رقم المقالة : HPSBJOURNA-2310-1200 (R1) زيارة : 1 الصفحة: -

نوع المخطوط: ابحاث

بررسی پیشایندها و عوامل زمینه‌ساز درون فردی اعتیاد در مبتلایان به سوء مصرف مواد در شهر تبریز

الموضوعات :

تورج هاشمی ¹ , الهام تقی زاده جدیکار ² , نعیمه محب ³

1 - استاد گروه روانشناسی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
2 - دانشجوی دکتری تخصصی روانشناسی عمومی، واحد تبریز، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
3 - استادیار ،گروه روانشناسی بالینی، دانشکده پزشکی، علوم پزشکی تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی, تبریز، ایران

تاريخ الإرسال : 16 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1445 تاريخ الإصدار : 03 الأربعاء , صفر, 1446

الکلمات المفتاحية: پژوهش کیفی اعتیاد, شخصیت, آسیب‌پذیری‌ روان‌شناختی, بی‌کفایتی رفتاری, ناکارآمدی,

ملخص المقالة :

اعتیاد و سوء مصرف مواد از نگرانی‌های نظام‌های سلامت در همه کشورها است و تحقیقات در زمینه نقش عوامل فردی در بروز آن بویژه در بزرگسالان محدود است و لذا این مطالعه با هدف تعیین پیشایندها و عوامل زمینه‌ساز درون فردی در ابتلا به اعتیاد در شهر تبریز انجام شد. پژوهش حاضر از نوع کیفی مبتنی بر پدیدارشناسی بود. جامعه مورد پژوهش شامل مراجعه‌کنندگان به مراکز و کلینیک‌های ترک اعتیاد شهر تبریز در سال 1400 بود. از این جامعه، تعداد 17 نفر با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب و تحت مصاحبه نیمه‌ساختاریافته قرار گرفتند. برای استخراج داده‌ها از روش‌ کدگذاری استراوس و کوربین استفاده شد و نسبت به کدگذاری باز، محوری و انتخابی اقدام گردید. از مجموع 265 کد اولیه، تعداد 37 کد باز، 6 کد محوری و 2 کد انتخابی استخراج گردید. کدهای محوری عبارت بودند از: احساس درماندگی، نوجویی و نیاز به تحریک، مسئولیت گریزی، عدم استقلال فردی، پذیرش و تسلیم و ضعف مهارت های فردی و کدهای انتخابی نیز عبارت بودند از: آسیب‌پذیری فردی و روان‌شناختی و بی-کفایتی رفتاری و ناکارآمدی. مبتنی بر یافته‌ها می‌توان بیان داشت در شکل‌گیری و تداوم اعتیاد نقش عوامل درون‌فردی برجسته بوده و روندهای تحولی در سال‌های اولیه زندگی نیز در شکل‌گیری این عوامل کارساز است. از این رو، برای پیشگیری از آسیب-پذیری‌های روان‌شناختی و فردی که زمینه‌ساز اعتیاد هستند، توجه ویژه به سالم‌سازی بسترهای تحولی در مراحل اولیه رشد روانی-اجتماعی امری ضروری می‌نماید.

المصادر:

نص كامل:

شيوع كمبود آنزيم G6PD در نوزادان متولد شده بيمارستان امام خميني در ساري 1376

بررسی پیشایندها و عوامل زمینهساز درون فردی اعتیاد در مبتلایان به سوء مصرف مواد در شهر تبریز

چكيده

زمینه و هدف: اعتیاد و سوء مصرف مواد از نگرانیهای نظامهای سلامت در همه کشورها است و تحقیقات در زمینه نقش عوامل فردی در بروز آن بویژه در بزرگسالان محدود است و لذا این مطالعه با هدف تعیین پیشایندها و عوامل زمینهساز درون فردی در ابتلا به اعتیاد در شهر تبریز انجام شد. روش تحقیق: پژوهش حاضر از نوع کیفی مبتنی بر پدیدارشناسی بود. جامعه مورد پژوهش شامل مراجعهکنندگان به مراکز و کلینیکهای ترک اعتیاد شهر تبریز در سال 1400 بود. از این جامعه، تعداد 17 نفر با روش نمونهگیری هدفمند انتخاب و تحت مصاحبه نیمهساختاریافته قرار گرفتند. برای استخراج دادهها از روش کدگذاری استراوس و کوربین استفاده شد و نسبت به کدگذاری باز، محوری و انتخابی اقدام گردید. یافتهها: از مجموع 265 کد اولیه استخراجشده، تعداد 37 کد باز، 6 کد محوری و 2 کد انتخابی بدست آمد. کدهای محوری عبارت بودند از: احساس درماندگی، نوجویی و نیاز به تحریک، مسئولیت گریزی، عدم استقلال فردی، پذیرش و تسلیم و ضعف مهارت های فردی و کدهای انتخابی نیز عبارت بودند از: آسیبپذیری فردی - روانشناختی و بیکفایتی رفتاری و ناکارآمدی. نتیجهگیری: مبتنی بر یافتهها میتوان بیان داشت در شکلگیری و تداوم اعتیاد نقش عوامل درونفردی برجسته بوده و روندهای تحولی در سالهای اولیه زندگی نیز در شکلگیری این عوامل کارساز است. از این رو، برای پیشگیری از آسیبپذیریهای روانشناختی و فردی که زمینهساز اعتیاد هستند، توجه ویژه به سالمسازی بسترهای تحولی در مراحل اولیه رشد روانی-اجتماعی امری ضروری مینماید.

