تأثیر اندیشه‌های عرفانی در تزئینات معماری بناهای دوره ایلخانی نمونه مطالعاتی: مسجد جامع ورامین
الموضوعات :
لیدا بلیلان اصل
1
(گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.)
حنانه فیاض مقدم
2
(گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.)
رقیه غفاری حافظ
3
(گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.)
الکلمات المفتاحية: اندیشه‌های عرفانی, تزئینات معماری, معماری ایلخانی, عرفان در معماری, مسجدجامع ورامین,
ملخص المقالة :
طی دوران های مختلف تاریخی تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی به بهترین شکل در هنر و معماری ظاهر شده به گونه ای که آثار معماری هر دوره، نشان‌دهنده باورها و اندیشه‌های غالب آن جامعه است؛ بر جامعه ایلخانی نیز اندیشه‌های عرفانی و تصوف حاکم بوده است. در این دوره آموزه‌های عرفانی در تمامی بخش‌های جامعه، به خصوص معماری و تزئینات معماری، گسترش یافت؛ به طوری که در اکثر بناهای این دوره این تأثیرات مشهود است. موضوع مقاله حاضر، بررسی تأثیر اندیشه‌های عرفانی در تزئینات معماری دوره ایلخانی و تزئینات مسجد جامع ورامین، به عنوان یکی از بناهای مهم این دوره است. به عبارتی این پژوهش به بررسی نمود عرفان در آثار و تزئینات معماری دورهی ایلخانان مغول می‌پردازد. روش تحقیق مقاله، بررسی و تحلیل های تفسیری-تاریخی متون و آثار معماری دوره ایلخانی است. از یافته های پژوهش این شواهد حاصل می شود که تصوف و اندیشه‌های عرفانی، حکومت و معماران ایلخانی را تحت تأثیر قرار داده و این تأثیرات در تزئینات معماری بناهای این دوره به ویژه در تزئینات مساجد نمایان است. در مسجد جامع ورامین از هر سه نوع تزئینات (هندسی، گیاهی و کتیبه‌ای) استفاده شده است که این طرح ها به طور عمده هندسی و یا کتیبه‌ای هستند. با این وجود نقوش گیاهی نیز، هرچند اندک ولی در بنا وجود دارند. این کتیبه‌ها دارای مضامین دینی و یا تاریخی هستند که کتیبههای تاریخی جهت توضیح چگونگی و زمان آغاز بنا به کار می‌روند. همچنین در طرح‌های هندسی که بیشترین حجم تزئینات را به خود اختصاص داده و با اسلوب بسیار مؤثری نیز به کار رفته‌اند از مفاهیم نمادین اعداد و اشکال به وفور استفاده شده که به مضامین عرفانی اشاره دارند.
اردلان، نادر، (1380)، حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.
استیرلن، هانری، (1377)، اصفهان تصویر بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، تهران: فرزان.
ایرانپور، مرجان؛ و مبینی، مهتاب، (1394)، بررسی مفاهیم اعداد در تزئینات چوبی هندسی عصر صفویه اصفهان (با تکیه بر خانه اخوان حقیقی)، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد، بهمن ماه 1394.
آقاشریف، احمد، (1383)، اسرار و رموز اعداد و حروف، تهران: شهید سعید محبی.
بروشکی، محمدمهدی، (1365)، بررسی روش اداری و آموزشی ربع‌رشیدی، مشهد: آستان قدس رضوی، موسسه چاپ و انتشارات.
بلخارقهی، حسن، (1384)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، دفتر دوم، تهران: سوره مهر.
بویل، جی- آ.، (۱۳۶۸)، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر، جلد پنجم.
پرگاری، صالح؛ و حسینی، سیدمرتضی. (1389)، تصوف و پیامدهای اجتماعی آن در دوره سلجوقیان، تاریخ در آینه پژوهش، شماره 3 (پیاپی 27).
پوپ، آرتور اپهام، (۱۳۸۴)، معماری ایران، ترجمه: غلامحسین صدری افشار، تهران: اختران.
پورجعفر، محمدرضا؛ و اشرفالسادات موسویلر، (۱۳۸۱)، بررسی ویژگیهای حرکت دورانی مارپیچ؛ "اسلیمی" نماد تقدس، وحدت و زیبایی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، شماره ۴۳.
پیرنیا، محمدکریم، (1389)، سبکشناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش.
