هزار دانه گندم داشت. از سوی دیگر اثر متقابل گوگرد و روی نیز معنی دار شد (جدول 1). کمترین میانگین وزن هزار دانه از شاهد (عدم کاربرد بیوگوگرد و روی) به میزان 38 گرم و بیشترین آن از تیمار مصرف 500 کیلوگرم در هکتار گوگرد به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 6/49 گرم حاصل شد. این افزایش معادل 5/30 درصد بود (جدول2). هر عاملی که بر عملکرد نهایی دانه تاثیر بگذارد می توان بصورت مستقیم یا غیر مستقیم بر وزن هزار دانه نیز به عنوان یکی از اجزای مهم عملکرد دانه موثر باشد. اگرچه محلول پاشی روی سبب بهبود وزن هزار دانه گندم گردید با این حال حتی در غلظت بالای محلول پاشی نیز اثر مثبت آن کم بود به طوری که در شرایط عدم مصرف گوگرد تاثیر روی بر میانگین وزن هزار دانه از هر دو سطح مصرف گوگرد کمتر بود. به نظر می رسد که با مصرف گوگرد دسترسی گیاه به عنصر روی و نقش مثبت این عنصر در بهبود شرایط پر شدن دانه بیشتر شده و اثر افزاینده گوگرد و روی سبب دستیابی به بالاترین میانگین وزن هزار دانه گردیده است. به عبارت دیگر برای دستیابی به بهترین اثر از کاریرد عنصر روی، مصرف گوگرد به شکل قابل جذب برای گیاه ضروری به نظر می رسد. در آزمایش اخیر وزن هزار دانه بالا در حضور گوگرد بدست آمد.
جدول 3- مقایسه میانگین صفات مورد بررسی table 3- mean Comparison of studied traits | ||||||||||
تیمار traetment | میانگین means | |||||||||
وزن هزار دانه (گرم) TKW(g) | تعداد پنجه بارور n. of fertile tillers | عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار) Grain yield (kg/hac) | گلوتن دانه Gluten content | درصد پروتیین دانه Protein percentage | میزان روی در دانه Zn content | شاخص سطح برگ LAI | ||||
گوگرد (Sulfur) | ||||||||||
S 0 | 40.8 b | 3.8 b | 5235 c | 1415 c | 10.8 b | 34.1 c | 1.73 b | |||
S 250 | 48.3 a | 4.2 a | 5874 b | 1531 b | 12.0 a | 41.9 b | 1.88 b | |||
S 500 | 48.0 a | 3.8 b | 6539 a | 1646 a | 12.8 a | 58.5 a | 1.94 a | |||
روی (Zn) | ||||||||||
Zn 0 | 44.0 b | 3.7 b | 5602 b | 1328 c | 10.7 c | 39.8 c | 1.76 b | |||
Zn %0.5 | 45.6 ab | 4.2 a | 5862 b | 1528 b | 11.8 b | 45.4 b | 1.82 b | |||
Zn %1 | 47.6 a | 4.5 a | 6184 a | 1734 a | 12.6 a | 49.4 a | 1.98 a | |||
اثرات متقابل Intractions | ||||||||||
Z 0 S 0 | 38.00 d | 3.26 d | 4902 f | 1189 f | 10.1 g | 31.73 e | 1.56 d | |||
Z 0 S 250 | 40.00 c | 3.66 dc | 5674 de | 1423 de | 10.6 fg | 31.80 e | 1.67 cd | |||
Z 0 S 500 | 44.3 b | 4.00 bc | 6229 bc | 1632 bc | 11.6 ed | 38.76 d | 1.96 ab | |||
Z %0.5 S 0 | 47.7 a | 3.96 bc | 5157 ef | 1334 e | 10.9 ef | 37.46 d | 1.81 bc | |||
Z %0.5 S 250 | 48.7 a | 4.43 ab | 5830 cd | 1520 cd | 12.1 cd | 42.36 cd | 1.93 ab | |||
Z %0.5 S 500 | 48.7 a | 4.46 ab | 6600 ab | 1738 ab | 12.6 bc | 46.03 bc | 1.89 ab | |||
Z %1 S 0 | 46.3 ab | 4.06 bc | 5647 de | 1463 de | 11.3 efd | 50.30 b | 1.89 ab | |||
Z %1 S 250 | 48.0 a | 4.63 a | 6118 bcd | 1642 bc | 13.1 ab | 61.93 a | 1.86 abc | |||
