بررسی جایگاه آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

الموضوعات :

حسن گلچین نژاد دزفولی ¹ , خلیل غفاری ² , علیرضا فقیهی ³

1 - دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی ، گروه علوم تربیتی ، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک ، اراک ، ایران
2 - دانشیار ، گروه علوم تربیتی ، برنامه ریزی درسی ، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد الیگودرز ، الیگودرز ، ایران
3 - استادیار ، گروه علوم تربیتی ، مدیریت آموزشی ، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک ، اراک ، ایران

تاريخ الإرسال : 20 الأربعاء , شوال, 1444 تاريخ التأكيد : 04 الأربعاء , شعبان, 1445 تاريخ الإصدار : 04 الأربعاء , شعبان, 1445

الکلمات المفتاحية: آموزش خودمراقبتی , برنامه درسی قصد شده , .علوم تجربی, بهداشت,

ملخص المقالة :

هدف : پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی بود. روش و ابزار : روش پژوهش از مطالعات تحلیل محتوا و با اهداف کاربردی بود. جامعه پژوهش کتاب علوم تجربی بود. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش های آمار توصیفی استفاده شد. پایایی داده‌ها از روش هولستی بررسی شد. یافته ها : در دسته‌بندی اول مؤلفه های خود مدیریتی، مهارت‌های ارتباطی و مهارت کسب اطلاعات بررسی شد که مؤلفه مهارت‌های ارتباطی به طور قابل ملاحضه ای بیش از دو مؤلفه دیگر مورد توجه بود. دسته‌بندی دوم مؤلفه‌های فردی، رفتاری و محیطی به یک میزان مورد توجه بود. دسته‌بندی سوم مؤلفه حفظ سلامت نسبت به بیماری های جزئی، مزمن و حاد فراوانی بیشتری داشت. دسته‌بندی چهارم مؤلفه تنظیم‌کننده بر سایر مؤلفه‌ها یعنی پیشگیرانه، واکنشی و بازگرداننده سلامتی برتری داشت. دسته بندی پنجم مؤلفه جسمی نسبت به مؤلفه روانی، عاطفی، معنوی، مدرسه و جامعه بیشتر مورد توجه بود. نتیجه گیری : با توجه به نتایج پژوهش ، همگونی در مؤلفه های مختلف خودمراقبتی در کتاب علوم رعایت نشده است و با توجه به این یافته‌ها به برنامه‌ریزان درسی پیشنهاد می‌شود، وضعیت آموزش خودمراقبتی در کتاب علوم بازنگری شود. پیشنهادها: پیشنهاد می گردد به این عدم توازن براساس دسته بندی های اول، سوم، چهارم و پنجم توجه گردد و محتوای کتاب درسی در هر سه پایه چهارم، پنجم و ششم مورد بازبینی و بازنگری قرار بگیرند.

نص كامل:



بسمه تعالی

بررسی جایگاه آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

Examining the Place of Self-care Education In The Intended Curriculum of Experimental Sciences Of the Second Year of Elementary School

 

 

مقاله پژوهشی

چکیده

هدف : پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم مقطع ابتدایی بود.

روش ها: روش پژوهش از مطالعات تحلیل محتوا و با اهداف کاربردی بود. جامعه پژوهش کتاب علوم تجربی بود. جهت تجزیه و تحلیل داده­ها از روش های آمار توصیفی استفاده شد. پایایی داده­ها از روش هولستی بررسی شد.

نتایج : در دسته­بندی اول مؤلفه های خود مدیریتی، مهارت­های ارتباطی و مهارت کسب اطلاعات بررسی شد که مؤلفه مهارت­های ارتباطی به طور قابل ملاحضه ای بیش از دو مؤلفه دیگر مورد توجه بود. دسته­بندی دوم مؤلفه­های فردی، رفتاری و محیطی به یک میزان مورد توجه بود. دسته­بندی سوم مؤلفه حفظ سلامت نسبت به بیماری های جزئی، مزمن و حاد فراوانی بیشتری داشت. دسته­بندی چهارم مؤلفه تنظیم­کننده بر سایر مؤلفه­ها یعنی پیشگیرانه، واکنشی و بازگرداننده سلامتی برتری داشت. دسته بندی پنجم مؤلفه جسمی نسبت به مؤلفه روانی، عاطفی، معنوی، مدرسه و جامعه بیشتر مورد توجه بود.

نتیجه گیری : با توجه به نتایج پژوهش ، همگونی در مؤلفه های مختلف خودمراقبتی در کتاب علوم تجربی رعایت نشده است و با توجه به این یافته­ها به برنامه­ریزان درسی پیشنهاد می­شود، وضعیت آموزش خودمراقبتی در کتاب علوم تجربی دوره دوم ابتدایی بازنگری شود.

کلید واژه:آموزش خودمراقبتی ، برنامه درسی قصد شده ، علوم تجربی، بهداشت

 

 

 

Original Articl

 

Abstract

Purpose: The purpose of this study was to investigate the place of self-care education in the intended curriculum of experimental sciences.

Methods: The research method was a content analysis study with practical goals. The research community was the book of experimental sciences. Descriptive statistics methods were used to analyze the data. The reliability of the data was checked by the Holstein method.

Results: In the first category of self-management components, communication skills and information acquisition skills were investigated, and the communication skills component was considered significantly more than the other two components. The second category of individual, behavioral and environmental components was of equal interest. The third category of health maintenance component was more frequent than minor, chronic and acute diseases. fourth category of regulatory component was superior to other components, i.e. preventive, reactive and restoring health. The fifth category of the physical component was more important than the mental, emotional, spiritual, school and community components.

Conclusion: According to the results of the research, the homogeneity in the different components of self-care in the textbook of experimental sciences has not been observed, and according to these findings, it is suggested to the lesson planners, the status of teaching self-care in the textbook of experimental sciences of the second elementary school be revised

Keywords: self-care education, intended curriculum, experimental sciences, health

 

 

 

مقدمه

مدارس به عنوان محیطی که در آن کودکان و نوجوانان در آن زندگی می‌کنند و یاد می‌گیرند، مرتبط با خانواده و در جامعه گسترده‌تر، تأثیر مهمی بر سلامت هر دانش‌آموز دارند (یوردان و همکاران¹، 2021).مدارس محیطی ایده آل برای ارتقا سطح سلامت هستند و می توانند یک بستر مناسب برای یادگیری و تمرین رفتارهای مثبت بهداشتی و خود مراقبتی را فراهم آورند.دانش آموزان بخش زیادی از وقت خود را در مدرسه صرف می کنند. در نتیجه مدارس پتانسیل اینکه یک دامنه پرقدرت نفوذ بر سلامت دانش آموزان باشند را دارا هستند ( عظیمی ، 1399) شواهد نشان می‌دهد که برای بهبود سلامت و کاهش نابرابری، همه دانش‌آموزان باید از سنین پایین و تا زمانی که ممکن است به مدرسه بروند ، موفقیت تحصیلی در آن ها به حداکثر برسد. بنابراین، فراتر از مزایای آموزشی، مدارس برای آموزش سلامت نیز مهم هستند (یوردان و همکاران، 2021).

 چند دهه است که کشورهای جهان برای اصلاح مشکلات مربوط به خانواده و ارتقای مهارتهای فردی مورد نیاز در خانواده از آموزش و پرورش به مثابه بستری مهم برای آموزش به کودکان و نوجوانان بهره برده‌اند، اما این مهم در آموزش و پرورش ایران دچار نقصان جدی است، به طوری‌که حتی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز بر اضافه کردن درسی با همین موضوع به فهرست دروس مدارس تاکید شده است. در واقع سیاستگذاری زمانی می‌تواند عملاً به واقعیت بپیوندد که نیاز دانش آموزان را به درستی بشناسد.(فریدونی ،1399)

ارتباط بین سبک زندگی و وضعیت آموزشی در بسیاری از مطالعات پژوهشی از قبیل یامادا و همکاران² (2019)، دکرس و همکاران³ (2019)، الیکاندره و همکاران⁴ (2022) و تراساکی و همکاران⁵ (2017) مورد تأیید قرار گرفته است. نقش الگویی معلم، تأثیرپذیری دانش آموزان در مقطع حساس کودکی و نوجوانی، تأثیر غیرقابل انکار محتوا و کتب درسی، ساختار سازمانی و نوع مدیریت و برنامه آموزشی همگی از علل مهم در نهادینه سازی سبک زندگی در بین افراد یک جامعه است و بیانگر نقش مهم آموزش و پرورش در سبک زندگی است .(امینی و همکاران،1398).