واژگان کلیدی: اعتیاد، سوء مصرف مواد، شخصیت، آسیبپذیری روانشناختی، بیکفایتی رفتاری، ناکارآمدی، احساس درماندگی، مهارتهای فردی

مقدمه

اعتیاد از پربسامدترین رفتارهای آسیبزا (دجنهارد و همکاران¹، 2018؛ ژائو و همکاران²، 2020) است که در همه گروههای سنی، جنسیتی و طبقاتی شیوع داشته (کامپتون، بویل و وارگو³، 2015؛ گارلند، بل، اَتچلی و فرولینجر⁴، 2018) و هرساله هزینههای بیشماری را بر افراد، خانوادهها و نظامهای سلامت تحمیل میکند (تولدو-فرناندز و همکاران⁵، 2018) و از پیشآگهی منفی برخوردار بوده (اُتن، مان و دیشیون،⁶ 2017؛ کوریگان و همکاران⁷، 2017) و بدون مداخلات درمانی چندجانبه، بهبود نمییابد (اسچیپس، واستیلا، آمرمن و مککاب⁸، 2020) و به پیامدهای روانشناختی و جسمانی منفی منتهی میگردد (چیسلر و همکاران⁹، 2020). مطالعات نشان میدهد که سالیانه حدود 3 درصد از افراد جوامع به این اختلال مبتلا میشوند (هان¹⁰، کامپتون، بلانکو¹¹ و جونز¹²، 2018؛ پتروسو و وال¹³، 2020). با این حال، میزان شیوع این اختلال در جوامع مختلف از تنوع بیشتری برخوردار بوده (دو و همکاران¹⁴، 2018؛ دلیچ، کاجدیز و پرگلیج¹⁵، 2017) و میزان شیوع آن در زنان نسبت به مردان، 1 به 3 است (لال، دِب و کدیا¹⁶، 2015؛ ناردچیا و هانگریگ¹⁷، 2015). مطالعات شیوعشناسی در ایران نشان میدهد که حدود 150 هزار نفر به اختلالات متنوع ناشی از سوء مصرف مواد مبتلا هستند (مداحی، 2017).

در هزاره سوّم، پدیده اعتیاد به یک وضعیت بحرانی رسیده و اثرات تخریبی آن نیز در حوزههای خانوادگی، فردی و اجتماعی در حال گسترش است (پورنقاش تهرانی و همکاران، 2018). براساس مطالعات هان و همکاران (2018) سالانه 4 میلیون نفربر اثر مصرف مواد افیونی، دچار مرگ میشوند و تخمین زده میشود که میزان مرگ و میر تا سال 2030 به ده میلیون نفر برسد. بررسی سروش و همکاران (2019) نیز نشان میدهد که ایران بالاترین میزان سوء مصرف تریاک را در جهان به خود اختصاص داده است.

از آنجاکه پدیده اعتیاد در همه جوامع بشری امری شایع است (وایز و کوب¹⁸، 2014)، لذا در سببشناسی آن، تلاشهای نظری دامنهداری بعمل آمده است. این بررسیها نشان میدهد عوامل پیشآیند، زمینهساز، تشدیدکننده و مداخلهگر متنوعی در بروز و تداوم اعتیاد دخیلند (اُتن و همکاران، 2017؛ مالدونا و همکاران¹⁹، 2021؛ مانیاسی، پیکون، ونهولست، بولونی، اسکاردینا و کانیزارو²⁰، 2017). بعلاوه، باوجود مطالعات دامنهدار در شناسایی عوامل زمینهساز اعتیاد (وینیستین و وینیستین²¹، 2014؛ زاکرمن²²، 2015؛ مارزیلی و سرنیگلیا²³، 2020). امروزه مشخص شده است پدیده اعتیاد از چنان پیچیدگی برخوردار است (دیدن، اِمبرگتس، ون در تورن و لارهوون²⁴، 2009؛ لیورس، کارانتونیس، ادواردز و ثوربرگ²⁵، 2016) که نمیتوان در قالب یک مدل سببشناختی محدود، ساختارهای علّی پیچیده آن را روشن نمود (گرا، ماز و ناواس²⁶، 2009؛ هان، کامپتون، بلانکو و کولپ²⁷، 2017). بر این اساس، شناسایی علل این پدیده، موضوع مطالعات در عرصههای روانشناختی قرار گرفته (اشنایدر، کولوز، بلتنر و همکاران²⁸، 2009؛ گوری و همکاران²⁹، 2023؛ مارتینز³⁰، 2018) به نحوی که در سببشناسی این پدیده، بر نقش عوامل درونفردی و برونفردی (وود، داو و گالو³¹، 2013؛ گوری، تاپینو³²، باگنولی³³، ایراسی-سارری³⁴ و کراپارو³⁵، 2020؛ شیمنتی، بیلیوکس، سانتورو، کاسال و استارسویک³⁶، 2022) اشاره شده است. با این حال، گشایشهای درمانی مؤثر در این حوزه مستلزم ایده پردازیهای نوین است (خی، مکهاگو، فاکس و درِیک³⁷، 2005؛ هوگ، پاز کاسترو، ونگر و شاب³⁸، 2018 ؛ مائز و همکاران³⁹، 2017) تا در سایه چنین مطالعاتی بتوان تجربه زیسته مبتلایان به اعتیاد را شناسایی (رحیمیان بوگر، طباطبایی و طوسی، 1393؛ گااُو، لی، ژانگ، گااُو، کنگ، هو و می⁴⁰، 2018) و با مضمونپردازی آن تجارب، زمینه مفهومپردازی قابل درک در عرصه آسیبشناسی را مهیا نمود (تانگ، ویست، مائو و هو⁴¹، 2005؛ بولات، یاووز، الیاسیک و زورلو⁴²، 2018) و بدنبال آن، روابط سازههای مفهومی را برای شکلدهی تبیینهای نو معین نمود (مالونی⁴³، دجنهارد، دارک⁴⁴ و نلسون⁴⁵ 2009؛ ولونجیس، کالپیدو، پاپورس و جویس⁴⁶، 2020). مبتنی بر این رویکرد، امروزه تمرکز بر تجربیات مبتلایان به اعتیاد و فهم آن تجارب، یکی از بسطهای روششناختی در مطالعه پدیده اعتیاد است که به مضمونپردازیهای عمیق، سلسلهمراتبی و چندگانه منتهی گردیده (بوتوین، گریفین، دیاز، شی یر، ویلیامز و اپیستین⁴⁷، 2000؛ باچمن و همکاران⁴⁸، 2018) و دریچههای جدید در سببشناسی این پدیده گشوده است (میرزایی، 2011؛ کوریگان و همکاران، 2017).