جعفریان، رسول، (1385)، تاریخ ایران اسلامی، تهران: کانون‌اندیشه‌جوان.
حسینی، سیدهاشم، (1390)، کاربرد تزئینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفیالدین اردبیلی، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی،شماره چهاردهم.
حلبی، علیاصغر، (1380)، گزیده رسائل اخوانالصفا، تهران: اساطیر.
خزایی، محمد، (1381)، نمادگرایی در هنر اسلامی؛ تأویل نمادین نقش در هنر ایران، اولین همایش هنر اسلامی، تهران.
خمسه فرزانه؛ و طاووسی، محمود، (1388)، راز و و رمز اعداد در تزئینات مساجد: مسجدجامع ورامین، هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، 89-100.
خوانساری، شیدا؛ و نقیزاده، محمد، (1393)، بررسی تطبیقی آرایهها در مساجد جامع ورامین و نایین، نگره، 9 (29)، 44-61.
ستاری، جلال، (1376)، رمز اندیشه و هنر قدسی، تهران مرکز.
سجادی، سیدجعفر، (1350)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
سعیدی، حسن، (1396)، بررسی جایگاه و نقش عرفان در فرهنگ، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال بیست و یکم، شماره چهارم.
سودائی، بیتا، خانی، حسین، (1398)، آرایه های نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال پانزدهم، شماره 3، 47- 71.
شایستهفر، مهناز، (1388)، تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 11، 79-104.
شایستهفر، مهناز؛ و بهزادی، مهران، (1390)، هماهنگی رنگ و نقش در تزئینات مسجد جامع یزد و زیلو و سفال میبد، مطالعات هنر اسلامی، 15، 91- 110.
شریفمحلاتی، موید، (1337)، هفت در قلمرو فرهنگ جهان، تهران: نقش جهان.
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن، (1384)، فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلى، تهران: انتشارات جیحون.
فراشی ابرقویی، حسین؛ و حسینی، سید هاشم، (1393)، تحلیل جنبههای نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره ۲۹.
فیضی، فرزاد، حاجیزاده، کریم؛ و صادقی، سارا، (1398)، مطالعه تطبیقی مضامین دینی در کتیبههای محراب‌های گچی دوره سلجوقی و ایلخانی، دو فصلنامه علمی-پژوهش هنر، سال نهم، شماره هفدهم، 61- 75.
قاراخانی، علیرضا؛ و عنایتیکلیجی، مروارید، (1395)، بررسی اجمالی رابطه حکمت هنر اسلامی و فلسفه هنر اسلامی: رویکردی برمعماری اسلامی، دومین کنفرانس سالانه پژوهشهای معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، تهران، ایران.
کاظمپور، مهدی، حسینینیا، سیدمهدی؛ و شهبازی شیران، حبیب، (1396)، تحلیل تأثیر اعتقادات عرفان و تصوف بر مضامین و تزئینات کتیبههای مسجدکبود تبریز، نشریه فیروزه اسلام-پژوهه معماری و شهرسازی اسلامی، شماره 4.
کاظمی، سامره، (1388)، نقش‌های تزئینی مسجد جامع ورامین، رشد آموزش هنر، شماره 18، 15- 21.
کریمی ملایر، حامدرضا؛ و گذشته، ناصر، (1396)، عناصر نمادین در معماری خانقاههای ایران از سدة هفتم هجری تاکنون، مطالعات عرفانی، دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی دانشگاه کاشان، شماره 25، 63-84.
کوپر، جی.سی، (1379)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.
کیانی، محسن، (1380)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران: طهوری.
کیانی، محمدیوسف، (1374)، تاریخ هنر ومعماری ایران در دورهی اسلامی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
گودرزی سروش، محمدمهدی؛ و حسینیپور، عاطفه، (1395)، مفاهیم و بنیان معنوی اعداد زوج در هنر گرهچینی ایرانی-اسلامی، کنفرانس ملی یافتههای نوین پژوهشی و آموزشی عمران، معماری،
شهرسازی و محیط زیست ایران، سوم دی ماه 1395، تهران.
مرادینسب، حسین، بمانیان، محمدرضا؛ و اعتصام، ایرج، (1396)، بازشناسی تأثیر اندیشه عرفانی در پدیداری رنگ آبی در کاشیکاری مساجد ایران، مجله پژوهشهای معماری اسلامی، ۵ (۱) :۴۷-۳۲.