Z %1 S 500 | 49.6 a | 4.86 a | 6789 a | 1832 a | 13.5 a | 63.30 a | 2.07 a | |||
| ||||||||||
محققين نشان دادند كه با مصرف روي ميزان پروتئين دانه، وزن هزار دانه و تعداد دانه در خوشه افزايش معني داري نشان مي دهد (Yusuf, et al. 2000 ). شیخ بگلو و همکاران (1388)، در بررسی تاثیر محلول پاشی عنصر روی بر عملکرد کمی و کیفی ذرت دانه ای گزارش کردند که بیشترین وزن هزار دانه از محلول پاشی با سولفات روی به میزان 292 گرم و کمترین میزان از محلول پاشی با آب خالص با 266 گرم به دست آمد. گزارش شده است که كمبود گوگرد، عملكرد دانه را از طريق تأثير بر رشد گياه در دوره پر شدن دانه كاهش مي دهد. كمبود گوگرد در اواخر دوره رشد ممكن است نتيجه تحرك بالاي سولفات در خاك و پويايي مجدد اندك آن در گياه باشد ( Boem et al. 2007 ). همچنین گزارش شده است که در اثر کمبود روي تشکیل اندامهاي نر و دانه گرده آسیب دیده، عمل گرده افشانی مختل و در نتیجه عملکرد به شدت پایین می آید. روي، شدت پر شدن در روز را افزایش داده و با طولانی نمودن دوره پر شدن دانه، وزن دانه ها را افزایش می دهد (Alloway, 2008.).
تعداد پنجه بارور
بیشترین تعداد پنجه بارور از تیمار مصرف 500 کیلوگرم بیوگوگرد به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 86/4 عدد حاصل شد که در مقایسه با تیمار شاهد افزایشی معادل 1/49 درصد را نشان داد. برای تمام تیمارهایی که گوگرد و روی بصورت همزمان مصرف شد تعداد پنجه بارور در بالاترین سطح آماری قرار داشت. در شرایط عدم مصرف گوگرد انجام محلول پاشی روی تاثیر مثبت کمی بر تعداد پنجه بارور گندم داشت و نیز اختلاف بین دو سطح محلول پاشی روی ناچیز بود. از سوی دیگر مصرف گوگرد در شرایط عدم انجام محلول پاشی اگرچه در مقایسه با تیمار عدم مصرف هر دو عنصر سبب بهبود میانگین تعداد پنجه بارور گندم گردید اما این تاثیر مثبت با مصرف روی به مراتب بیشتر و معنی دار تر بود. همچنین مصرف گوگرد به وضوح سبب افزایش تاثیر مثبت محلول پاشی روی بر میانگین تعداد پنجه بارور گردید. مقایسه دو تیمار مصرف جداگانه هر عنصر نشان می دهد که در هر دو تیمار، میانگین تعداد پنجه بارور تقریبا مشابه و در هر دو در گروه آماری نسبتا پایینی قرار گرفتند در حالی که مصرف توام آنها در هر دو سطح سبب بهبود تعداد پنجه بارور در مقایسه با مصرف جداگانه آنها گردید.
بابایی و همکاران (1391)، نیز در بررسی تاثیر کود میکروبی گوگردی بر جذب عناصر غذایی و عملکرد سویا در مزرعه گزارش کردند که اثرگوگرد بر تعداد غلاف در سطح يك درصد معني دار است. بيشترين ميزان تعداد غلاف از سطح 3 تن در هکتار گوگرد به میزان 78/60 عدد و كمترين آن در سطح شاهد بدون گوگرد به ميزان 92/56 عدد بدست آمد. در بررسی اثر سطوح مصرف گوگرد در آفتابگردان گزارش شد که تنش گوگرد در طي مرحله پر شدن دانه اثر منفي بر تعداد کل طبق و نیز بر وزن دانه ها دارد (Wani et al., 2001). در تحقيقي در مورد اثر متقابل گوگرد و روي در بادام زميني گزارش شد که مصرف توأم گوگرد به ميزان40 كيلوگرم در هكتار به همراه 5 كيلوگرم روي در هكتار از منبع كلات باعث افزايش معني دار در عملكرد غلاف بادام زميني شده است (Singh and Mannj 2007).
