برساخت فرهنگ دینداری در شبکه‏ اجتماعی اینستاگرام و نقش آن در تحول مرجعیت دینی

الموضوعات : مطالعات میان فرهنگی

ریحانه آقارجبی ¹ (دانشجوی دکتری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
محمدرضا رسولی ² (دانشیار، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
سید محمود نجاتی حسینی ³ (استادیار، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)

تاريخ الإرسال : 25 الأربعاء , صفر, 1444 تاريخ التأكيد : 09 الإثنين , جمادى الثانية, 1444 تاريخ الإصدار : 06 الخميس , ربيع الأول, 1445

الکلمات المفتاحية: برساخت, مرجعیت دینی, مرجعیت چندگانه, مرجعیت سنتی, فرهنگ دین‌داری,

ملخص المقالة :

این مقاله با هدف مطالعه تحول مرجعیت دینی بر اساس ابعاد فرهنگ دین‌داری برساخت شده در شبکه اینستاگرام انجام شده است. پژوهشگر که رویکردی استقرایی به موضوع داشت، تنها با تأکید بر دو نکته محورهای نظری خود را برای گردآوری داده ها مشخص نمود که عبارت‌اند از: کثرت گرایی دینی موجب از میان رفتن انحصارگرایی نمی شود و در ضمن، صرفاً انحصارگرایی در دین به پذیرش مرجعیت دینی منتهی نخواهد شد. پس از مرور بحث های نظری در این باره و مقایسه آن با پژوهش های انجام‌ شده، گردآوری داده ها را بر اساس اصول روش نتنوگرافی (مردم نگاری آنلاین) انجام داد. در بخش نمونه گیری ۱۵ صفحه در اینستاگرام که متعلق به دیدگاه های مختلف دینی بودند و منتسب به افراد شناخته شده که موافقان و مخالفان فرهنگ دین‌داری حاکم بر جامعه را شامل می شد، انتخاب شد. در بخش گردآوری داده ها پست های تصویری، نوشتاری و صوتی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از تحلیل داده ها نشان داد که فرهنگ دین‌داری دارای ابعاد مناسکی، پیامدی، تجربی، اعتقادی و اخلاقی هستند، اما نقش این ابعاد در تحول جایگاه مرجعیت سنتی به یک میزان نبوده است. در بُعد مناسکی، مرجعیت سنتیِ دینی جایگاه ویژه ای دارد، اما در بُعد پیامدی مرجعیت عقل و انتقاد عقلانی در برابر مرجعیت سنتی قرار می گیرد و دیدگاه های متفاوتی را در کارکردهای فرهنگ دینی نشان می دهد. تنوع تجربیات دینی به تنوع دیدگاه ها در نسبت دادن تجربه ها به مرجعیت سنتی نقش داشته و جایگاه مرجعیت سنتی در بُعد تجربی تضعیف شده است. در بُعد اخلاقی با دو سنخ قضاوت اخلاقی و قضاوت عقلانی مواجه هستیم که تعاریف معرفت شناختی از دین را با مرجعیت های چندگانه مشخص می کند و در بُعد اعتقادی، بدون خدشه وارد شدن به محورهای اساسی دین، مرجعیت چندوجهی بازنمایی شده است. درنهایت، چهار نوع مرجعیت در انواع دین‌داری مرجعیت گرا شناسایی شد که عبارت‌اند از مرید در دین‌داری عرفانی، ائمه و مرجع تقلید در دین‌داری سنتی، معیار عقلانیت در دین‌داری عقل گرا و تفسیر شخصی در دین‌داری خودمرجع.