ملکی نژاد، محمد، (1387)، تزئینات معماری، تهران: سمت.
نادری رمضان‌آباد، امین، بحرانی‌پور، علی، خسروبیگی، هوشنگ؛ و قیم، بهادر، (1399)، ساختار فرهنگی، هنری و اقتصادی خانقاه‌ها در فرآیند رشد مریدان صوفیه ایلخانان ایران، نشریه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال شانزدهم شماره 37 ، 317-334.
نجیباغلو، گلرو، (1379)، هندسه و تزئین در معماری اسلامی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه.
نصر، سیدحسین، (1359)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: خوارزمی.
نصر، سیدحسین، (1372)، سنت اسلامی در معماری ایرانی، ترجمه‌ی محمد آوینی، جاودانگی و هنر.
نصر، سیدحسین، (1377)، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
نصر، سیدحسین، (1384)، سنت اسلامی در معماری ایرانی، هنر و معماری مساجد، ج2، تهران: رسانش.
نصراللهی، رضوان، (1392)، بررسی جنبههای نمادین معماری و تزئینات بناهای شاخص ایلخانی، پایاننامه برای دریافت درجهی کارشناسیارشد، دانشکدهی علوم انسانی دانشگاه محقق اردبیلی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، (1338)، جامع التواریخ، چاپ دو جلدی، تهران.
یگانه، منصور؛ و هاشمی شهرکی، محمد، (1396)، بررسی تزئینات و نقوش بهکار رفته در بناهای معماری و شهری دوره ایلخانی (نمونه موردی گنبد سلطانیه و مسجد کبود تبریز)، نشریه مدیریت شهری، پیاپی 48، 394- 400.
Bakhtiar, Laleh, (1960), Sufi; Londen: Thames and Husdon.https://www.worldcat.org/title/sufi-expressions-of-the-mystic-quest/oclc/968533361
https://hamgardi.com/fa/Post/3486
https://reiseniran.de/fa
https://www.ghorany.com/Quran.htm
_||_
Agha Sharif, Ahmad, (2004), The Secrets and Secrets of Numbers and Letters, Tehran: Shahid Saeed Mohebi. https://www.gisoom.com/book/1331792/
Ardalan, Nader, (2001), Sense of Unity, Mystical Tradition in Iranian Architecture, translated by Hamid Shahrokh, Isfahan: Khak Publishing. https://farsicad.com/hese-vahdat-nader-ardalan/
Bakhtiar, Laleh, (1960), Sufi, Londen: Thames and Husdon. https://www.worldcat.org/title/sufi-expressions-of-the-mystic-quest/oclc/968533361
Bolkhari Qehi, Hassan, (2005), Mystic foundations of Islamic art and architecture, second book, Tehran: Surah Mehr.
https://taaghche.com/book/97388/
Boyle, J.A., (1989), Cambridge History of Iran, translated by Hassan Anoushe, Tehran: Amir Kabir Publications, Volume 5.
https://www.gisoom.com/book/11249644/
Broushki, Mohammad Mahdi, (1986), Review of Rabe Rashidi's administrative and educational method, Mashhad: Astan Quds Razavi, Printing and Publishing Institute.
https://www.gisoom.com/book/1302004/
Chevalier, Jean; & Garbaran, Alan, (2004), Forhan Nomadha, translated by Sudabeh Fazaeli, Tehran: Jihoun Publications.
https://www.gisoom.com/book/1370074/
Cooper, J.C., (1999), Illustrated Culture of Traditional Symbols, translated by Maliha Karbasian, Tehran: Farshad.