بسیاری از مداخلات بهداشتی از مدارس به‌عنوان بستری استفاده کرده‌اند. اغلب برای ابتکارات ، برنامه‌ای مستقل برای کاهش خطرات سلامتی، و گاهی برای رویکردهای جامع‌تر استفاده شده ، اما مداخلات، جذب و پایداری عموماً ناامیدکننده هستند (یوردان و همکاران، 2021). در کشور ایران براساس آمار سال 1400، تعداد کل دانش آموزان کشوراز مرز 14 میلیون نفر نیز فراتر است. با توجه به این موضوع ، آموزش خودمراقبتی و سلامت جسمی دانش­آموزان برای جامعه ای پویا و سالم لازم و ضروری است. آموزش بهداشت و سلامت و توسعه فرهنگ بهداشتی دانش آموزان اهمیت بسیاری دارد و یک برنامه منسجم و کامل در این حوزه ضرورت دارد (عظیمی، 1399). 

یکی از بهترین رویکردها در زمینه سلامت دانش آموزان، ،توجه به مقوله خودمراقبتی و اصول آن، متناسب با رشد جسمی آنها است. خودمراقبتی، مراقبتی است که توسط افراد برای تأمین، حفظ و ارتقای سلامت و عافیتشان انجام می شود. خودمراقبتی مهمترین شکل مراقبت اولیه است . این فعالیت ها بر اساس دانش و مهار تهای حرفه ای و غیرحرفه ای بنا شده و توسط افراد به صورت جداگانه و یا با  همکاری مشارکتی با افراد حرفه ای انجام می شود . خودمراقبتی به جنبه هایی که تحت کنترل فرد هستند، تمرکز دارد؛ بنابراین با توجه و تقویت این توانمندی ها نزد دانش آموزان می توان گامی مهم در راستای ارتقای سلامت خودمراقبتی آنها برداشت (زری مقدم و همکاران ، 1400)

خود مراقبتی از جمله مباحثی است که در سبک زندگی سالم، یادگیری آن و اجرای آن در زندگی حائز اهمیت است. خودمراقبتی به عنوان بکارگیری فعالیت هایی است که توسط فرد از طرف او در حفاظت، توسعه، ارتقاء، پیشگیری از بیماری ها و مقابله با بیماری آغاز و محقق می شود (ایستر⁶، 2020).

در دانش سلامت و پزشکی نوین بر خودمراقبتی تاکید بسیاری شده است. قرآن کریم به سلامت و پرورش روح و سلامت جسم توجه کامل داشته است. از آنجا که دین مبین اسلام بعنوان کامل‌­ترین دین الهی، دارای دستورات جامع و کاملی در حوزه سلامت می‌­باشد؛ لذا با بررسی و جمع­‌بندی و تطبیق دستورات الهی با دستورات علم پزشکی در خصوص خودمراقبتی، می‌­توان گامی در جهت مؤثرتر کردن آموزش­‌ مهارت هایی چون مراقبت از خود در مدارس برداشت. (امیدوار ، 1395).

نگهداشت و ارتقای سلامتی، همواره از اهداف تمامی مکاتب طبی بوده است. حکما و اطبای ایرانی نیز بر این مهم تاکید زیادی داشته و تحت عنوان حفظ الصحه بالاسباب السته ، یکی از فصول کتب جامع خود را به آن اختصاص داده و حتی کتاب جداگانه ای را به آن اختصاص می دادند.(آدابی نیا و همکاران ، 1398)

نظریه خودمراقبتی که برای اولین بار توسط دورتئا اورم⁷ ایجاد شد بر اساس توانایی فرد در به عهده گرفتن مسئولیت سلامتی خود است. خودمراقبتی با تأثیرگذاری بر عوامل درونی و بیرونی افراد به عنوان یک عمل مراقبت از خود پدیدار می شود (ایستر، 2020). تعریف کاری سازمان جهانی بهداشت⁸ (2019) از خودمراقبتی «توانایی افراد، خانواده‌ها و جوامع برای ارتقای سلامت، پیشگیری از بیماری، حفظ سلامت، و مقابله با بیماری و ناتوانی بدون حمایت مراقبت‌های بهداشتی است. دامنه خودمراقبتی در این تعریف شامل ارتقای سلامت است. پیشگیری و کنترل بیماری؛ خوددرمانی؛ ارائه مراقبت به افراد وابسته؛ جست‌وجوی مراقبت‌های بیمارستانی ، تخصصی در صورت لزوم؛ و توانبخشی، از جمله مراقبت تسکینی شامل آن می گردد. این تعریف تشخیص و نشان می دهد که افراد برای حفظ سلامت ، یا پاسخ به علائم با تعیین رفتار سلامت جویانه خود و زمان ارتباط با مراقبت حرفه ای اقدام می کنند. خودمراقبتی رفتاری داوطلبانه است که بر اساس خواست و ارادة افراد صورت         می پذیرد و طی آن فرد با کسب دانش و مهارت کافی قادر خواهد بود با اتکای به خود از سلامتش مراقبت کند. ارادة مراقبت از خود ، موتور محرک رفتارهای خودمراقبتی محسوب می شود (قنبری و همکاران ، 1399).

خودمراقبتی شامل اعمالی است آموخته شده ، آگاهانه و هدفدار که افراد برای خود ، فرزندان و خانواده شان انجام می دهند تا تندرست بمانند ، از سلامت خوب ذهنی و جسمی خود نگهداری کنند ، نیازهای اجتماعی و روانی خود را بر آورده سازند، از بیماری یا حوادث پیشگیری کنند ، ناخوشی ها و وضعیت های مزمن را مراقبت کنند و نیز از سلامت و عافیتشان بعد از بیماری حاد یا ترخیص از بیمارستان نگهداری کنند. خودمراقبتی در ارتقاء نظام سلامت کشور و ارتقاء سطح سلامت جامعه نقش بسیار مهمی دارد . بر اساس شواهد به دست آمده از کشور انگلستان با حمایت از آموزش خودمراقبتی ، ویزیت پزشکان عمومی می تواند تا 40 % کاهش یابد ، ویزیت های سرپایی می تواند تا 17% کاهش یابد ، همچنین روزهای غیبت از مدرسه می تواند تا 50 % کاهش یابد. (کمالی ، 1398).

خودمراقبتی موجب ارتقای سلامت وکیفیت زنـدگی،افـزایش رضـایت بیمـاران،منطقـی شـدن اسـتفاده از خدمات ،کاهش ویزیت های بعدی بیماری ها ،کاهش بستری شدن دربیمارستان ،کاهش طول دوره اقامت بیمار دربیمارستان ،کـاهش ویـا تعـدیل مـصرف داروهاوکاهش روزهای غیبت ازکار همگی تا 50 درصد گزارش شده است. شواهدمتقن،نشان ازآن دارندکه باترویج خودمراقبتی به عنوان یک رویکرد سلامت متکی بـرمـردم،مـی تـوان پیش بینی صرفه جویی  درهزینه ها شاهدبود.این صرفه جویی ها،هزینـه مراقبـت هـای سـطوح پایـه و تخصصی و همچنین پذیرش برنامه ریزی شده وبدون برنامه بیماران و پذیرش هـای سـرپایی را شامل می شود .در انگلستان ، ارزش مالی این صرفه جویی معادل4/4میلیارد پوند است.البته شواهد دیگری هم هـستندکـه گرچه خیلی واقع بینانه نیستند اماازظرفیت صرفه جویی20درصدی بااجرای رویکردسلامت متکی برمـردم، خبـر می دهند.