عملکرد دانه
کمترین و بیشترین میانگین عملکرد دانه به ترتیب از تیمار شاهد (4902 کیلوگرم در هکتار) و تیمار مصرف 500 کیلوگرم بیوگوگرد به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1% (به میزان 6789 کیلوگرم در هکتار) حاصل شد. کاربرد توام دو عنصر گوگرد و روی سبب افزایش 36 درصدی عملکرد دانه در مقایسه با تیمار شاهد گردید. در شرایط عدم مصرف بیوگوگرد، اگر چه عملکرد افزایش یافت اما در هیچ یک از سطوح برگ پاشی عنصر روی، عملکرد بالاتر از 6 تن در هکتار ثبت نشد در حالی که با حضور گوگرد تیوباسیلوس دار در خاک به همراه محلول پاشی روی، عملکرد دانه به بیش از 5/6 تن افزایش یافت که می تواند ناشی از بهبود دسترسی گیاه به عنصر روی و نیز سایر عناصر غذایی در حضور گوگرد فعال در خاک باشد.
در ارتباط با اثر مصرف روی بر بهبود عملکرد در گیاهان مختلف گزارشات متعددی ارایه شده است. از جمله در یک تحقیق گزارش كرد كه محلول پاشي روي خصوصاً در مراحل رشد رويشي باعث افزايش عملكرد دانه مي گردد (Berglund, 2002). همچنین در بررسی اثر محلول پاشی عناصر روی، پتاسیم و منیزیم بر گیاه ماش گزارش گردید که محلول پاشی روی در شرایط تنش آب تأثیر مثبتی بر عملکرد دانه گیاه ماش دارد (Thalooth et al., 2006). نتایج مطالعه دیگری نشان داده است که مصرف اسید بوریک و سولفات روی تأثیر معنی داری بر میانگین عملکرد دانه در واحد سطح و عملکرد بلال ذرت تداشت (Mohseni et al., 2006). افزايش عملكرد دانه، ميزان پروتئين و ميزان روغن دانه گیاه سویا در اثر محلول پاشي روي نیز گزارش شده است (Banks, 2004).
کمی نزولات آسمانی و وجود مواد مادري آهکی سبب پیدایش و تحول خاكهاي با میزان آهک بالا بویژه در مناطق خشک و نیمه خشک گردیده است. در خاك هاي مذکور به علت اسیدیته بالا و غلظت زیاد یون کلسیم، برخی از عناصر غذایی مانند فسفر، آهن و روي تثبیت شده و از دسترس گیاهان خارج می شود. رویش گیاه و تولید محصول در خاكهاي داراي اسیدیته بالا، همواره با مشکلاتی مواجه بوده است. بخش مهمی از این مشکلات از آنجا ناشی می شود که در این خاكها عناصر غذایی که قابلیت جذب آنها وابسته به اسیدیته خاک است، همچنین برخی از عناصر کم مصرف، تثبیت شده و از دسترس گیاه خارج می شود. در بین موادي که براي اسیدي کردن خاك به کار می رود، گوگرد متداول ترین، بهترین و مقرون به صرفه ترین آنها می باشد (Garcia de La Fuente et al., 2007). در یک بر روی ذرت مشخص شد كه با كاربرد گوگرد، غلظت روي در ريشه و اندام هوايي ذرت به ترتيب 5/4 و 3/2 برابر در مقايسه با شاهد افزايش یافته است (Cui et al, 2004).