پدیده اعتیاد در کنار پیامدهای منفی مادی، اجتماعی و خانوادگی بر ساختارهای شخصیتی، شناختی و عاطفی افراد تأثیر ماندگار برجای میگذارد (فلنر و همکاران⁴⁹، 1990؛ جوزف و همکاران⁵⁰، 2021؛ شولت، پولن، ویلمسن، بومسما و اِنجلز⁵¹، 2007؛ کیم، مین، مین، لی و یو⁵²، 2018؛ زدانکوویچ-سیاگالا و سیاگالا⁵³، 2018؛ راتگ، کوکر، دانیل، بلین-راسنت، اِوریت و بلین⁵⁴، 2017). از این رو، سببشناسی آن به گشایشهای نظری جدیدی نیازمند است. لذا ضروری است که این پدیده با روششناسیهای تحول یافته مورد توجه واقع شود تا با بسطهای نظری بتوان مداخلات درمانی و راهبردهای پیشگیرانه را تقویت نمود. ازسویی، مطالعه این پدیده مستلزم نگاه بومی و فرهنگی است که در پرتو آن بتوان مؤلفههای بومی – فرهنگی مؤثر در شکلگیری و تداوم این پدیده را شناسایی نمود و مدلهای مداخلهای وابسته به فرهنگ را در کنار الگوهای نظری عام به جامعه هدف و دستاندرکاران این عرصه ارائه نمود. از سوی دیگر، اکثر مطالعات به بررسی کمی متغیرهای مرتبط با اعتیاد پرداختهاند و این پدیده، کمتر به صورت عمیق و کیفی مورد کاوش قرار گرفته است. درنهایت، باتوجه به افزایش نرخ بروز اعتیاد در جوامع مختلف ازجمله ایران، ضروری است این پدیده در بافت فرهنگی و اجتماعی ایران مورد بررسی و تبیین قرار گیرد تا بتوان راهکارهای متناسب و بومیشده را ارائه نمود. بر این اساس، هدف این پژوهش، بررسی عمیق تجربه افراد مبتلا به اعتیاد بود تا عوامل زمینهساز درونفردی اعتیاد مورد شناسایی قرار گیرد. به عبارتی، سؤال اصلی این بود که پیشآیندها و عوامل درونفردی زمینهساز در وقوع اعتیاد در افراد مبتلا به سوء مصرف مواد در شهر تبریز کدامند؟

روش پژوهش

این پژوهش به روش کیفی و با رویکرد پدیدارشناسی انجام شد که در آن تجارب افراد معتاد دربارۀ عوامل فردی مؤثر در ابتلا به اعتیاد مورد بررسی قرار گرفت. جهت جمعآوری دادهها از مصاحبه نیمهساختاریافته استفاده شد. جامعه آماری شامل تمام زنان و مردان مبتلا به سوء مصرف مواد در شهر تبریز بود. نمونهگیری به روش هدفمند انجام پذیرفت و برای دسترسی به گروه نمونه، اطلاعیههایی در مراکز مشاوره و ترک اعتیاد مناطق مختلف شهر تبریز و همچنین، پیغامهایی در شبکههای اجتماعی مجازی با عنوان فراخوان همکاری در پژوهش گذاشته شد و از افراد خواسته شد که در صورت تمایل به شرکت در پژوهش، به مرکز مشاوره آرمان مراجعه کنند. معیارهای ورود به مطالعه عبارت بودند از: اعتیاد به مواد مخدر، سابقه اعتیاد بیش از 5 سال، تمایل به شرکت در مصاحبه و توانایی یادآوری و توصیف حالات، تجارب و شرایط خود، توانایی خواندن و نوشتن. در بررسی پدیدارشناسی تا زمان دستیابی به ضابطه اشباع در مورد پدیده مورد بررسی، نمونه گیری باید ادامه یابد (مایسون⁵⁵، 2010) تا جایی که با افزایش نمونه، حجم دادههای افزودهشده چشمگیر نباشد. به همین خاطر، بعد از مصاحبه با 15 نفر اطلاعات به اشباع رسید، اما جهت اطمینان با 17 نفر مصاحبه گردید که در جدول (1) اطلاعات دموگرافیک آنها ارایه شده است. هر مصاحبه، به طور میانگین 90-70 دقیقه طول کشید و به صورت صوتی ضبط شد. در پایان مصاحبه، زمانی به شرکتکنندگان اختصاص داده شد تا در صورتی که پرسش و نظری دارند، مطرح کنند. همچنین از آنها اجازه گرفته شد در صورت نیاز، مجدداً با آنها تماس گرفته شود. در این مطالعه، معیارهای اخلاق پژوهشی، با اخذ کد اخلاق (IR.IAU.TABRIZ.REC.1402.210) از دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز تایید شد.