 بنابراین خودمراقبتی شامل اقداماتی است که تحت کنترل فرد برای مدیریت سلامت از خود و از جمله بیماری های غیرواگیر یا جنسی و سلامت باروری است (ناراسیمهان و کاپیلا⁹، 2019).آمارها حاکی از آنست که 53 % از علل مرگ و میرها به سبک زندگی دررفتارهای غیربهداشتی و مراقبت نکردن از خود مربوط می شود. با توجه به اینکه مطالعات متعددی بیانگر این موضوع بوده اند که رفتارهای ارتقاء دهنده سلامتی درحد مناسب نمی باشند ، برنامه­ریزی به منظور حذف یا اصلاح رفتارهای بهداشتی نامطلوب و ایجاد و حفظ رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در دانش آموزان و آموزش خودمراقبتی را امری اجتناب ناپذیرمی دانند.( منتظری لمراسکی ، 1397)تخمین زده می شود که ۶۵ تا ۸۵ درصد همه مراقبت های سلامت به وسیله خود شخص و خانواده او، بدون دخالت متخصصان صورت می پذیرد. تأثیر خودمراقبتی در بهبود پیامدهای سلامت و کاهش هزینه ها، در مطالعات متعدد به اثبات رسیده است.(زری مقدم و همکاران ، 1400)

دربرنامه تحول نظام سلامت،برنامه ملی خودمراقبتی به عنوان پنجمین برنامه ملی تحول نظام سلامت در حـوزه بهداشت طراحی وبسته خودمراقبتی درتاریخ18/7/1394،طی نامه شماره11036/300 د معاونت محترم بهداشـت برای اجرا،ابلاغ گردید.(کاهنی ، 1401)

خود مراقبتی می تواند درصد بالایی از عوارض بیماری های جسمانی و روان شناختی را کاهش دهد و سبب ارتقای توانایی ها و انجام بهتر فعالیت های روزانه و دست یابی به استقلال در بین افراد جامعه شود . حمایت از خود مراقبتی شامل فعالیت هایی است که سازمان ها و نهادهای حمایت کننده به صورت رسمی و غیررسمی در جهت کمک به فرد برای خود مراقبتی انجام می دهند (فریدونی، 1399).

-عظیمی (1399) در تحقیقی با عنوان تحلیل محتوا درس علوم تجربی پایه سوم ابتدایی بر اساس مفروضه های نظام سلامت در مدارس ایران به نتایج ذیل دست یافت : نتایج تحلیل محتوای نشان داد که بررسی کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی بیشترین فراوانی مؤلفه مربوط به شاخص سلامت تغذیه با 36/0 مقدار بهنجار و کمترین مربوط به شاخص های سلامت محیط زیست و پیشگیری از رفتارهای پر خطر با 006/0 می باشد. یافته های حاصل از فراوانی مؤلفه ها نشان داده است که هر یک از شاخص های مؤلفه های مذکور به صورت متوازن موردتوجه قرار نگرفته و کتاب های درسی به یک نسبت ، مؤلفه های آموزش سلامت را پوشش نداده اند. لذا پیشنهاد می شود که مؤلفان کتاب های درسی، در ویرایش های بعدی به این امر توجه لازم را داشته باشند. بیان می کند کتاب­ های علوم تجربی دوره ابتدایی به مؤلفه­ ها­ ی سلامت تغذیه و سلامت جسمانی، سلامت خانواده، سلامت روانی و سلامت محیط بیش از سایرین و به مؤلفه پیشگیری بسیار اندک پرداخته شده است. توزیع مؤلفه های خود مراقبتی در کتب علوم تجربی ابتدایی به پنج حوزه ورزش وتحرک بدنی، بهداشت دهان و دندان، بهداشت عمومی، تغذیه و بیماری ها است که در مورد هریک از آنها درصد فراوانی خاصی در کتاب های علوم وجود دارد. برخی از مواردی که در عرصه خود مراقبتی نیاز به تبیین دارد ولی در کتب علوم تجربی مورد غفلت قرار گرفته و مغفول مانده است، مانند مضرات سیگار کشیدن ، ولی در زمینه های دیگر به خود مراقبتی تا حدودی توجه شده است .

- میرزایی در تحقیقی (1394) نشان داد آموزش بهداشت فردی و سلامت به دانش آموزان، بعداز تشکیل کلاس های آموزش به آن ها ، بهداشت فردی دانش آموزان بهتر شده و دانش آموزان بیشتر از خودشان مراقبت کردند.نتایج این بررسی نشان داد که خانواده ها هم اطلاعات دقیقی از بهداشت ندارند و همچنین دانش آموزان با تشویق بهتر به رعایت بهداشت عمل می کنند که پس از آموزش هایی که برای آنها برگزار شد و همچنین راه هایی که پیشنهاد شد نتیجه مطلوب تری حاصل شد. 

- در تحقیقی که بریم نژاد و همکاران(1393) با عنوان بررسی تأثیر آموزش خودمراقبتی بر کیفیت زندگی دانش آموزان     داشته اند نشان می دهد که مداخلات آموزشی و ارتقاء توان خودمراقبتی در دانش آموزان موجب افزایش کیفیت زندگی آن ها         می شود ، بنابراین با توجه به بار اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن می توان در برنامه ریزی برای گروه های سنی از آموزش خودمراقبتی برای بهبود عملکرد و تقویت حس خودمراقبتی آن ها استفاده نمود ، در نتیجه این پژوهش نشان داد که میانگین نمرات کیفیت زندگی بعد از آموزش خودمراقبتی ، افزایش داشته که نشان تأثیر گذاری آن بر کیفیت زندگی دانش آموزان بوده است.

- حشمتی (1393) در تحقیقی نشان داد که سبک زندگی بهداشتی نیمی از دانش آموزان درسطح مطلوبی نبود. باید دانست که دانش آموزان به اندازه بزرگسالان بهداشت و مراقبت از خود را موضوع با اهمیتی تلقی نمی کنند و در مراقبت از خود توجه لازم را ندارند ، این درحالی است که بسیاری از الگوهای رفتاری بزرگسالان درزمان کودکی و به خصوص نوجوانی شکل می گیرد. لذا توجه کافی به سلامت خودمراقبتی در مقطع ابتدایی درواقع سرمایه گذاری برای آینده هرکشوری محسوب می شود. ( منتظری لمراسکی ، 1397)

با توجه به بعضی تحقیقات داخلی که در زمینه سلامت و تغذیه انجام شده، نتایج حاکی از آن است که در دوره ابتدایی به دانش آموزان و کتابهای این دوره به خصوص علوم تجربی توجه قابل قبولی در زمینه سواد سلامت و خودمراقبتی نشده است و بطور مؤثر و کافی به این موضوع پرداخته نشده است .بنابراین بخش بزرگ این امر بر عهده آموزش و پرورش است. از آنجا که آموزش دوره ابتدایی به عنوان مبنا و اصل همه آموزش ها مطرح میشود و سنگ زیربنای نظام آموزشی به شمار می آید، توجه اساسی به این دوره اهمیت ویژه ای دارد؛ محتوای کتاب های این دوره در ذهن دانش آموزان، اولین نقش هایی هستند که بر لوحی صاف و سفید نقش می بندد(غلامی و همکاران ، 1397)

مطالعات مختلف خارجی نیز نشان می دهد که عملکرد دانش آموزان دوره ابتدایی در زمینه خودمراقبتی هم متفاوت است.

 - لیانتان ، باکار¹⁰ (2013) در پژوهشی با عنوان بررسی دانش بهداشت فردی ، نگرش و عملکرد در مدرسه ابتدایی در کشور مالزی نشان داد که در مشخصات دموگرافیک مورد تجزیه و تحلیل ، تفاوت معنی داری در زمینه شیوه های دست شستن بین دانش آموزان و مراقبت از خود متفاوت است. ارتباط مثبت بین دانش بهداشت دست ها و شیوه های عملکردی وجود دارد ؛ نتایج نشان داد که تلاش مستمر بیشتری باید در آموزش و پرورش در زمینه بهداشت و آموزش خودمراقبتی مدارس ابتدایی صورت گیرد.

- گوینان ، مک کویین¹¹ (2013) در پژوهشی با عنوان برنامه سلامت مدارس نشان داد که یک برنامه آموزشی جامع و رعایت قوانین خودمراقبتی در کاهش غیبت دانش آموزان در دوره ابتدایی تأثیر مثبت دارد ، همچنین برنامه ی آموزش بهداشت ترکیبی از آموزش های خودمراقبتی ویژه معلمان و دانش آموزان است.