https://www.gisoom.com/book/1199599/
Faizi, Farzad, Hajizadeh, Karim; & Sadeghi, Sara, (2019), Comparative study of religious themes in the inscriptions of plaster altars of the Seljuq and Ilkhanid periods, two scientific-art research quarterly, 9th year, 17th issue, 61-75. https://ph.aui.ac.ir/article-1-760-fa.html
Farashi Abarqawi, Hossein; & Hosseini, Seyyed Hashem, (2014), Analysis of Shiite Symbolic Aspects in the Decorations of the Grand Mosque of Yazd, Negre Scientific-Research Quarterly, No. 29. https://www.sid.ir/paper/143010/fa
Gudarzi Soroush, Mohammad Mahdi; & Hosseinipour, Atefeh, (2016), Concepts and spiritual foundations of even numbers in Iranian-Islamic knotwork art, National Conference on New Research and Educational Findings in Civil Engineering, Architecture, Urban Planning and Environment of Iran, 3rd of December 2015, Tehran. https://elmnet.ir/article/20717757-80284/
Halabi, Ali-Asghar, (2001), Selected Letters of Akhwan-al-Safa, Tehran: Asatir. https://www.gisoom.com/book/1193864/
Hamdani, Rashiduddin Fadlullah, (1959), Jamei al-Tawarikh, two-volume edition, Tehran. https://www.gisoom.com/book/1447695/
Hosseini, Seyedhashem, (2011), Decorative and conceptual use of the sun image in the collection of Sheikh Safi-al-Din Ardabili, two quarterly scientific-research journals of Islamic art studies, number 14. https://www.sid.ir/paper/136810/fa
https://hamgardi.com/fa/Post/3486-
https://reiseniran.de/fa
Iranpour, Marjan; & Mobini, Mehtab, (2015), Investigation of the concepts of numbers in geometric wooden decorations of the Safavid era of Isfahan (based on the House of Akhwan Haghighi), National Conference of Native Architecture and Urban Planning of Iran, Yazd, February 2014. https://civilica.com/doc/544972/
Jafarian, Rasul, (2006), History of Islamic Iran, Tehran: Young Thought Center.
https://www.gisoom.com/book/1643022/
Karakhani, Alireza; & Enayati Kliji, pearl. (2016). Overview of the relationship between the wisdom of Islamic art and the philosophy of Islamic art: an approach to Islamic architecture, the second annual conference on architecture, urban planning and urban management research, Tehran, Iran. https://civilica.com/doc/560776/
Karimi Malair, Hamedreza; & Geshit, Nasser, (2017), Symbolic elements in the architecture of Iranian monasteries from the 7th century of the Hijri until now, Mystical Studies, Faculty of Literature and Foreign Languages, Kashan University, No. 25, 63-84. https://elmnet.ir/article/1867818-19952/
Kayani, Mohammad Youssef. (1995). History of Iranian Art and Architecture in the Islamic Period, Tehran: Organization for the Study and Compilation of University Humanities Books (Samt). https://www.gisoom.com/book/11239600/
Kazemi, Samare, (2008), "Decorative patterns of Jame Mosque in Varamin", Roshd Education of Art, No. 18, 15-21. https://www.noormags.ir/view/fa
/articlepage/22672/15/text
Kazempour, Mehdi, Hosseininia, Seyed Mehdi; & Shahbazi Shiran, Habib, (2017), Analysis of the influence of mysticism and Sufism on the themes and decorations of the inscriptions of Tabriz's Blue Mosque, Firouzeh Islam-Research on Islamic Architecture and Urban Planning, No. 4.
http://ensani.ir/fa/article/413919/
Khamsa Farzaneh; & Tavousi, Mahmoud, (2009), The secret of numbers in the decoration of mosques: Masjid Jame Varamin, visual arts (fine arts), 89-100. https://www.sid.ir/paper/146643/fa
Khansari, Shida; & Naghizadeh, Mohammad, (2014), Comparative study of arrays in Varamin and Nayin mosques, Negreh, 9 (29), 44-61. https://www.sid.ir/paper/143006/fa
Khazaei, Mohammad, (2002), Symbolism in Islamic art; Symbolic interpretation of role in Iranian art, the first conference of Islamic art, Tehran. https://www.gisoom.com/book/1264165/
Kiani, Mohsen, (2001), History of Khaneqah in Iran, Tehran: Tahuri.
https://www.gisoom.com/book/1215586/
Maleki-Nejad, Mohammad, (2008), Architectural Decorations, Tehran: Samt.
https://samt.ac.ir/fa/book/1022/
Moradi Nasab, Hossein, Bamanian, Mohammad Reza; & Etisam, Iraj, (2017), Recognizing the effect of mystical thought on the phenomenon of blue color in the tiling of Iranian mosques, Journal of Islamic Architecture Research, 5 (1): 32-47.
http://jria.iust.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-182-61&sid=1&slc_lang=fa
Naderi Ramzanabad, Amin, Bahranipour, Ali, Khosrobigi, Hoshang; & Qayim, Bahadur, (2020), Cultural, artistic and economic structure of monasteries in the growth process of the disciples of the Islamic Ilkhanate of Sophia, Scientific-Research Journal of Islamic Art Studies, 16th year, number 37, 317-334.