برای تحلیل دادهها از روش کدگذاری براساس نظر استراوس و کوربین استفاده شد که ویژگی آن شامل نمونهگیری نظری و هدفمند، مقایسه مداوم، کدگذاری و توسعه مفهوم است. این روش مشتمل بر کدگذاری باز، محوری و انتخابی است. پس از انجام مصاحبه و ضبط محتوا، نوشتن سطر به سطر گفتههای شرکتکنندگان صورت گرفت و واژهها و عبارات عینی شرکتکنندگان مشخص شد. سپس نسخه نوشتهشده چندین نوبت برای آشنایی با دادهها خوانده شد و فراوانی هر کدام به طور جداگانه ثبت گردید. سپس کدهای اولیه و فراوانی هر کدام مشخص شد و مقایسه کدها انجام پذیرفت. بدنبال آن، کدهای باز در طبقاتی با عنوان کدهای محوری جای گرفت و از مجموع کدهای محوری، کدهای انتخابی استخراج گردید. در این پژوهش برای اعتباربخشی توصیفهای استخراج شده، این توصیفات به برخی شرکت کنندگان ارجاع شد و از آنها پرسیده شد که آیا توصیفات به عمل آمده بطور واقعی تجربه آنها را انعکاس میدهد یا نه. ازسویی، برای بررسی اعتبارپذیری یافتهها، کدهای استخراج شده و توضیحات آنها به تعدادی از شرکتکنندگان ارایه شد تا مشخص شود که تفسیر نتایج و کدگذاریها، مشابه با نظر آنهاست یا نه. در مواردی که مغایرت وجود داشت، دوباره از فرد سؤالاتی پرسیده شد و نتایج نهایی به فرد ارایه گردید. ازسویی، اختصاص زمان نسبتاً طولانی پژوهشگر برای درگیری با جزئیات مصاحبهها و تحلیل موارد متناقض، ازجمله اقدامات دیگر برای افزایش اعتبارپذیری دادهها بود. همچنین، جهت بررسی قابلیت اطمینان، متن مصاحبهها به صورت خام به یک ناظر بیرونی که متخصص روش تحقیق کیفی بود، ارایه شد تا میزان مشابهت کدگذاریها بررسی شود. این متخصص با توجه به برداشت خود، کدگذاریهایی انجام داد و مقایسه این کدگذاریها با کدگذاریهای پژوهشگر نشان داد که هماهنگی این دو کدگذاری 85% است. در مواردی که اختلاف وجود داشت، تلاش شد از طریق بازنگری مقولهها، مضامین و کدگذاریهای مغایر، نظرات ناظر و پژوهشگر به یکدیگر نزدیک شوند.

یافتهها

پس از تحلیل محتوای مصاحبههای به عمل آمده، نسبت به مقولهبندی مفاهیم استخراج شده در قالب کدهای باز، محوری و انتخابی اقدام شد. در مرحله کدگذاری باز 43 مفهوم اولیه، در مرحله کدگذاری محوری 6 مفهوم و در نهایت در مرحله انتخابی 2 مقوله استخراج گردید. در این راستا، یافتههای پژوهش در دو بخش توصیفی و دادههای کیفی در جداول (1) و (2) ارائه شده است. در جدول (1) ویژگیهای جمعیتشناختی شرکتکنندگان خلاصه شده است.

جدول 1: اطلاعات جمعیت شناختی مصاحبه شوندگان

ردیف	جنسیت	وضعیت تأهل	سن	سابقه اعتیاد	تحصیلات	شغل
1	مرد	متأهل	41	12	سیکل	آزاد
2	مرد	متأهل	45	10	دیپلم	قالیباف
3	زن	متأهل	39	11	دیپلم	خانهدار
4	زن	متأهل	40	10	خواندن و نوشتن	خانهدار
5	زن	مطلقه	38	11	دیپلم	آزاد
6	مرد	متأهل	45	12	کارشناسی	آزاد
7	مرد	متأهل	41	13	دیپلم	آزاد
8	مرد	مجرد	45	15	دیپلم	کارمند
9	زن	مطلقه	42	10	دیپلم	آزاد
10	مرد	متأهل	38	8	کارشناسی	کارمند
11	زن	متأهل	40	7	کارشناسی	کارمند
12	زن	مجرد	34	6	کارشناسی	آزاد
13	مرد	متأهل	49	12	دیپلم	آزاد
14	زن	مطلقه	40	10	سیکل	آزاد
15	مرد	مجرد	37	12	دیپلم	آزاد
16	زن	متأهل	39	10	دیپلم	خانهدار
17	مرد	متأهل	42	15	سیکل	آزاد

تحلیل دادههای جدول (1) نشان می دهد 50 درصد مصاحبه شوندگان مرد و 50 درصد، زن بود. حدود 50 درصد زنان متأهل، 25 درصد مطلقه و 25 درصد نیز مجرد بودند. در بین مردان نیز 75 درصدشان متأهل و 25 درصدشان نیز مجرد بودند. محدوده سنی زنان بین 34 تا 42 و در بین مردان نیز 37 تا 45 سال بود. سابقه اعتیاد نیز در زنان به طور متوسط 8 سال و در بین مردان نیز 13 سال بود. حدود 50 درصد زنان، خانه دار و مابقی شغل آزاد داشتند و در بین مردان نیز حدود 70 درصدشان شغل آزاد و بقیه شغل دولتی داشتند. از نظر وضعیت تحصیلی، حدود 20 درصدشان تحصیلات سیکل، 40 درصدشان تحصیلات دیپلم و 40 درصدشان نیز تحصیلات دانشگاهی داشتند و در مردان نیز حدود 50 درصدشان تحصیلات دیپلم، 20 درصدشان تحصیلات دانشگاهی و 30 درصدشان تحصیلات سیکل داشتند.

در جدول (2)، تحلیل پاسخهای مصاحبهشوندگان، در قالب کدهای باز، محوری و انتخابی ارائه شده است:

جدول 2: کدهای باز، محوری و انتخابی استخراجشده

کدهای باز

کدهای محوری

کدهای انتخابی

احساس تنهایی

احساس تهی بودن زندگی

احساس خستگی از زندگی

تحمل پایین برای بیحوصلگی

احساس بیهدف بودن

عدم تحمل محرومیت

طردشدگی

پریشانی

پوچی

احساس درماندگی

آسیبپذیری فردی و روانشناختی

کنجکاوی

جستجوی تحریک

تجربه جدید

کسب لذت

تغییر علایق

هوسرانی

داشتن حس جدید

نوجویی و نیاز به تحریک

فراموشی دردها

اجتناب از استرس

فرو رفتن در عالم خود

کسب آرامش

تسکین درد

بیخیالی

مسئولیتگریزی

همرنگی با دوستان

تعارف همسر

اجبار همسر

خجالتی بودن

فقدان جرأتمندی

فریب خوردن

افزایش اعتماد به نفس

عدم استقلال فردی

پذیرش بیچارگی

درمانده شدن

بی عملی

پذیرش به آخر خط رسیدن

پذیرش و تسلیم

بیکفایتی رفتاری و ناکارآمدی

پنهانکاری

انکار

پرخاشگری

کتککاری

ضعف مهارتهای فردی

از مجموع 265 کد اولیه استخراجشده از متن مصاحبهها، 37 کد باز استنباط گردید که به ترتیب عبارتند از: احساس تنهایی، احساس تهی بودن زندگی، احساس خستگی از زندگی، تحمل پایین برای بیحوصلگی، احساس بیهدف بودن، عدم تحمل محرومیت، طردشدگی، پریشانی، پوچی، کنجکاوی، جستجوی تحریک، تجربه جدید، کسب لذت، تغییر علایق، هوسرانی، داشتن حس جدید، فراموشی دردها، اجتناب از استرس، فرو رفتن در عالم خود، کسب آرامش، تسکین درد، بیخیالی، همرنگی با دوستان، تعارف همسر، اجبار همسر، خجالتی بودن، فقدان جرأتمندی، فریب خوردن، افزایش اعتماد به نفس، پذیرش بیچارگی، درمانده شدن، بی عملی، پذیرش به آخر خط رسیدن، پنهانکاری، انکار، پرخاشگری، کتککاری. این کدهای باز در مرحله بعدی برحسب روش کدگذاری کورپین و استراوس در ذیل 6 کد محوری دستهبندی شدند که عبارتند از: (1) احساس درماندگی، (2) نوجویی و نیاز به تحریک، (3) مسئولیتگریزی، (4) عدم استقلال فردی، (5) پذیرش و تسلیم، (6) ضعف مهارتهای فردی. در نهایت، کدهای انتخابی استخراجشده در قالب 2 کد محوری (الف) آسیبپذیری فردی و روانشناختی و (ب) بیکفایتی رفتاری و ناکارآمدی دستهبندی شدند که در این دستهبندی یا مفهومپردازی، اشتراکات معنایی و مضمونی کدهای محوری مد نظر قرار گرفت و لذا کدهای احساس درماندگی، نوجویی و نیاز به تحریک، مسئولیتگریزی و عدم استقلال فردی در ذیل کد انتخابی آسیبپذیری فردی و روانشناختی و کدهای محوری پذیرش و تسلیم و ضعف مهارتهای فردی در ذیل کد انتخابی بیکفایتی رفتاری و ناکارآمدی قرار گرفتند.

بحث و نتیجهگیری

اعتیاد و سوء مصرف مواد ازجمله آسیبهای روانی و اجتماعی است که از دیرباز مورد توجه آسیبشناسانه در عرصه بررسیهای روانشناسی بوده و در این راستا، روشنگریهای متنوع در سببشناسی آن به عمل آمده است. با این حال، شیوع بالای این پدیده در همه اقشار جوامع بشری، لازمه بررسیهای بیشتری را در عرصه شناسایی عوامل دخیل در بروز آن طلب میکند. از این رو،. هدف از این پژوهش، بررسی پیشایندها و عوامل زمینهساز درون فردی اعتیاد در مبتلایان به اعتیاد در شهر تبریز بود. در راستای این هدف، نتایج پژوهش نشان داد که در بین عوامل درون فردی، دو عامل بنیادی یعنی بیکفایتی رفتاری – ناکارآمدی و آسیبپذیری فردی و روانشناختی قادرند زمینه گرایش و ابتلا به اعتیاد و سوء مصرف مواد را مهیا کنند. به عبارتی، بررسی و تحلیل کیفی مصاحبهها نشان داد "آسیبپذیری روانشناختی و فردی" به عنوان اولین کد انتخابی، نقش زمینهساز در بروز اعتیاد دارد. بنا به نظر مالدونادو و همکاران (2021) آسیبپذیری روانشناختی ناظر بر ویژگیها، رفتارها و نظامهای شناختی –هیجانی است که زمینهساز ناکارآمدی فرد در مواجهه مناسب با تقاضاهای محیطی بوده و سببساز ظهور پاسخهای ناسازگارانه در قبال محرکهایی است که فرد بطور مستمر با آنها روبرو میشود. در ذیل این کد انتخابی، چندین کد محوری مورد شناسایی قرار گرفت که در این بین میتوان به "احساس درماندگی" اشاره نمود که نقش علّی در اعتیادپذیری دارد. در این راستا، یافتههای مانیاسی و همکاران (2017) نشان میدهد این عامل یکی از عوامل زمینهساز گرایش به اعتیاد است. در تبیین این نقش، سلیگمن (1998) بیان داشته است که در زندگی روزمره، چنانچه پیامدهای رفتار آدمی، با انتظارات فرد همخوان نشود و این روند به طور مستمر تداوم یابد، در آن صورت حالتی از احساس درماندگی بر زندگی فرد مستولی گشته و فرد در وضعیت نومیدی قرار میگیرد و در درازمدت، حسی از بیمعنایی، پریشانی و بیهدفی، کلیّت وجود فرد را فرامیگیرد و تدریجاً این حالات بر نظام باورداشتهای فرد رسوخ کرده و آنگاه فرد برای فروکاستن دردهای روانشناختی ممکن است به روشهای تخدیری ازجمله مصرف مواد روی آورد و بدین طریق احساسات منفی ناشی از درماندگی را به بوته فراموشی سپرده و با ناکامیهای موجود سازگار شود.