- راندل ، وب ، لوکت¹² (2013) در پژوهشی با عنوان تأثیر مداخله ی آموزش سلامت بر رعایت بهداشت فردی دانش آموزان نشان داد که آموزش خودمراقبتی در علوم تجربی تأثیر مثبت و معناداری بر سلامت دانش آموزان دارد.

- گرالد ، ژنگ¹³ (2012) در پژوهشی با عنوان آیا برنامه بهداشت فردی ، می تواند بیماری ها را در دانش آموزان کاهش دهد؟ نشان داد که برنامه های درسی مرتبط با بهداشت فردی و خودمراقبتی ، رابطه مثبتی با کاهش بیماری ها ، در یک توالی زمانی دارد و برنامه های اجرا شده ، تأثیر مثبتی بر یادگیری و آموخته های دانش آموزان داشته است.

- گوون و گوردال¹⁴ (2010) در پژوهش خود با عنوان چه محتوایی از دانش می تواند بهداشت فردی و خودمراقبتی را در دانش آموزان افزایش دهد؟ به این نتایج رسیده اند زمانی که دانش آموزان درگیر آموزش عملی مراقبت از خود و مشاهده مستقیم و ملموس در علوم تجربی می شوند موفق تر عمل می کنند و برنامه ی درسی آموخته شده را در آموزش خود مراقبتی بهتر تحقق می دهند.

در اینجا لازم است تعاریفی از برنامه درسی و همچنین برنامه درسی قصد شده ارائه گردد:

گاتاوا¹⁵  معتقد است برنامه درسي كل تجربيات دانش‌آموزان را شامل مي‌شود كه مدرسه در قبال آن مسئول است.

از نگاهی دیگر برنامه درسی قصد شده،به آرمان ها، هدف ها، محتوا، روش های یاددهی-یادگیری و وسایل پیش بینی شده در برنامه درسی توجه دارد که در یک نظام آموزشی از جانب برنامه ریزان درسی توصیه می شود (حسین پناه ، 1396).

- منظور از برنامه درسی قصد شده از نگاه ترنس¹⁶  که گاهی اوقات به آن برنامه درسی«نوشتاری» نیز گفته می شود به        آرمان ها، اهداف، محتوا و روش های یاددهی-یادگیری، شیوه ارزشیابی و پیشرفت یادگیری در یک برنامه درسی اشاره           می کند. این برنامه از سوی برنامه ریزان درسی،متخصصان و کارشناسان نظام آموزشی در سطح ملّی تهیه و تدوین و به مدارس تجویز می شود .

- تشرينگ¹⁷  معتقد است برنامه درسي قصد شده عبارتند از آرمان‌ها، اهداف، محتوا روش‌هاي ياددهي ــ يادگيري، شيوه ارزشيابي و پيشرفت يادگيري در يك برنامه درسي است.

- روبيتايل¹⁸ معتقد است برنامه درسي قصد شده از طريق تحليل كتاب‌هاي درسي، راهنماي برنامه، امتـحانات،دسـتورالعـمل‌ها و بخشـنامه‌هاي رسمي مورد مطالـعه و بررسـي قرار مي‌گـيرد. (جمالی فر، 1395)

مسأله و محور اصلی مطالعات و تحقیقات در این پژوهش این است :

 

سوال اصلی پژوهش

بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

سوالات فرعی پژوهش

1- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های خودمدیریتی ، مهارت های ارتباطی و مهارت کسب اطلاعات در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

2- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های فردی ، رفتاری و محیطی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

3- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های حفظ سلامت نسبت به بیماری های جزئی ، مزمن و حاد در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

4- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های تنظیم کننده ، پیشگیرانه ، واکنشی و بازگرداننده سلامتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

5- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های جسمی ، روانی ، عاطفی ، معنوی مدرسه و جامعه در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

مواد و روش شناسی

اين پژوهش در زمره مطالعات توصیفی از نوع تحلیل محتوا و با اهداف کاربردی است. جامعه آماري عبارت است از کلیه کتاب های درسی علوم تجربی دوره دوم مقطع ابتدایی بود که مجموعاً شامل سه کتاب علوم تجربی پایه های چهارم ، پنجم وششم ابتدایی می باشد که از این بین هر سه کتاب به روش سرشماری ، به عنوان نمونه پژوهشی انتخاب شدند. بدین منظور ابتدا برای دست‌یابی به محتوای برنامه درسی علوم تجربی دوره دوم ابتدایی، کتاب درسی علوم تجربی دوره دوم ابتدایی مورد مطالعه و تحلیل محتوا قرار گرفت. در نتیجه ابزار گردآوری نیز کتاب درسی علوم تجربی پایه های چهارم، پنجم و ششم ابتدایی بود. 

در این پژوهش، برای تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از روش های آمار توصیفی (تهیه جداول فراوانی و درصد فراوانی) استفاده شده است. جهت بررسی پایایی داده­های بدست آمده از روش هولستی استفاده شد. در این روش با استفاده از میزان توافق بین تعداد موارد کدگذاری شده بین دو کدگذار استفاده می کنند. در این روش دو برابر تعداد توافقات بین دو نفر کدگذار ، بر کل تعداد موارد کدگذاری شده بین دو نفر تقسیم می شود و اگر این مقدار بیش از 6/0 باشد نشان می­دهد بین دو کدگذار توافق وجود دارد. مقدار بدست آمده در این پژوهش برابر با 78/0 بود که نشان می دهد پایایی کدگذاری وجود داشته ولذا به نتایج پژوهش می توان اعتماد کرد.

یافته ها

در این بخش در پاسخگویی به سؤال پژوهش مبنی بر اینکه "بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است؟" به تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی پایه های چهارم، پنجم و ششم پرداخته شد که نتایج به تفکیک در سه بخش ارائه شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1: تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

مؤلفه	پایه	برخی از مصادیق (صفحه کتاب)	فراوانی (درصد فراوانی)
براساس دسته اول مؤلفه های خود مدیریتی، مهارت های ارتباطی و مهارت کسب اطلاعات
خود مدیریتی	چهارم	-	0 (0)
	پنجم	-	0 (0)
	ششم	-	0 (0)
مهارت های ارتباطی	چهارم	کمک از دیگران هنگام استفاده از آب داغ (37). انجام آزمایش به صورت گروهی و برقراری ارتباط (92،65، 64، 52، 2،10،12،24). کارگروهی در انجام فعالیت ها (16). مشارکت در انجام کارهای خانه (13). برقراری ارتباط با دوستان و ورزش های گروهی (42)	12 (1/57)
	پنجم	بازی های گروهی:1،2،63. مشارکت در کار گروهی:26،30،56،61،71،72،98. ورزش کردن گروهی:35،45. ارتباط با هم کلاسی ها:53،	14 (56)
	ششم	انجام کارگروهی:27،32،57،63،92 انجام ورزش های جمعی:39،44	7 (100)
مهارت کسب اطلاعات	چهارم	شوینده ها برای جانداران و طبیعت مضرند (14). استفاده از دماسنج برای کنترل دمای محیط (35). زباله های کاغذی را جدا می کنم:58. تشخیص و جداسازی زباله های خشک (58).	9 (8/42)
	پنجم	تأثیر آب بر رشد گیاهان:91. شرایط مختلف زندگی گیاهان:94. نقش آب و خاک بر رشد گیاه:94. خاک مناسب برای کشاورزی:96. نیاز گیاه به هوا:96. تأثیر نور بر رشد گیاهان:97.	11 (44)
	ششم	-	0 (0)

 

---

[1]  . Jourdan, Gray, Barry, Caffe, Cornu, Diagne, F., ... & Sawyer

[2]  . Yamada, Sekine, Tatsuse, & Asaka

[3]  . Deckers, Nooyens, van Boxtel, Verhey, Verschuren  & Köhler

[4]  . Alicandro, G., Bertuccio, P., Collatuzzo, G., Pelucchi, C., Bonzi, R., Liao, L. M., ... & La Vecchia

[5]  . Terasaki, H., Yamashita, T., Yoshihara, N., Kii, Y., & Sakamoto

[6]  . Ister

[7]  . Dorothea Orem

[8]  . World Health Organization’s (WHO)

[9]  . Narasimhan, M., & Kapila

[10]  Liantan & bakar

[11]  Guinan & mac coin

[12]  Randel & web & luket

[13]  Gralz & zheng

[14]  Goven & gurdal

[15]  gatava

[16] Trans 

[17]  teshring

[18]  Rubitaeil

نتایج جدول شماره 1 نشان می دهد:

·       در پایه چهارم مؤلفه خود مدیریتی دارای فراوانی (0) و مؤلفه مهارت های ارتباطی 12 فراوانی (1/57) و مؤلفه مهارت کسب اطلاعات 9 فراوانی (8/42) می باشد.