https://www.sid.ir/paper/398915/fa
Najib-oglu, Golro, (2000), Geometry and decoration in Islamic architecture, translated by Mehrdad Qayyomi Bidhandi, Tehran: Rozana. https://www.gisoom.com/book/11130189/
Nasr, Seyed Hossein, (1980), Science and Civilization in Islam, translated by Ahmad Aram, Tehran: Khwarazmi. https://www.gisoom.com/book/11140844/
Nasr, Seyed Hossein, (1993), Islamic tradition in Iranian architecture, translated by Mohammad Avini, Immortality and Art.
http://ensani.ir/fa/article/37735/
Nasr, Seyed Hossein, (1998), Islamic thinkers' opinion about nature, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.
https://www.gisoom.com/book/1160574/
Nasr, Seyyed Hossein, (2005), Islamic tradition in Iranian architecture, art and architecture of mosques, Vol. 2, Tehran: Rasansh. https://www.gisoom.com/book/1328380/
Nasrollahi, Rizvan, (2013), Investigation of the symbolic aspects of architecture and the decorations of Ilkhani landmark buildings, thesis for receiving a master's degree, Faculty of Humanities, Mohaghegh Ardabili University. https://www.virascience.com/thesis/605519/
Pargari, Saleh; & Hosseini, Syed Morteza. (2010). Sufism and its social consequences in the Seljuk period, History in the Mirror of Research, No. 3 (series 27). http://ensani.ir/fa/article/306244/
Pirnia, Mohammad Karim, (2010), Iranian Architectural Stylistics, edited by Gholamhossein Memarian, Tehran: Soroush Danesh. https://www.gisoom.com/book/1432807/
Pope, Arthur Upham, (2005), Architecture of Iran, translated by: Gholamhossein Sadri Afshar, Tehran: Akhtran.
https://www.gisoom.com/book/11069146/
Pourjafar, Mohammadreza; & Ashraf Alsadat Mousviler, (2002), Investigation of the characteristics of spiral rotational movement; "Salimi" Symbol of Holiness, Unity and Beauty, Faculty of Humanities, Al-Zahra University (S), number 43. https://www.noormags.ir/view/fa
/articlepage/102368/
Quran. https://www.ghorany.com/quran.htm
Saeedi, Hassan, (2017), Investigating the position and role of mysticism in culture, Epistemological Studies Quarterly in Islamic University, 21st year, 4th issue.
https://www.magiran.com/paper/1796541
Sajjadi, Seyyed Jaafar, (1971), Dictionary of Mystical Words and Terms and Interpretations, Tehran: Tahori. https://www.gisoom.com/book/11005025/
Sattari, Jalal, (1997), The code of thought and holy art, Tehran Center. https://vista.ir/w/a/21/epoae
Shayestefar, Mahnaz, (2009), Interaction between architecture and Persian poetry in Timurid and Safavid buildings, Islamic Art Studies Quarterly, No. 11, 79-104.
https://www.sid.ir/paper/136791/fa
Shayestefar, Mahnaz; & Behzadi, Mehran, (2011), Color and pattern harmony in the decorations of Yazd mosques, Zilo and Safal Meybod, Islamic Art Studies, 15, 110-91.
https://civilica.com/doc/1004728/
Sharif-Mehlati, Movid, (1958), Seven in the realm of world culture, Tehran: Naqsh Jahan. https://eliteraturebook.com/books/view/13058/
Sodai, Bita, Khani, Hossein, (2019), Shiite symbolic arrays in Varamin Grand Mosque, Scientific-Research Journal of Islamic Art Studies, 15th year, number 3, 71-47.
https://www.sid.ir/paper/136727/fa
Stirlen, Henry, (1998), Isfahan Image of Heaven, translated by Jamshid Arjamand, Tehran: Farzan. https://www.gisoom.com/book/1131750/
Yeganeh, Mansour; & Hashemi Shahraki, Mohammad, (2016), Investigation of decorations and patterns used in architectural and urban buildings of the Ilkhanate period (a case study of the Soltanieh Dome and the Blue Mosque of Tabriz), Urban Management Journal, pp. 48, 394-400. https://elmnet.ir/article/1776771-13891/