بعلاوه، تحلیلها معین کرد که یکی دیگر از کدهای محوری که نقش علّی و زمینهساز در وقوع پدیده اعتیاد دارد، عامل "نوجویی و نیاز به تحریک" است. این عامل در ذیل کد انتخابی"آسیبپذیری روانشناختی و فردی" قرار گرفت. بررسیها نشان میدهد که ویژگی "نوجویی و نیاز به تحریک" به عنوان یک عامل درونی میتواند فرد را به سوی مصرف مواد و اعتیاد سوق دهد. در این میان، یافتههای ولونجیس و همکاران (2019) و تراکسیانو و همکاران (2018) نشان میدهد که در افراد مبتلا به اعتیاد، میزان نوجویی و نیاز به تحریک بیشتر از افراد عادی است. در تبیین این یافته زاکرمن (2015) و مارزیلی و سرنیگلیا (2020) عنوان داشتهاند که نوجویی و هیجانخواهی به عنوان یک صفت شخصیتی باعث میشود که سطح تحمل یکنواختیهای روزمره زندگی کاهش یابد و لذا، فردی که از این ویژگی برخوردار است، ممکن است برای پاسخدهی به برانگیختگیهای درونی، به مصرف مواد نیروزا و محرک روی بیاورد تا از این طریق بتواند نوجویی و هیجانخواهی خویش را اشباع نماید. بعلاوه، مارتینز و همکاران (2018) بیان داشتهاند که برجسته بودن عامل سرشتی "نوجویی" باعث میشود که فرد برای تغییر علایق و کسب تجارب جدید برانگیخته شود و از این طریق بتواند به کنجکاویهای خویش پاسخ مطلوب دهد. بر این اساس، تهی بودن موقعیتها از محرکهای مناسب برای ارضاء نوجویی، باعث میشود که فرد از محرکهای نامتعارف نظیر مواد مخدر و نیروزا بهره بگیرد. در این راستا، بررسی گفتههای مصاحبهشوندگان نیز این پدیده را تأئید نمود.

یکی دیگر از کدهای محوری که در ذیل کد انتخابی"آسیبپذیری روانشناختی و فردی" مورد شناسایی قرار گرفت، "مسئولیتگریزی" است. در این راستا، پژوهشهای دلیچ و همکاران (2017)، پتروسو و همکاران (2020) و چیسلر و همکاران (2020) نشان میدهد که میزان وظیفهشناسی در افراد مبتلا به سوء مصرف مواد در حد پایین است. در تبیین این یافته لیورس و همکاران (2016) بیان داشتهاند مسئولیتپذیری در تعاملات اجتماعی بر انتخاب فردی متکی بوده و میزان پاسخگویی در قبال انتخابها را نشان میدهد و باعث میشود فرد پیامد رفتارهای خویش را به عوامل خارج از حیطه اراده خویش حواله نکند. ازطرفی، هان و همکاران (2017) بیان داشتهاند که افراد مبتلا به اعتیاد عموماً از قبول مسئولیت در قبال ابتلا به اعتیاد طفره میروند و این امر باعث میشود وجود آن را انکار نموده و به مخفیکاری، دروغگویی و نیز پرخاشگری روی آورند و این راهکارها موجب تداوم و تشدید اعتیاد میگردد. ازطرفی، گوری و همکاران (2023) عنوان داشتهاند که عدم قبول مسئولیت در قبال اعتیاد، باعث میشود این افراد به توجیه مشکل خویش پرداخته و آن را به شرایط محیطی احاله نمایند و لذا از پذیرش راهکارهای درمانی امتناع بورزند.

از دیگر از کدهای محوری که در ذیل کد انتخابی"آسیبپذیری روانشناختی و فردی" مورد شناسایی قرار گرفت، "عدم استقلال فردی" است. در این راستا، مطالعات هوگ و همکاران (2018)، گوری و همکاران (2020) و کیم و همکاران (2018) نیز نشان داده است که در افراد مبتلا به اعتیاد، میزان استقلال در تصمیمگیری و عمل مختارانه توأم با حس وظیفهشناسی نسبت به افراد عادی به شدت پایین بوده و این ویژگی زمینهساز ابتلا و گرایش به سوء مصرف مواد و اعتیاد است. مبتنی بر این یافتهها، ولونجیس و همکاران (2019) عنوان داشتهاند که اگرچه ممکن است در شروع اعتیاد نقش عوامل بیرونی برجستهتر باشد، ولی استمرار این رفتار، خارج از حیطه اراده افراد نیست. به عبارتی، برجستگی برخی ویژگیهای فردی از قبیل جرأتورزی، اعتماد به نفس، استقلال فکری، خودباوری و آیندهنگری که نمودهایی از استقلال فردیاند، میتوانند شروع و تداوم اعتیاد و سوء مصرف مواد را بازداری نمایند. درمقابل، فقدان این ویژگیها میتواند به شکلگیری وابستگی و همرنگی با دیگران، عدم قاطعیت و فریبخوردگی منتهی گردیده و زمینه را برای شروع و تداوم اعتیاد مهیا نمایند. بعلاوه، مائز و همکاران (2017) و شیمنتی و همکاران (2022) عنوان داشتهاند که فقدان استقلال فردی مانع از اتخاذ راهبردهای مقابلهای مؤثر گردیده و درنتیجه، فرد بناچار در قبال بازخواستهای اطرافیان به رویکردهای غیرسازنده از قبیل انکار، مخفیکاری، دروغگویی، رفتارهای اجتنابی و پرخاشگری متمایل گردیده و به تبع آن، پدیده اعتیاد به طور روزافزون تعمیق پیدا میکند. در این رابطه، بررسی اظهارات بسیاری از مصاحبهشوندگان نیز بر وجود ویژگی، "عدم استقلال فردی" صحه گذارده است. چنانچه آنها بیان نمودهاند که "در جمعهای دوستانه، وقتی آنها مواد تعارف میکردند، بیاختیار به تعارف آنها جواب مثبت میدادم و نمیتوانستم با آنها مخالفت کنم، چون فکر میکردم، دست رد زدن موجب رنجش و دوری آنها میشود".