·       در پایه پنجم ابتدایی مؤلفه خود مدیریتی 0 فراوانی (0)، مهارت های ارتباطی 14 فراوانی (56) و مهارت کسب اطلاعات 11 فراوانی (44).

·       در پایه ششم ابتدایی نیز مؤلفه خود مدیریتی 0 فراوانی (0)، مهارت های ارتباطی 7 فراوانی (100) و مهارت کسب اطلاعات 0 فراوانی (0).

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2: تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

براساس دسته دوم مؤلفه ها ی فردی، رفتاری و محیطی
فردی	چهارم	نحوه صحیح غذا خوردن (72). نخوردن نوشابه :74. مصرف لبنیات (74). نخوردن نوشیدنی خیلی داغ و خیلی سرد (74). بهداشت فردی (77). تعداد ضربان قلب (78). مصرف و غذاهای پرچرب (80).	21 (8/32)
	پنجم	مراقبت از چشم:50. مراقبت از گوش:52. دوری از کارهایی که برای گوش ضرر دارد:52. شستن دست ها:55. پرهیز از خوردن نوشیدنی مضر:55	28 (9/41)
	ششم	مراقبت از پوست:13. مراقبت از سلامتی:22. توجه به مضرات اسیدهای صنعتی:22. استفاده از دستکش:37.	20 (6/41)
رفتاری	چهارم	انجام آزمایش به صورت گروهی و برقراری ارتباط   (92،65، 64، 52، 2،10،12،24) کارگروهی در انجام فعالیت ها (16). مشارکت در انجام کارهای خانه (13). برقراری ارتباط با دوستان و ورزش های گروهی (42).	18 (29)
	پنجم	انجام فعالیت در کنار و نظارت معلم:11. ورزش کردن جمعی و نشاط و سلامتی:35. بازی کردن با دوستان:64. بازی های گروهی:1،2،63. مشارکت در کار گروهی:26،30،56،61،71،72،98	16 (2/26)
	ششم	نشانه ها و علایم بیماری:97. استفاده از دارو برای رفع بیماری:97. راه های ایجاد مقاوت در بدن:98. واکسن زدن:98.	10 (8/20)
محیطی	چهارم	راه های حفاظت از گل ها (86). بداند حشرات عامل بیماری هستند (78). فواید حشرات (78). خراب نکردن لانه جانوران (90). زباله	23 (37)
	پنجم	نقش آب و خاک بر رشد گیاه:94. خاک مناسب برای کشاورزی:96. نیاز گیاه به هوا:96. تأثیر نور بر رشد گیاهان:97. توجه به پاکیزگی محیط زیست:96.	17 (8/27)
	ششم	آسیب های بلایای طبیعی: 32. اثرات زمین لرزه:34. فواید آتشفشان:38. ضررهای آتشفشان:38. توجه به منابع طبیعی:48. تأثیر نور خورشید در تولید انرژی:67. نقش آب در طبیعت:70.	18 (5/37)

 

 

نتایج جدول شماره 2 نشان می دهد:

·       در پایه چهارم مؤلفه فردی 21 فراوانی (8/32)، رفتاری 18 فراوانی (29) و محیطی 23 فراوانی (37).

·       در پایه پنجم فردی 28 فراوانی (9/41)، رفتاری 16 فراوانی (2/26) و محیطی 17 فراوانی (8/27).

·       در پایه ششم فردی 20 فراوانی (6/41)، رفتاری 10 فراوانی (8/20) و محیطی 18 (5/37).

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3: تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

براساس دسته سوم مؤلفه های حفظ سلامت، بیماری های جزئی، مزمن و حاد
حفظ سلامت	چهارم	نوشیدن آب:82. شستن دست ها با آب و صابون:87. کوتاه کردن ناخن ها:87.	17 (8/70)
	پنجم	استفاده از دستکش در انجام کارها:82. استفاده از دستکش و بیلچه:86. استفاده از دستکش در کاشت گل:94	28 (3/93)
	ششم	توجه به بهداشت در استفاده از آب رود:75. مراقبت در هنگام آزمایش:81. استفاده از دستکش:92 ورزش کردن:99. مراقبت از چشم ها:100.	21 (5/52)
بیماری های جزئی	چهارم	شوینده ها برای جانداران و طبیعت مضرند:14. استفاده از دماسنج برای کنترل دمای محیط:35. آلوده نکردن محیط زیست:105.	3 (5/12)
	پنجم	استفاده از عینک در صورت لزوم:48.	1 (3)
	ششم	میکروب های سرماخوردگی:94. انواع بیماری ها و راه های مقابله با بیماری ها :95. نشانه ها و علایم بیماری:97. استفاده از دارو برای رفع و درمان بیماری ها:97.	7 (5/17)
بیماری های مزمن	چهارم	مراقبت از کلیه ها:82. بیرون نرفتن در روزهای آلوده:82.	3 (5/12)
	پنجم	مراقبت از استخوان آسیب دیده:42.	1 (3)
	ششم	انواع بیماری ها و راه مقابله با آن:95. استفاده از دارو برای رفع بیماری:97. راه های ایجاد مقاوت در بدن:98.	5 (5/12)
بیماری های حاد	چهارم	تعداد ضربان قلب:78.	1 (4)
	پنجم	-	0 (0)
	ششم	بیماری وبا و شیوع آن:94. واکسن زدن:98. انواع بیماری ها و راه مقابله با آن:95. استفاده از دارو برای رفع بیماری:97.	7 (5/17)

 

نتایج جدول شماره 3 نشان می دهد:

·       در پایه چهارم حفظ سلامت 17 فراوانی (8/70)، بیماری های جزئی 3 فراوانی (5/12)، مزمن 3 فراوانی (5/12) و حاد 1 فراوانی (4).

·       در پایه پنجم حفظ سلامت 28 فراوانی (3/93)، بیماری های جزئی 1 فراوانی (3)، مزمن 1 فراوانی (3) و حاد 0 فراوانی (0).

·       در پایه ششم حفظ سلامت 21 فراوانی (5/52)، بیماری های جزئی 7 فراوانی (5/17)، مزمن 5 فراوانی (5/12) و حاد 7 فراوانی (5/17).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 4: تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