میزان گلوتن دانه
اثر ساده مصرف گوگرد و محلول پاشی روی و همچنین اثرات متقابل آنها بر گلدتن دانه گندم در سطح آماری 1% معنی دار بود (جدول1). بیشترین میانگین گلوتن دانه از تیمار مصرف 500 کیلوگرم در هکتار بیوگوگرد به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1% و به میزان 27% حاصل شد (جدول 2). کمترین درصد گلوتن دانه گندم از تیمار شاهد (عدم مصرف بیوگوگرد و روی) بدست آمد. اگرچه انجام محلول پاشی روی سبب افزایش درصد گلوتن دانه شد اما در شرایط مصرف گوگرد اثر مثبت محلول پاشی روی بر این صفت افزایش یافت به طوری که در تیمار مصرف 500 کیلوگرم در هکتار گوگرد حداکثر درصد گلوتن دانه حاصل شد. این وضعیت برای شرایط مصرف گوگرد بدون انجام محلول پاشی روی نیز مشاهده شد به طوری که اثر افزاینده مصرف روی و گوگرد بر یکدیگر سبب دستیابی به حداکثر درصد گلوتن دانه گردید. این امر ناشی از اثر معنی دار مصرف بیوگوگرد و روی بر پروتئین دانه گندم می باشد. سطوح بالاتر پروتئین عمدتا سبب افزایش کیفیت نانوایی می‌شود، و از خوب بودن کیفیت گلوتن حکایت دارد. گلوتن گندم علاوه بر این كه منبع پروتئینی مناسبی به شمار می رود، منبع مناسبی از اسیدآمینه ها، مخصوصاً اسیدآمینه های گوگرددار و گوگرد معدنی نیز می باشد. سایر محققان نیز نشان دادند که کاربرد باکتری هاي اکسید کننده گوگرد (Thiobacillus spp.) موجب افزایش پروتئین و روغن دانه کنجد (EL-Habbasha et al., 2007) و پروتئین دانه گندم (Shinde et al., 2004) گردیده است. همچنین استفاده از بیوگوگرد تأثیر مثبتی بر درصد پروتئین و جذب گوگرد در دانه کلزا داشته است (Ahmad and Abdin 2006, Malhi and Gill 2006).
غلظت روی در دانه
اثرات ساده هر دو تیمار محلول پاشی روی و بیوگوگرد در سطح آماری 1 درصد و اثر متقابل آنها در سطح آماری 5 درصد بر غلظت عنصر روی در دانه معنی دار بود. بیشترین مقدار روی دانه از تیمار مصرف گوگرد به میزان 500 کیلوگرم در هکتار به همراه محلول پاشی روی با غلظت 1 درصد و به میزان 30/63 میلی گرم بر کیلوگرم ثبت شد. گزارش های متعددی در ارتباط با نقش مثبت مصرف عناصر ریز مغذی بر افزایش غلظت آنها در دانه گندم ارایه شده است. از جمله بلالی و همکاران (1380) در مقایسه روشهاي مختلف کاربرد عناصر کم مصرف بر عملکرد کمی و کیفی گندم آبی در استانهاي مختلف کشور مشاهده کردند که محلول پاشی سولفات روي به تنهایی و به صورت توام با روشهاي دیگر توانسته است غلظت روي در دانه و جذب روي را در مقایسه با کاربرد خاکی و یا آغشته کردن بالا ببرد.
پهلوان راد و همکاران (1387)، نیز در بررسی تاثیر کاربرد روی، منگنز و آهن بر عملکرد و جذب عناصر غذایی گندم اظهار داشتند که عنصر روي اثر معنی داري بر جذب روي توسط دانه داشته است. بیشترین مقدار جذب روي در آزمایش ایشان در تیمار محلول پاشی روي بود که نسبت به تیمار شاهد 106 درصد افزایش نشان می دهد. همچنین گزارش شده است که کاربرد کودهاي آلی جامد همراه با کودهاي کم مصرف در خاكهایی که مقدار روي آنها کم بوده است، باعث افزایش غلظت روي و مس در دانه گندم گردید. و همچنین کاربرد کودهاي آلی جامد همراه با کودهاي کم مصرف در خاك هایی که مقدار روي آنها کم بوده است، باعث افزایش غلظت روي و مس در دانه گندم گردید (Weggler-Beaton et al., 2003). در مطالعه ای به منظور بررسی روند انتقال عناصر روي و منگنز به دانه گندم گزارش شد که عنصر روي، انتقال مجدد بیشتری از برگها به دانه داشته است درحالی که انتقال مجدد منگنز کم بوده است (Garnett and Graham, 2005).
شاخص سطح برگ
محلول پاشی عنصر ریز مغذی روی سبب افزایش معنی دار شاخص سطح برگ از 76/1 در تیمار شاهد (محلول پاشی آب خالص) به 82/1 و 98/1 به ترتیب برای مصرف بیوگوگرد به میزان 250 و 500 کیلوگرم در هکتار گردید که نشانگر افزایشی معادل 4/3 و 5/12 درصد برای این شاخص بود. افزایش شاخص سطح برگ برای غلظت 5/0 درصد غیر معنی دار و برای غلظت 1 درصد روی معنی دار بود (جدول1).