بعلاوه، تحلیل دادهها نشان داد که یکی از کدهای محوری که در ذیل کد انتخابی"آسیبپذیری روانشناختی و فردی" قرار دارد، "تجارب سوء دوران کودکی" است. بنا به نظر گوری و همکاران (2023)، تجارب سوء دوران کودکی در قالب سوء استفاههای جسمی، جنسی، غفلت و رهاشدگی اثرات منفی ماندگار در رشد اجتماعی، عاطفی و شخصیتی افراد بر جای میگذارد و باعث بروز تنوعی از اختلالات رفتاری، ناسازگاریها و آشفتگیهای روانشناختی بویژه اعتیاد میگردد. در این راستا، یافتههای گوری و همکاران (2023)، اورن و همکاران (2013) ، فولکنر و همکاران (2014)، گااُو و همکاران (2018)، ناردچیا و هانگریج (2015) و بولات و همکاران (2018) نشان داده است که در افراد مبتلا به سوء مصرف مواد تنوعی از تجارب سوء و روانزخمهای دوران کودکی وجود دارد. در این راستا، گوری و همکاران (2023) عنوان داشتهاند که تجارب دوران کودکی در شکلدهی شخصیت آدمی نقش اساسی داشته و مبتنی بر این تجارب، خودکنترلی تبلور مییابد. از این رو، وقوع تجارب تلخ و آسیبزا در زندگی فردی، میتواند زمینهساز بروز آسیبهای روانشناختی و رفتاری گردد. بعلاوه، فولکنر و همکاران (2014) بیان داشتهاند اثرات تجارب آسیبزای دوران کودکی بطور پایدار در نظام روانشناختی فرد رسوخ کرده و به شکلگیری بیاعتمادی، احساس گناه، شرم و تردید و بیکفایتی منتهی گردیده و زمینهساز اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و احساس خصومت گردیده و با فعال شدن خاطرات آن تجارب، فرد دچار آشفتگی و احساسات منفی میگردد و فرد ممکن است به دلیل فقدان مهارتهای مناسب برای تنظیم هیجانات به راهکارهایی روی آورد که تأثیرات هیجانات منفی ناشی از تجارب سوء دوران کودکی را خنثی و خاموش کند. بررسیهای مانیاسی و همکاران (2017)، پلوکسی و همکاران (2019) و زدانکوویچ-سیاگالا و سیاگالا و همکاران (2018) نشان داده است که برخی افراد در مقابله با احساسات منفی ناشی از فعال شدن خاطرات تجارب سوء دوران کودکی به روشهای تخدیری ازجمله مصرف مواد روی میآورند. در همین راستا، گفتههای مصاحبهشوندگان نیز نشان داد که رنج ناشی از تجارب تلخ دوران کودکی و جستجوی راهی برای رهایی از آن رنجها، باعث شده بود که آنها به مصرف مواد روی آورند. در این میان، تنی چند از مصاحبهشوندگان بیان داشتند که " تجارب دوران کودکی چنان تلخ بودند که مدام آنها را نشخوار میکردم و صحنههای آزار جنسی و جسمی مدام به ذهنم هجوم میآوردند و لذا برای خلاص شدن از آن خاطرات، یاد گرفتم که مصرف مواد میتواند کمکرسان باشد".

ازسویی، تحلیل دادهها نشان داد که یکی از کدهای انتخابی که مجموعهای از کدهای محوری را تحت پوشش قرار میدهد و نقش اساسی در گرایش و ابتلا به سوء مصرف مواد و اعتیاد دارد "ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری" است. در همین راستا، مطالعه سلیمانی و همکاران (1400) و امینی و باقرزاده (2020) نشان داده است که ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری با گرایش به اعتیاد رابطه مثبت دارند. در توضیح این عامل، باچمن و همکاران (2018) بیان داشتهاند که پدیده اعتیاد در خلاء شکل نمیگیرد، بلکه در بسترهایی نمود پیدا میکند که از استعداد بالقوه برای شکلدهی تدریجی اعتیاد برخوردار هستند. در این میان، عوامل فردی، بویژه احساس ناکارآمدی و بیکفایتی در کنار بسترهای اجتماعی و خانوادگی از اهمیت ویژهای برخوردار است و از آنجاکه اعتیاد در وهله اوّل یک رفتار فردی تلقی میشود، لذا انتخاب و تداوم این رفتار به مهارتهای فردی وابسته بوده و چنانچه فرد نتواند در برابر وسوسهها و اجبارهای دیگران برای مصرف، مقاومت کند و از مهارتهای مناسب برای مقابله با استرسهای زندگی و هیجانات منفی برخوردار نباشد و حسی از بیکفایتی و ناکارآمدی را در نظام شخصیتی خود بوجود آورد، در آن صورت، وقوع تنوعی از آسیبهای رفتاری-روانشناختی بویژه اعتیاد در فضای زندگی فرد قابل پیشبینی خواهد بود. در این راستا، راتگ و همکاران (2017) بیان داشتهاند که کارآمدی و کفایت رفتاری جزء مؤلفههای اصلی زندگی بارآور و سازنده بشمار میآید که در طول زندگی و در تعاملات بین فردی شکل میگیرد و به شکل باورهای خودارزشمندی، امیدواری و تابآوری نمود پیدا میکند. در مقابل، ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری نشانگر مؤلفههای رفتاری هستند که فرد را در حل مؤثر مسایل زندگی ناتوان نموده و او را به اتخاذ راهبردهای ناکارآمد برای حل مسایل سوق میدهند و به شکل پذیرش و تسلیم، پرخاشگری، انکار، رفتارهای اجتنابی و سرزنش دیگران ظاهر میشوند. بر این اساس، پدیدۀ اعتیاد نیز به عنوان یک آسیب، در وهلۀ نخست از ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری فرد، سرچشمه میگیرد و همین عامل، زمینه را برای بسط اثرات سایر عوامل مهیا نموده و به مزمن شدن اعتیاد منجر میشود.