براساس دسته چهارم مؤلفه های تنظیم کننده، پیشگیرانه، واکنشی و بازگرداننده سلامتی
تنظیم کننده	چهارم	ادویه ها،شوینده ها و داروها برای سلامتی مهم هستند:14. مراقبت در هنگام استفاده از برق:28. استفاده از دستکش هنگام انجام آزمایش:46. نحوه صحیح غذا خوردن:72.	11 (7/68)
	پنجم	شستن دست با آب و صابون:28. استفاده از دستکش در انجام آزمایش:30. قرار گرفتن در معرض نور خورشید:42. دوری از کارهایی که برای گوش ضرر دارد:52. شستن دست ها:55.رعایت بهداشت:57.	14 (6/46)
	ششم	اقدامات لازم قبل از وقوع زمین لرزه:35. اقدامات لازم در حین زمین لرزه:35. اقدامات لازم بعد از وقوع زمین لرزه:35. رفتن به مکان های امن در حین زلزله:36. رعایت نکات ایمنی در موقع بروز آتشفشان:38.	21 (7/67)
پیشگیرانه	چهارم	مراقب تب و سلامتی خود باشیم:34. استفاده از دماسنج برای کنترل تب:35. ورزش کردن:82.	3 (7/18)
	پنجم	رعایت نکات ایمنی:11. ورزش و سلامتی:35،39. تغذیه مناسب:39. ورزش کردن:39. خوردن لبنیات:42. مراقبت از چشم: 49،50. مراقبت از گوش:52. مراقبت از سلامتی پوست:62. پرهیز از خوردن نوشیدنی مضر:55	11 (6/36)
	ششم	ورزش کردن و تندرستی :99	1 (2/3)
واکنشی	چهارم	نخوردن نوشابه :74. مراقبت در مصرف غذاهای پرچرب:80.	2 (5/12)
	پنجم	نحوه صحیح نشستن پشت میز کامپیوتر:42. چگونگی بستن کوله پشتی:43. نشستن مناسب پشت میز کلاسی:43.	3 (10)
	ششم	نشانه ها و علایم بیماری:97. راه های ایجاد مقاومت در بدن:98. رفتارهای سالم که مانع بیماری می شود:99. تغذیه مناسب برای جلوگیری از بیماری ها:98.	4 (9/12)
بازگرداننده سلامتی	چهارم	کنترل تعداد ضربان قلب:78.	1 (6)
	پنجم	مراقبت از استخوان آسیب دیده:42. استفاده از عینک در صورت لزوم:48.	2 (6)
	ششم	واکسن زدن:98. استفاده از دارو برای رفع بیماری:97. درمان سرماخوردگی:94. بیماری وبا و شیوع آن:94.	5 (1/16)

 

نتایج جدول شماره 4 نشان می دهد:

·       در پایه چهارم تنظیم کننده 11 فراوانی (7/68)، پیشگیرانه 3 فراوانی (7/18)، واکنشی 2 فراوانی (5/12) و بازگرداننده سلامتی 1 فراوانی (6).

·       در پایه پنجم تنظیم کننده 14 فراوانی (6/46)، پیشگیرانه 11 فراوانی (6/36)، واکنشی 3 فراوانی (10) و بازگرداننده سلامتی 2 فراوانی (6).

·       در پایه ششم تنظیم کننده 21 فراوانی (7/67)، پیشگیرانه 1 فراوانی (2/3)، واکنشی 4 فراوانی (9/12) و بازگرداننده سلامتی 5 فراوانی (1/16).

 

 

 

جدول 5: تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی دوره دوم ابتدایی

براساس دسته پنجم مؤلفه های جسمی، روانی، عاطفی، معنوی ، مدرسه و جامعه
جسمی	چهارم	شستن دست ها.14- محلول های ناشناخته را نمی چشم:14 پوشیدن لباس گرم:24.	20 (2/51)
	پنجم	رعایت نکات ایمنی:11. شستن دست با آب و صابون:28. استفاده از دستکش در انجام آزمایش:30. ورزش و سلامتی:35. تغذیه مناسب	27 (9/52)
	ششم	99. مراقبت از چشم ها:100. شناخت رفتارهای خطرساز:100. تغذیه نامناسب و آلوده:86. تغذیه مناسب برای جلوگیری از بیماری ها:98.	30 (1/68)
روانی	چهارم	انجام ورزش های گروهی در طبیعت:42	1 (2)
	پنجم	ورزش گروهی در محیط اطراف:34،35	2 (3)
	ششم	ورزش و بازی کردن در طبیعت با دیگران:39،44	2 (5/4)
عاطفی	چهارم	کمک از دیگران هنگام استفاده از آب داغ:37. انجام آزمایش به صورت گروهی و برقراری ارتباط:  2،10،12،24،52،64،65،92	12 (7/30)
	پنجم	انجام فعالیت با نظارت معلم:11. ورزش کردن جمعی ، نشاط و سلامتی:35. بازی کردن با دوستان	14 (4/27)
	ششم	انجام کارگروهی: 27،32،57،63،92 انجام ورزش های جمعی:39،44	7 (9/15)
معنوی	چهارم	-	0 (0)
	پنجم	-	0 (0)
	ششم	-	0 (0)
مدرسه و جامعه	چهارم	استفاده از وسایل نقلیه عمومی برای تردد: 24. استفاده درست از انرژی برای آیندگان:30. در زمان اوج مصرف ماشین لباسشویی را خاموش کنیم:32.	6 (3/15)
	پنجم	ارتباط با هم کلاسی ها:53 ، مشارکت در کار گروهی: 26،30،56،61،71،72،98	8 (6/15)
	ششم	انجام کار گروهی در مدرسه : 27،32،57،63،92	5 (3/11)

 

نتایج جدول شماره 5 نشان می دهد:

·       در پایه چهارم جسمی 20 فراوانی (2/51)، روانی 1 فراوانی (2)، عاطفی 12 فراوانی (7/30)، معنوی 0 فراوانی (0) و مدرسه و جامعه 6 فراوانی (3/15) بوده است.

·       در پایه پنجم جسمی 27 فراوانی (9/52)، روانی 2 فراوانی (3)، عاطفی 14 فراوانی (4/27)، معنوی 0 فراوانی (0) و مدرسه و جامعه 8 فراوانی (6/15) داشته است.

·       در پایه ششم جسمی 30 فراوانی (1/68)، روانی 2 فراوانی (5/4)، عاطفی 7 فراوانی (9/15)، معنوی 0 فراوانی (0) و مدرسه و جامعه 5 فراوانی (3/11) بوده است.

 

 

بحث و نتیجه گیری

اين پژوهش با هدف بررسی جایگاه خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده کتاب علوم تجربی دوره دوم ابتدایی در سه پایه چهارم، پنجم و ششم ابتدایی صورت گرفت. نتایج تحلیل محتوای سه کتاب علوم تجربی پایه چهارم، پنجم و ششم ابتدایی به پنج دسته بندی براساس مؤلفه های خود مدیریتی، مهارت های ارتباطی و مهارت کسب اطلاعات (حیدری و همکاران ، 1392)، براساس مؤلفه های فردی، رفتاری و محیطی (انصاری پور و همکاران، 1393)، براساس مؤلفه های حفظ سلامت، بیماری های جزئی، مزمن و حاد (شریفی و همکاران، 1394)، براساس مؤلفه های تنظیم کننده، پیشگیرانه، واکنشی و بازگرداننده سلامتی (باروفسکی، به نقل از رفیعی و همکاران، 1393) و براساس مؤلفه های جسمی، روانی، عاطفی، معنوی ، مدرسه و جامعه (ایرانی، 1398) صورت گرفت. در ادامه نتایج هر یک از پایه های تحصیلی به تفکیک مورد بررسی قرار        می گیرد.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی در دسته بندی اول نتایج نشان داد که مؤلفه خود مدیریتی مورد توجه قرار نگرفته است و هیچ فراوانی مشاهده نشد. در این دسته بندی مهارت های ارتباطی با 12 فراوانی (1/57 درصد) و مهارت کسب اطلاعات با 9 مورد (8/42 درصد) مد نظر قرار گرفته اند. بنابراین می توان گفت براساس این دسته بندی، توازن برقرار نیست.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی در دسته بندی دوم بیشترین فراوانی به ترتیب به مؤلفه محیطی 23 فراوانی (37)، فردی 21 مورد (8/32) و رفتاری 18 فراوانی (29) اختصاص یافته است. این فراوانی ها نشان می دهد در کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم به جنبه­های محیطی، فردی و رفتاری بودن خودمراقبتی تقریبا به یک میزان پرداخته شده است.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی براساس دسته بندی سوم و مؤلفه حفظ سلامت 17 فراوانی (8/70) بیش از 70 درصد موارد را به خود اختصاص داده است، ولیکن بیماری های جزئی 3 فراوانی (5/12)، مزمن 3 فراوانی (5/12) و حاد 1 فراوانی (4) بسیار کمتر مد نظر قرار گرفته اند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی همچنین براساس دسته بندی چهارم مؤلفه­های تنظیم کننده با 11 فراوانی (7/68) بیشترین فراوانی و سه مؤلفه دیگر یعنی پیشگیرانه 3 فراوانی (7/18)، واکنشی 2 فراوانی (5/12) و بازگرداننده سلامتی 1 فراوانی (6) با 31 درصد فراوانی کمتر مورد توجه قرار گرفتند.