افزایش سطح برگ از نظر میزان تولید هر سنبله بسیار حائز اهمیت است زیرا مقدار زیادی از عملکرد دانه در هر سنبله تحت تاثیر سطح برگ مجاور آن است و از آنجا که مصرف روی سبب افزایش معنی دار سطح برگ گردید نقش موثر آن در عملکرد تک تک خوشه ها در بوته غیر قبل انکار بود. در بررسی اثر مصرف کود سولفات روی بر عملکرد و شاخص های رشد گندم گزارش شد که مصرف مقادیر 5، 10، 15 و 20 کیلوگرم در هکتار کود سولفات روی موجب افزایش معنی دار شاخص سطح برگ گندم گردید (Khan et al. 2008). تاثير مثبت روي بر افزايش شاخص سطح برگ به نقش آن در پروتئين سازي نسبت داده شده است (Bybordyetal., 2007). بررسیها نشان داده است كه محلول پاشي روي، در مرحله هشت برگي با افزايش سطح برگ و وزن خشك و طول دوره گلدهي باعث افزايش تعداد دانه در غلاف مي شود (Banks, 2004). در مطالعه ای بر روی تاثير گوگرد بر صفات كانوپي گندم گزارش شد که مصرف گوگرد باعث افزايش 13 درصدي شاخص سطح برگ نهايي نسبت به شاهد مي شود (Salvagiotti and Miralles 2008). گزارش شده است كه كاربرد منابع مختلف گوگرد در مرحله قبل از گلدهي سبب افزايش میانگین سطح برگ، عملكرد دانه و درصد روغن گرديد (Sharma et al., 1991). اصفهاني و همكاران (1378)، نيز اظهار داشتند مصرف گوگرد به طور چشمگيري باعث افزايش شاخص سطح برگ در گياه بادام زميني مي شود.
نتیجه گیری
دو عنصر گوگرد و روي با بهبود اجزای عملکرد و نیز ارتقای ویژگی های کیفی دانه موجب افزایش عملکرد کمی و کیفی دانه شدند. افزایش معنی دار عملکرد دانه گندم ناشی از اثر مثبت و معنی دار مصرف کود گوگرد از منبع بیوگوگرد بر اجزای اصلی عملکرد و توسعه سطح برگ ها و در نهایت شاخص سطح برگ عامل مهمی در افزایش شدت و میزان انتقال عناصر غذایی به دانه ها بود. همچنین نقش بارز مصرف گوگرد را در افزایش توان گیاه در مصرف و جذب روی مورد تایید قرار داد. به نظر می رسد که مصرف کود گوگرد از منبع بیوگوگرد زمينه را براي رشد مناسب گندم از طريق جذب بهتر ساير عناصر غذايي به ويژه فسفر فراهم نمود. با توجه به تاثير عنصر روي در افزايش فرايند فتوسنتز، همراهي اين عنصر با تيمار گوگردي باعث افزايش بيشتر شاخص سطح برگ شد كه اين عامل ميتواند باعث افزايش توان گیاه در طی فاز گلدهی و پر شدن دانه گياه و افزایش مدت زمان گردد. همچنین در سطوح بالاتر گوگرد و روي، بروز شرایط تغذیه ای مناسب تر برای گندم سبب افزايش وزن خشك گياه و سرعت رشد گياه گردیده که این امر سبب انتقال بيشتر مواد فتوسنتزي به خوشه های در حال رشد گردید. افزايش وزن و تعداد خوشه ها در آزمایش اخیر نیز موید همین موضوع می باشد. از سوی دیگر این تحقیق نشان داد که از طريق محلول پاشی عنصر روي ميتوان سبب افزایش غلظت این عنصر در دانه و غني سازي بذر شد و به نظر می رسد با كشت چنين بذوري حتي در اراضي كه از لحاظ روي در وضعيت مناسبي نيستند بتوان از كاهش عملكرد تا حد نسبتا زيادي جلوگيري نمود.