المصادر:

 برگر، پیتر (۱۳۸۱). ذهن بی‏ خانمان، آگاهی و نوسازی، ترجمه محمد ساوجی، تهران: نشر نی.
 بستان نجفی، حسین (۱۳۹۴). فراتحلیل تحقیقات عرفی‏ شدن در ایران بر پایه شاخص‏ های برگرفته از متون دینی، فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی، سال سوم، شماره ۳ (پیاپی ۱۱): 53-89.
 بیچرانلو، عبدالله؛ حاجی محمدی، علی (۱۳۹۴). تعامل دین و رسانه در فضای نوین رسانه‌ای، قم: مرکز پژوهش و سنجش افکار، اداره کل پژوهش‌های اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
پورحسن، قاسم و لواسانی، سید محمدرضا (۱۳۹۷). تبیین نسبت مرجعیت، حقانیت، خاتمیت و توجیه باورهای دینی، نشریه قبسات، دوره 23، شماره 89: 6-35.
پیترسون، مایکل؛ هاسکر، ویلیام؛ رایشنباخ، بروس؛ بازینجر، دیوید (۱۳۸۳). عقل و اعتقاد دینی؛ درآمدی بر فلسفه نوین، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: نشر طرح نو.
جوکار قمی، حسن؛ ملکیان، نازنین (۱۳۹9). بررسی رابطه شبکه‌های اجتماعی مجازی و دین‌گریزی (مطالعه موردی: جوانان منطقه 15 شهر تهران)، نشریه تغییرات اجتماعی- فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی، دوره 17، شماره 1: 164- 176.
حسن‏پور، آرش؛ معمار، ثریا (۱۳۹۴). مطالعه وضعیت دین‏ ورزی جوانان با تأکید بر دین‌داری خودمرجع (ارائه یک نظریه زمینه‏ ای)، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره 8، شماره ۳: 99-131.
زیمل، گئورک (۱۳۹۵). گئورگ زیمل؛ گزیده مقالات با مقدمه زیگموند کراکاور، ترجمه شاگور بهیان، تهران: دنیای اقتصاد.
شجاعی زند، علیرضا (۱۳۷۸). عرفی شدن دین، فرد و جامعه، نقد و نظر. شماره 21 و 22: 188- 231.
طالبان، محمدرضا (۱۳۹۳). پیمایش ملی تدین اسلامی ایرانیان، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
علی‏پور، مسیح؛ محدثی گیلوایی، حسن؛ کرمی‏پور، الله‏کرم (۱۳۹۸). سنجش میزان مرجعیت‏ گرایی دینی و خوداتکایی دینی (مطالعه دو نسل پس از انقلاب اسلامی- گروه ‏های سنی ۱۵ تا ۳۰ سال و ۵۰ تا ۶۵ سال)، فصلنامه مطالعات فرهنگ- ارتباطات، سال 20، شماره 45: 205- 234.
غیاثوند، احمد (۱۳۹۵). رفتارها و باورهای ایرانیان: تحلیلی جامعه‌شناختی از چهار دهه دین‌داری در جامعه ایران، فصلنامه علوم اجتماعی، سال ۲۵، شماره ۷۳: 216- 275.
فخار نوغانی، وحید (۱۳۹۹). بررسی و نقد دیدگاه دیوید بیسینگر در دفاع از مدل انحصارگرایی دینی، پژوهشنامه فلسفه دین، سال 18، شماره2 (پیاپی ۶۳): 201- 222.
فلیک، اووه (۱۳۹۱). درآمدی بر روش تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
کلارک، کلی جیمز (۱۳۹۲). بازگشت به عقل: نقد رهیافت دلیل‌گرایی عصر روشنگری و دفاع از عقل و باور داشتن به خدا، ترجمه نعیمه پورمحمدی و مهدی فرجی‏پاک، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
کوثری، مسعود (۱۳۸۶). اینترنت، دین و فرهنگ مردم ‏پسند، فصلنامه نامه‏ صادق، سال 14، شماره 2: 5- 24.
کوزینتس، رابرت (۱۴۰۱). نتنوگرافی؛ بازتعریف: روشی برای مطالعه روابط و فرهنگ در محیط شبکه ‏ای، ترجمه محمدرضا رسولی و گویا نعمت ‏اللهی، تهران: دفتر مطالعات و برنامه‏ ریزی رسانه‏ ها با همکاری موسسه نشرآوران.
مرکز پژوهشی بتا – بررسی و تحلیل اطلاعات و داده‏ ها (۲۰۲۰) در https://beta-co.ir
میرزایی، حسین؛ باباصفری، نافع (۱۳۹۴). بررسی رابطه نوسازی و تکثرگرایی دینی در بین جوانان شهر و روستاهای سنندج، فصلنامه مطالعات جامعه ‏شناختی، دوره ۲۲، شماره 1: 103- 129.                                                                                                                                                میرزایی، خلیل؛ آقاسیدحسنی، لیلا؛ فلاحی، علی (۱۳۹۵). رابطه دین‌داری و عضویت افراد در شبکه ‏های اجتماعی نیکوکاری، فصلنامه دین و ارتباطات، دوره ۲۳، شماره ۲ (پیاپی ۵۰): 147- 174.
 نوربخش، یونس؛ مولایی، محمدمهدی (۱۳۹۰). دین رسانه ‏ای (دین الکترونیک)، فصلنامه دین و رسانه، سال 9، شماره 2 (پیاپی 97): 88- 116.
نیک‏پی، امیر (۱۳۹۸). مدرنیته، سیاست و سکولاریزاسیون؛ ریشه‏ های انقلابی به نام دین، تهران: نگاه معاصر.
همیلتون، ملکم (۱۳۸۷). جامعه‏ شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
هورسفیلد، پیتر جی (۱۳۸۲). تحول دین در عصر همگرایی رسانه‏ای در بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، تهران: سروش.
هوور، استوارت ام (۱۳۹۱). دین در عصر رسانه، ترجمه علی عامری و همکاران، قم: نشر دفتر عقل.
هیک، جان (۱۳۸۴). پلورالیسم دینی و اسلام، ترجمه محمد محمدرضایی، نشریه قبسات، شماره 37: 39- 54.
هیک، جان (۱۳۸۶). مباحث پلورالیسم دینی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر علم.
یزدانی، عباس؛ جهان‏ مهر، مهدی (۱۳۹۲). مقایسه دیدگاه تکثرگرایی دینی هیک با دیدگاه انحصارگرایی دینی پلنتینگا، فصلنامه علمی- پژوهشی الهیات تطبیقی، سال 4، شماره 10: 71- 82.