 - در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی در نهایت براساس دسته بندی پنجم، مؤلفه های جسمی 20 (2/51) و عاطفی 12 (7/30) بیش از 80 درصد فراوانی ها را به خود اختصاص داده اند و دو مؤلفه دیگر یعنی مدرسه و جامعه 6 فراوانی (3/15) و روانی 1 فراوانی (2) نیز در رده های بعدی قرار دارند. مؤلفه معنوی نیز بدون حتی یک فراوانی در کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی مورد توجه قرار نگرفته است.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی براساس دسته بندی اول نشان داد مؤلفه های خود مدیریتی 0 فراوانی (0) مورد توجه قرار نگرفته است و مهارت های ارتباطی 14 فراوانی (56) و مهارت کسب اطلاعات 11 فراوانی (44) با 25 فراوانی موجود بودند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی براساس دسته بندی دوم مؤلفه فردی 28 (9/41)، محیطی 17 فراوانی (8/27) و رفتاری 16 فراوانی (2/26) تقریبا به یک میزان و البته با فراوانی بالایی مورد توجه بودند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی براساس دسته بندی سوم حفظ سلامت 28 (3/93) با اختلاف بسیار بالا مد نظر بوده ولیکن مؤلفه های بیماری های جزئی 1 فراوانی (3)، مزمن 1 فراوانی (3) و حاد 0 فراوانی (0) تقریبا نادیده گرفته شده است.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی براساس دسته بندی چهارم همچنین مؤلفه های تنظیم کننده 14 (6/46) و پیشگیرانه 11 فراوانی (6/36) با 25 فراوانی و بیشتر از مؤلفه های واکنشی 3 فراوانی (10) و بازگرداننده سلامتی 2 فراوانی (6) مورد توجه قرار گرفته اند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی در دسته بندی پنجم نیز مؤلفه جسمی 27 فراوانی (9/52) تقریبا نیمی از فراوانی ها را به خود اختصاص داده است و بعد از آن به ترتیب مؤلفه های عاطفی 14 فراوانی (4/27)، مدرسه و جامعه 8 فراوانی (6/15)، روانی 2 فراوانی (3) و معنوی 0 فراوانی (0) قرار دارند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی نتایج بررسی نشان داد براساس دسته بندی اول مؤلفه های خود مدیریتی 0 فروانی (0) مثل پایه چهارم و پنجم همچنان مورد توجه قرار نگرفته است و مؤلفه مهارت کسب اطلاعات 0 فروانی (0) نیز چنین وضعیتی دارد. مؤلفه مهارت های ارتباطی با 7 فراوانی (100) تا حدودی مورد توجه قرار گرفته است.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی براساس دسته بندی دوم نیز به ترتیب مؤلفه های فردی 20 فراوانی (6/41)، محیطی 18 فراوانی (5/37) و رفتاری 10 فراوانی (8/20) قرار دارند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی بر اساس دسته بندی سوم ، مؤلفه های حفظ سلامت 21 فراوانی (5/52)، بیماری های جزئی 7 (5/17)، مزمن 5 فراوانی (5/12) و حاد 7 فراوانی (5/17) نیز به میزان قابل توجهی در کتاب علوم تجربی پایه ششم مورد توجه بودند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی براساس دسته بندی چهارم مؤلفه تنظیم کننده 21 فراوانی (7/67) بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و سه مؤلفه دیگر پیشگیرانه 1 فراوانی (2/3)، واکنشی 4 فراوانی (9/12) و بازگرداننده سلامتی 5 فراوانی (1/16) کمتر مورد توجه بودند.

- در بررسی محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه ششم ابتدایی در نهایت براساس دسته بندی پنجم مؤلفه جسمی 30 (1/68) بیشترین فراوانی و مؤلفه روانی 2 فراوانی (5/4) کمترین فراوانی را داشته است. مؤلفه عاطفی 7 (9/15) و مدرسه و جامعه نیز شامل 5 فراوانی (3/11) بوده است. مؤلفه معنوی با 0 فراوانی (0) نیز همانند دو پایه دیگر مورد توجه قرار نگرفته و هیچ مصداقی که نشان دهنده آن باشد، یافت نشد.

حال باید با توجه به تجزیه و تحلیل داده ها به سوال اصلی پژوهش و سوالات فرعی پژوهش پاسخ دهیم.

بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

به طور کلی می توان گفت هر پنج دسته بندی در سه پایه چهارم ، پنجم ، ششم وضعیت مشابهی دارند.

1- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های خودمدیریتی ، مهارت های ارتباطی و مهارت کسب اطلاعات در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

دسته بندی اول تقریبا بسیار ضعیف مد نظر بوده و مؤلفه خودمدیرتی وضعیت بسیار ضعیفی دارد. مؤلفه های مهارت های ارتباطی و مهارت های کسب اطلاعات نیز در مجموع دارای فراوانی بسیار پایینی هستند ولیکن تا حدودی می توان گفت این مؤلفه در پایه پنجم وضعیت بهتری دارد.

2- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های فردی ، رفتاری و محیطی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

دسته بندی دوم نشان می دهد فراوانی قابل توجهی بر این اساس صورت گرفته است و هم در هر سه پایه چهارم ،پنجم و ششم و همچنین سه مؤلفه فردی، رفتاری و محیطی به یک میزان و تقریباً (نزدیک به 30 درصد در هر سه پایه) مورد توجه قرار گرفته اند.

3- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های حفظ سلامت نسبت به بیماری های جزئی ، مزمن و حاد در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

 دسته بندی سوم نیز به صورت نامتوازن مورد توجه بوده و فقط مؤلفه حفظ سلامت مورد توجه بوده و سه مؤلفه دیگر مورد توجه قرار نگرفته بودند.

4- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های تنظیم کننده ، پیشگیرانه ، واکنشی و بازگرداننده سلامتی در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

در دسته بندی چهارم نیز وضعیت مشابهی برقرار است و فقط مؤلفه های تنظیم کننده مورد توجه بوده و سه مؤلفه پیشگیرانه، واکنشی و بازگرداننده سلامتی بسیار کمتر مورد توجه بوده اند.

5- بررسی و وضعیت آموزش خودمراقبتی در مؤلفه های جسمی ، روانی ، عاطفی ، معنوی مدرسه و جامعه در برنامه درسی قصد شده علوم تجربی دوره دوم ابتدایی چگونه است ؟

در دسته بندی پنجم نیز فقط مؤلفه جسمی مورد توجه قرار گرفته است و به مؤلفه های روانی، عاطفی، معنوی ، مدرسه و جامعه نیز بسیار کمتر پرداخته شده است. در نتیجه براساس نتایج بدست آمده پیشنهاد می گردد به این عدم توازن براساس دسته بندی های اول، سوم، چهارم و پنجم توجه گردد و محتوای کتاب درسی در هر سه پایه چهارم، پنجم و ششم مورد بازبینی و بازنگری قرار بگیرند.

پیشنهاد ها:

آموزش بهداشت فردی و خودمراقبتی ، محور و مرکز ثقل هرفعالیت بهداشتی در زندگی دانش آموزان است. دانش آموزان به صورت انفرادی از خود مراقبت می کنند و افراد حمایت کننده مانند والدین، مسئولین مدارس از طرق مختلف آن ها را حمایت می کنند تا این رفتارها ارتقاء یافته و به عملکردی پایدارمنجر شود و به نوعی یادگیری مادام العمر در دانش آموزان گردد. دادن اطلاعات و حمایت از دانش آموزان در زمینه سلامت و مدیریت کردن و تفسیر آن از ضروریات امرخودمراقبتی است. اما این امر کافی نمی باشد و درادامه نیاز به تغییر نگرش سلامت و ایجاد محیط توانمندساز و ارائه خدمات نیز دارد. فراهم آوری ابزارهایی برای کنترل سلامتی و تشکیل گروه های همتا و شبکه های اجتماعی خودمراقبتی به صورت حقیقی و مجازی از جمله موارد مهمی است که نیاز به توجه برنامه ریزان امر سلامت در حوزه آموزش و پرورش به خصوص در برنامه درسی علوم تجربی دارد.بنابراین توجه سیاست گذاران سیستم سلامت کشور در کنار مسئولین آموزش و پرورش به موضوع خودمراقبتی و برگزاری دوره های آموزشی به جهت افزایش سواد سلامت و خودمراقبتی دانش آموزان در مدارس سبب ارتقای سلامت جسمی و کاهش هزینه های ناشی از درمان بیماری ها می شود.