Effect of zinc spraying and biosulfur fertilization on
growth and yield of Baharan wheat variety
Abstract:
An experiment was conducted in order to evaluate the effects of zinc foliar application and biosulfur fertilizer consumption on yield and yield components of “Baharan” new wheat variety, in agriculture and natural resource research center of Tehran province in 2015-16. A factorial experiment in randomized complete block design (RCBD), with three replications were used. The experiment factors were three levels of biosulfur fertilizer and zinc foliar application with three levels. Biosulfur fertilizer had significant effects on Gloten, Protein, grain zinc content and also yield and yield components (TKW, no. of fertile tillers, biological and grain yield). Zn spraying increased TKW, no. of fertile tiller, grain yield, biological yield and LAI. The highest grain yield obtained from 1% Zn spraying and 500 grams biosulfur fertilizer with 6789 kg/h. the combined use of biosulfur fertilizer and Zn spraying increased wheat grain yield by 36% compared with control (Zn0S0) treatment. The maximum gluten content was obtained from application of 500 kg / ha biosulfur fertilizer and foliar application of zinc at 1% concentration. Zinc intake increased the protein content by 10.3% and 17.7% for the two concentrations of 0.5% and 1% spraying, respectively. The highest percentage of protein was obtained in the treatment of 500 kg / ha biosulfur fertilizer. The highest amount of grain zinc (63.30 mg / kg) was obtained from 500 kg / ha sulfur treatment within 1% zinc spraying.Biosulfur fertilization increased the positive effect of zinc on yield and yield components of Baharan new wheat variety.
Keywords: Wheat, Biosulfur, Zinc ,Gluten, Foliar application
منابع :
· اصفهانی م.، حسین زاده گشتی ج.، صغرزاده ویشکایی م.، ربیعی ب.، 1378. تاثیر مصرف کودهای گوگرد دار بر شاخص های رشد و عملکرد بادام زمینی. مجله علوم آب و خاک، علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی. 13 : 27 تا 41.
· بابايي پ؛ گلچين الف؛ بشارتي ح؛ و افضلي م؛ 1391. تأثيركود ميكروبي گوگردي برجذب عناصر غذايي و عملكرد سويا در مزرعه. مجله پژوهش هاي خاك (علوم خاك وآب)جلد 26. شماره 2. صفحه 151-145.
· بشارتی ح.،خسروی ه.،مستشاری م، میرزاشاهی ک.، قادری، ج.،ذبیحی، ح.1395 .بررسی اثر تیوباسیلوس، گوگرد و فسفر بر شاخص های رشد ذرت در برخی از مناطق ایران. مجله علمی و پژوهشی تحقیقات کاربردی خاک. انتشارات دانشگاه ارومیه. جلد 4. شماره 1، ص112-103.
· بلالی م.، م ج ملکوتی، ع ضیائیان، ز خوگر، ا فرجنیا، م کلهر، م ا لطف الهی، ا گلچین، ع مجیدي، ج قادري، و م کاظمی طلاچی.1380. مقایسه روشهاي مختلف کاربرد عناصر کم مصرف بر عملکرد کمی و کیفی گندم آبی در استان هاي مختلف کشور. مجله علوم خاك و آب. جلد15. شماره2. صفحات 140 تا 153.
· پهلوان راد م. ر.، کیخا غ. ع.، نارویی راد م. ر. 1386. تاثیر کاربرد روی، آهن و منگنز بر عملکرد، اجزای عملکرد، غلظت و جذب عناصر غذایی در دانه گندم. مجله پژوهش و سازندگی (در زراعت و باغبانی). شماره 79. صفحه 151-143.
· جلیلی ف.،نصر الله زاده ع.، ولیلو، ر. 1392 . اثر گوگرد و کود دامی بر عملکرد و پروتئین گندم زرین. مجله پژوهش درعلوم زراعی. جلد 18ص71-84.
· سالاردینی ،ع و م ، مجتهدی . 1376. اصول تغذیه گیاه. جلد دوم. مرکز نشر دانشگاهی تهران.105ص.
· سدری م. ح.، و محمد جعفر ملکوتی . 1377.بررسی آهن، روی و مس در خصوصیات کمی و کیفیگندمآبی، مجله خاک و آب (شماره 5). انتشارات موسسهتحقیقات خاک و آب.
· شیخ بگلو ن، حسن زاده قورت تپه ع.، باغستانی م. ع.، زند ب. 1388. بررسی تاثیر محلول پاشی عنصر روی بر عملکرد کمی و کیفی ذرت دانه ای تحت شرایط تنش آب. مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی. جلددوم، شماره دوم، صفحات 59 تا 74.
· عبادي، علي. 1388. گوگرد و مصارف آن در كشاورزي. جهاد دانشگاهي تهران.