Azimaton, A., Noor Hazlina, H. & Hasrina, M. (2015). Muslims in cyberspace: exploring factors influencing online religious engagements in Malaysia.  Media Asia, Volume 42, Issue 1-2, Pp: 61-73.
Brubaker, P. J. & Haigh, M. M. (2017). The Religious Facebook Experience: Uses and Gratifications of Faith-Based Content. Social Media and Society, Volume: 3 issue: 2, Pp. 1-11.
Bruer, J. (2000). The myth of the first three years: A new understanding of early brain development and lifelong learning. New York: Free Press.
Castells, M. (2001). The Internet Galaxy, Reflections on the Internet, Business and Society. Oxford, Oxford University Press.
Holmes, D. (1997). Virtual Politics: Identity and Community in Cyberspace. London: Sage Publications.
Horsfield, P. (1997). Changes in Religion in Periods of Media Convergence. pp. 167-183 in Stewart Hoover and Knut Lundby (eds.) Rethinking media, religion and culture. Thousand Oaks, Sage, 1997.
Kozinets, R. V. (2015). Netnography: Redefined. California: SAGE Publications.
Kozinets, R.V., Valck, K. D., Wojnicki, A.C. & Wilner, S.J.S. (2010). Networked narratives: Understanding word-of-mouth marketing in online communities. Journal of marketing 74 (2), 71-89.
Varner, G. (1993). In Defense of the Vegan Ideal.Journal of Agricultural and Environmental Ethics 7: 29–40.