 

تعارض منافع

نویسندگان مقاله هیچ گونه تعارضی در منافع اعلام نکرده اند.

 

سپاسگزاری

در پایان از تمامی اساتید و همکارانی که در تهیه این پژوهش بنده را یاری دادند کمال تشکر و قدردانی را دارم.

منابع

·       امینی سیدجواد، ناظمی اردکانی مهدی، گودرزی علیرضا، (1398). پیوند مساجد و آموزش و پرورش زمینه ساز نهادینه سازی سبک زندگی اسلامی: مطالعات مدیریت راهبردی دفاع ملی. 3 (10) 200 - 251.

·       آدابی نیا سیده زهرا ،خادمی مهدی ، افشاری پور حوریه( 1398) ، آموزش خودمراقبتی در مکتب طب ایرانی ، هفتمین سمپوزیوم و چهارمین جشنواره خودمراقبتی و آموزش بیمار ، تهران

·        امیدوار ، شبنم ( 1395) ، دستورات آموزش خودمراقبتی از منظر قرآن و آموزه های اسلامی و تطبیق آن با دستورات بهداشتی در دانش پزشکی نوین ، مجله اسلام وسلامت ، دوره سوم ، شماره یک ، ص 38-46

·       بریم نژاد لیلی ، حسینعلی پور سمانه ، حقانی حمید (1393) ، بررسی تاثیر آموزش برنامه خودمراقبتی بر کیفیت زندگی کودکان سن مدرسه ، دانشگاه علوم پزشکی تهران ، شماره یک ، صفحه 45-38

·        حسین پناه ، مهدی (1396) . ارزیابی میزان همخوانی برنامه های درسی قصد شده ، اجرا شده و کسب شده دوره دوم ابتدایی در پرورش شایستگی های پژوهشی ، فصلنامه مطالعات برنامه درسی ایران ، سال یازدهم ، شماره 44

دوره ابتدایی براساس مؤلفه های آموزش سلامت: همایش انجمن مطالعات برنامه درسی ایران.

·       جمالی فر ، محمد علی ، (1395)، بررسي ميزان همخواني برنامه درسي قصد شده درس تفكر و سبك زندگي پايه هشتم دوره اول متوسطه با برنامه درسي اجرا شده و كسب شده به منظور ارايه الگوي مناسب دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، دانشکده علوم انسانی

·       زری مقدم زهرا ، داودی حسین ، غفاری خلیل ، جمیلیان حمید رضا ، (1400) ، اثربخشی آموزش خودمراقبتی روانی بر سلامت روان و اشتیاق تحصیلی دانش آموزان مقطع متوسطه دوم ، مجله دانشگاه علوم پزشکی اراک ، شماره یک ، دوره 24 ، اردیبهشت 1400

·       غلامی اعظم ، محمودی قوژدی معصومه ، دهقانی مرضیه( 1397) ، تحلیل محتوای کتاب های علوم دوره ابتدایی از نظر مقوله های سه گانه سواد تغذیه ای ، آموزش پژوهی ، شماره سیزدهم ، بهار 97

·       قنبری شهلا، بهادری منفرد ایاد، ( 1399) ، آموزش خودمراقبتی از دیدگاه اسلام ،مجله پژوهش در دین و سلامت ، دوره 6 ، شماره 2 ، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران ، ایران

·       منتظری لمراسکی ، مهرناز ( 1397)، برنامه آموزش خودمراقبتی مرتبط با سبک زندگی بر میزان دانش و آگاهی خودمراقبتی دانش آموزان ، سومین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، دانشکده فنی و حرفه ای محمود آباد مازندران

·       فریدونی ، سمیه ( 1399) ، واکاوی مفهوم خانواده مطلوب از دیدگاه دانش آموزان ، فصلنامه علمی پژوهشی خانواده و پژوهش. 17(1): 41-62.

·       کاهنی غزاله ، (1401) ، بررسی تاثیر آموزش برنامه های خودمراقبتی در دانش آموزان ، مجله پیشرفت های نوین در روان شناسی ، علوم تربیتی و آموزش و پرورش ، سال پنجم ، شماره 53 ، آبان 1401

·       - کمالی ، عطیه ( 1398) ، بررسی شیوه های آموزش خودمراقبتی و پیشگیری از آسیب های اجتماعی در دانش آموزان ، چهارمین کنفرانس بین المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در علوم اجتماعی ، علوم تربیتی و روانشناسی ، دانشگاه فرهنگیان پردیس الزهرا سمنان

·       عظیمی، محمد (۱۳۹۹). تحلیل محتوای درس علوم تجربی پایه سوم دبستان بر اساس مفروضه های نظام سلامت در مدارس جمهوری اسلامی ایران. نشریه پویش در آموزش علوم پایه. ۶ (۱). ۳۸-۵۰.

 

·       Yamada, M., Sekine, M., Tatsuse, T., & Asaka, Y. (2019). Association between lifestyle, parental smoke, socioeconomic status, and academic performance in Japanese elementary school children: the Super Diet Education Project. Environmental health and preventive medicine, 24, 1-9.

·       Ister, E. D. (2020). Investigation of relationship between levels of self-care agency and self-efficacy in nursing students. Asian Pacific Journal of Health Sciences, 7(1), 1-6.

·       Deckers, K., Nooyens, A., van Boxtel, M., Verhey, F., Verschuren, M., & Köhler, S. (2019). Gender and educational differences in the association between lifestyle and cognitive decline over 10 years: The Doetinchem Cohort Study. Journal of Alzheimer's Disease, 70(s1), S31-S41.

·       Alicandro, G., Bertuccio, P., Collatuzzo, G., Pelucchi, C., Bonzi, R., Liao, L. M., ... & La Vecchia, C. (2022). The mediating role of combined lifestyle factors on the relationship between education and gastric cancer in the Stomach cancer Pooling (StoP) Project. British Journal of Cancer, 127(5), 855-862.

·       Jourdan, D., Gray, N. J., Barry, M. M., Caffe, S., Cornu, C., Diagne, F., ... & Sawyer, S. M. (2021). Supporting every school to become a foundation for healthy lives. The lancet child & adolescent health, 5(4), 295-303.

·       Terasaki, H., Yamashita, T., Yoshihara, N., Kii, Y., & Sakamoto, T. (2017). Association of lifestyle and body structure to ocular axial length in Japanese elementary school children. BMC ophthalmology, 17, 1-7.

·       Narasimhan, M., & Kapila, M. (2019). Implications of self-care for health service provision. Bulletin of the World Health Organization, 97(2), 76.

·       -. Guven& Gurdal. (2010). Which politic can increase healthy knowledge of teacher's? Pol Merkuriusz lek; 13:216 -20.

·       - Gerald, Lynn B. Zhang, Bin. (2012). Can a school-based hand hygiene program reduce asthma exacerbations among elementary school children? Original Research Article Journal of Allergy and Clinical Immunology. Volume 130. Issue 6. Pages 1317-1324.

·       -.Guinan, Maryanne McGuckin.(2013). A comprehensive "Healthy schools program’ to promote school health: the Hong Kong experience in joining the efforts of health and education sectors. J Epidemiol Community Health; 57:174 -7.

·       -. Lian Tan, Siew. Bakar, Fatimah Abu. (2013). Hand hygiene knowledge, attitudes and practices among food handlers at primary schools in Hulu Langat district. Selangor (Malaysia) Original Research Article Food Control. Volume 34. Issue 2. Pages 428-435.

·       -. Randle, J. Metcalfe, H. Webb, J.C.A. Luckett. (2013). Impact of an educational intervention upon the hand hygiene compliance of children Original Research Article Journal of Hospital Infection. Volume 85. Issue 3. Pages 220-225.

·       World health organization (2019). Mental health action plan 2019. Prtinted by the WHO document production services , geneva , switzerland 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14

 

---