· عزت احمدی م، ح. مناظمی، م. ر. شکیبا، و م. ولی زاده. 1377. تاثیر سطوح و زمانهای مصرف کود ازته بر رشد، نمو و عملکرد گندم قدس در کشت بهاره. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی. جلد 2 شماره 2. صفحه 62 تا 73.
· ملکوتی، م. ج.، 1377، نقش ریز مغذی روی درافزایش تولید و محصولات کشاورزی. مجلهزیتون (ویژهنامه شماره 6). انتشارات وزارت کشاورزی، تهران.
· مومن، ا.، پازوکی، ا.، ممیزی، ح. ر. 1392 . اثر گوگرد گرانوله و کمپوست بر ویژگی های گندم بم منطقه سمنان. فصلنامه علمی پژوهشی فیزیولوژی گیاهان زراعی. جلد 3. شماره 9. ص46-35.
· Ahmad A and Abdin M.Z, 2006. Interactive effect of sulphur and nitrogen on the oil and protein contents and on the fatty acid profiles of oil in the seeds of rapeseed (Brassica compestris) and mustar (Brassica juncea L. czern and coss) genotypes. Journal of Agronomy Crop Science 185:49-54.
· AllowayBJ(2008). Zinc in soils and crop nutrition. International Zinc Association, Brussels, Belgium. pp. 1-135.
· Alloway, B.J. 2008. Zinc in Soils and Crop Nutrition. International Zinc Association (IZA), IFA, Second Edition, Brussels, Belgium, 136p.
· Bakhshandeh, A. 2001. Effects of water stress on the development of the inflorescence in two spring wheat. Proceedings of the 10th Australian Agronomy Conference, Hobart, 2001.
· Banks, L.W. 2004. Effect of timing of foliar zinc fertilizer on yield component of soybeans. Australian Journal of Experimental Agriculture and Animal Husbandry, 22: 116. 226-231.
· Beheraa S.K, et al., 2016. Lime and zinc application influence soil zinc availability, dry 1matter yield and zinc uptake by maize grown on Alfisols. SOIL Discuss., doi:10.5194/soil-2016-41, 2016
· Berglund, D.R. 2002. Soybean Production Field Guide for North Dakota and Northwestern Minnesota. Published in cooperative and with support from the North Dakota Soybean Council, 136p.
· Blake-Kalff M.M.A., Zhao F.J., Hawkesford M.J., McGrathS.P. (2001): Using plant analysis to predict yield losses causedbysulphur deficiency. Ann. Appl. Biol., 138: 123127.
· Boem, G. F. H., P. Prysupa and G. Ferraris. 2007. Seed number and yield determination in sulfur deficient soybean crops. J. Plant Nutr. 30(1): 93-104.
· Bybordy, A., B. PassebanEslam and P. Zargaripour. 2007. The study effect of different amounts of sulfur and zinc on two oilseed rape cultivars. West Azarbaijan Agricultural and Natural Resources Research Center Tabriz (Iran). 22 P. Abstract: 26969.
· Cakmak I, Kalayci M, Kaya Y, Torun AA, Aydin N, Wang Y, Arisoy Z, ErdemH, Yazici A, Gokmen OLO, Horst, WJ (2010a) Biofortification and localization of zinc in wheat grain. J 354Agric Food Chem. 58: 9092–9102.
· Cui, Y., Y. Dong, H. Li and Q. Wang. 2004. Effect of elemental sulfur on solubility of soil heavy metals and their uptake by maize. J. Environ. International 30(3): 323-328.
· Dilmaghani M.R., S. Hemmatyand N. Lotfali. Effects of Sulfur Application on Soil pH and Uptake of Phosphorus, Iron and Zinc in Apple Trees. Journal of Plant Physiology and Breeding 2012, 2(1): 1-10
· EL-Habbasha, S.F., Abdel salam, M.S and Kabesh, M.O. 2007. Response of two sesame varieties (sesame indicum L.) to partial replacement of chemical fertilizers by bio-organic fertilizers. Research Journal of Agriculture and Biology Sciences 3: 563-571.
· Garcia, de. La., Fuente, R., Carrion, C., Botella, S., Fornes, F., Noguera, V. and M. Abad. 2007. Biological oxidation of elemental sulfur added to three composts from different feed stocks to reduce their pH for horticultural purposes. Bioresource Technology 98: 3561-3569.
· Garnett, T.P., and R.D. Graham. 2005; Distribution and remobilization of iron and cupper in wheat. Annals of Botany. 95: 817-826.
· Genc Y., A. P. Verbyla, A. A. Torun, I. Cakmak, K. Willsmore, H. Wallwork and G. K. McDonald. 2006. Quantitative trait loci analysis of zinc efficiency and grain zinc concentration in wheat using whole genome average interval mapping
· Gonzalez D, Obrador A, Lopez-Valdivia LM, Alvarez JM. (2008). Effect of zinc source applied to soilson its availability to navy bean. Soil SciSoc Am J 72:641–649.
· Khan M.A., M.P. Fullerand F.S. Baluch. Effect of Soil Applied Zinc Sulphate on Wheat (Triticumaestivum L.) Grown on a Calcareous Soil in Pakistan. Cereal Research Communications 36(4), pp. 571–582 (2008).
· Liu, A., Hamel, C., Hamilton, R. I., Ma, B. L. and Smith, D. L. 2000. Acquisition of Cu, Zn, Mn, and Fe by mycorrhizal maize (Zea mays L.) grown in soil at different P and micronutrient levels. Mycorrhiza 9: 331-336.
· Malhi S.S and Gill K.S, 2006. Cultivar and fertilizer state interaction effects on canola yield, seed quality and S uptake. Canadian Journal of Plant Science 86: 91-98.
· Mohseni, S.H., Ghanbari, A., Ramazanpor, M.R., and Mohseni, M. 2006. Study effect quantity and methods consumer zinc sulfate and boric acid on yield, qualitative and nutrient absorption in two variety of grain corn. J Agric Sci. 31-38.
· Pederson G. A., Geoffery E. Brink, and Timothy E.Fair brother. 2005. Nutrient uptake. Agriculture and agri-food Canada. org–Soil fertility and management.
· Rose, L.A., Feltion, W.L., and Banks, L.W. 2002. Responses of four soybean variations to foliar zinc fertilizer. Australian Journal at Experimental Agriculture and Animal Husbandry, 21: 236-240.
· Sady W, S. Rozek, I.DomagałaSwiatkiewicz, R. Wojciechowska, A. Kołton. 2008. Effect of nitrogen fertilization on yield, nh4 + and no3 - content of white cabbage. Acta Sci. Pol., HortorumCultus 7(2) 2008, 41-51
· Salvagiotti, F., and D. J. Miralles. 2008. Radiation interception, biomass production and grain yield as affected by the interaction of nitrogen and sulfur fertilization in wheat. European Journal of Agronomy, 28: 282–290.
· Sharma, D.N., V.K. Khadar, R.A. Sharma and D. Singh. 1991. Effect of different doses and sources of sulphur on the quality and yield of mustard (Brassica juncea L.). Journal of Indian Society of Soil Science, 39: 197-200.
· Shinde D.B, Kadam R.M and Jadhav A.C, 2004. Effect of sulfur oxidizing micro- organism on growth of soybean. Journal of Maharashtra Agriculture University 29:305-307.
· Singh, Y. P., S. Mannj. 2007. Interaction effect of sulphur and zinc in groundnut (Arachishypogaea) and their availability in tonk district of Rajasthan. Indian Journal of Agronomy.
· Thalooth A.T., M.M. Tawfik and H. Magda Mohamed, A Comparative Study on the Effect of Foliar Application of Zinc, Potassium and Magnesium on Growth, Yield and Some Chemical Constituents of Mungbean Plants Grown under Water Stress Conditions. World Journal of Agricultural Sciences 2 (1): 37-46, 2006
· Thalooth, M., Tawfik, M., and Magda Mohamed, H. 2006. A comparative study on the effect of foliar application of Zinc, Potassium and Magnesium on growth, yield and some chemical constituents of Mung bean plants growth under Water stress conditions. World J Agric Sci. 2: 37-46.
· Bacillus
· Weggler-Beaton, R., D. Graham and M.J. Melaugin. 2003; The influence of low rates of arid-dried on yield and phosphorus and zinc nutrition of wheat (Triticum durum) and barley (HordeumVulgar ). Australian Journal of Soil Research. 41:293-308.
· Yusuf, G., Glenn, K. M. Donald, D. Robin and D. Graham. 2000. Effect of seed zinc content on early growth of barley (Hordeum vulgar L.) under low and adequate soil zinc supply. Aust. J. Agric. Res. 51: 37-45.