بررسی و تحلیل کد انتخابی "ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری" مشخص نمود که در ذیل این کد انتخابی، چندین کد محوری قرار دارند که در ابتلا و گرایش به اعتیاد نقش تعیینکننده دارند. یکی از کدهای محوری در این حوزه، "ضعف مهارتهای فردی" است. بنا به نظر فلنر و همکاران (1990) مهارتهای فردی شامل تواناییها در تصمیمگیری، برنامهریزی و انتخاب است بعلاوه، ژائو و همکاران (2020) عنوان داشتهاند که توانایی در برقراری ارتباط سازنده، داشتن پشتکار، جرأتورزی، تابآوری و اتخاذ رویکردهای سازنده در حل مسایل فردی و اجتماعی، از مؤلفههای مهارتهای فردی به شمار میآیند. مبتنی بر این نظرات، بررسیهای گرگوری و همکاران (2014)، مشکی و همکاران (2014) و دلیچ و همکاران (2017) نشان میدهند که افراد مبتلا به سوء مصرف مواد و اعتیاد از جرأتورزی مطلوب در مخالفتورزی با دیدگاههای دیگران برخوردار نیستند. بعلاوه، این افراد، در حل مسایل بین فردی از راهبردهای ناسازگار استفاده نموده و از تابآوری کمتری در مواجهه با مشکلات فردی برخوردارند. بعلاوه، مطالعات گورمن و همکاران (2014) و کوریگان و همکاران (2017) نشان داده است که افراد مبتلا به سوء مصرف مواد از توانایی مطلوب در تصمیمگیری، برنامهریزی و برقراری ارتباط سازنده با دیگران برخوردار نیستند. در تبیین این یافته آبین و همکاران (2019) عنوان داشتهاند که مدیریت موقعیتهای زندگی فردی و اجتماعی بر مجموعهای از تواناییهای فردی و نیز تلاشهای مداوم متکی بوده و فقدان این مهارتها، موجب سردرگمی و درماندگی فرد گردیده و او را در ورطه آشفتگیهای رفتاری قرار میدهد. به عبارتی، فقدان این مهارتها، میتواند زمینهساز انفعال در تصمیمگیری و سرخوردگی در پیشبرد اهداف زندگی گردد. از این رو، ولونجیس و همکاران (2019) بیان داشتهاند که وقوع اعتیاد، مسبوق به فقدان مهارتهای فردی بوده و نقصان این مهارتها موجب گرایش فرد به استفاده از راهبردهای منفعلانه در واکنش به تقاضاهای بیرونی برای مصرف مواد میگردد و متعاقب ابتلا به اعتیاد، این نقصانها باعث اتخاذ رویکردهای انفعالی ازجمله انکار، مخفیکاری، سرزنش خود و دیگران، اجتناب از موقعیتهای اجتماعی، تسلیم شدن در برابر خواستههای غیرمتعارف دیگران، دروغگویی، پرخاشگری و نیز خودزنی میگردد. این رویکردها نه تنها زمینه را برای بهبود اوضاع مهیا نمیکنند، بلکه به تشدید علایم و آسیبهای ناشی از اعتیاد منجر میگردند. در این ارتباط، بررسی گفتههای برخی از مصاحبهشوندگان نیز بر این موضوع صحه گذارده و بیان داشتهاند که "تا آنجاکه یادم میآید یک فرد خجالتی بودم و همیشه منتظر بودم که دیگران برایم تعیین تکلیف کنند، در نه گفتن مشکل داشتم و دارم و زندگی را بدون هدف سپری میکردم و میکنم و کارها را بیدلیل رها میکردم و به توانایی خودم چندان اعتماد نداشتم و ندارم و نمیدانم که چه شد که گرفتار این بلای خانمانسوز اعتیاد شدم".

همچنین تحلیل دادهها نشان داد که یکی دیگر از کدهای محوری که در ذیل کد انتخابی "ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری" قرار میگیرد، "پذیرش و تسلیم" است. در این خصوص، جوزف و همکاران (2021) بیان داشتهاند که یکی از ویژگیهای رفتاری ناسازگار که زمینهساز شکلگیری و تداوم اختلالات روانی است، پذیرش شکست و عدم تلاش برای رفع موانع موجود و احساس ناتوانی در پیشبرد اهداف و فقدان روحیه استقامت و پشتکار در پیگیری امور و مسایل زندگی فردی و اجتماعی است. بعلاوه، گارلند و همکاران (2018) عنوان داشتهاند که پذیرش غیر قابل درمان بودن اعتیاد، یکی از پیامدهای اعتیاد محسوب میشود ولی این نگرش حاصل تجارب دامنهداری است که فرد در طول زمان و دوران زندگی کسب نموده و به عنوان یک ویژگی در ساختار شخصیت جای گرفته است. از این رو، متعاقب شکلگیری این ویژگی، زمینه برای گرایش و ابتلا به رفتارهای پرخطر ازجمله اعتیاد مهیا میشود و با ابتلاء فرد به اعتیاد، این ویژگی از شکلگیری باورهای خودکارآمدی برای مقابله با اعتیاد بازداری میکند.

در این راستا، مطالعات ژائو و همکاران (2020) و دیبراردیس و همکاران (2020) نیز نشان داده است که افراد دچار سوء مصرف مواد نسبت به افراد عادی در مقابله با دشواریهای زندگی از راهبردهایی نظیر تسلیم و پذیرش، خودسرزنشی، دیگر سرزنشی و خودزنی استفاده میکنند. همچنین، یافتههای کارییر و آکدمیر (2019) و گارلند و همکاران (2018) نشان میدهد که افراد مبتلا به سوء مصرف مواد در تنظیم هیجانات از راهبردهای ناکارآمد از قبیل انکار، پذیرش و پرخاشگری استفاده میکنند. بعلاوه، بررسی گفتههای مصاحبهشوندگان نیز این ویژگی را برجسته نمود بطوریکه اغلب عنوان داشتند که "در اوایل که مواد مصرف می کردم با خودم میگفتم که به راحتی میتوانم آن را کنار بگذارم ولی کم کم به ترک آن فکر نمیکردم. هر از گاهی که اطرافیان اصرار میکردند که آن را کنار بگذارم، بعد از چند روز ترک، دوباره به سراغش میرفتم، عاقبت به این نتیجه رسیدم که دیگر نمیتوانم آن را کنار بگذارم و لذا در برابر آن کم آوردم و تسلیم شدم".

چنانچه مشخص گردید در پدیدآیی اعتیاد و سوء مصرف مواد نقش عوامل و ویژگیهای فردی قابل توجه بوده و در این میان عوامل آسیبپذیری روانشناختی و فردی در قالب "احساس درماندگی"، "نوجویی و نیاز به تحریک"، "مسئولیتگریزی"، "عدم استقلال فردی" و "تجارب سوء دوران کودکی" از اهمیت ویژهای برخوردار است، به نحوی که هر یک از این زیرمؤلفهها از مسیرهای مختلف زمینهساز ابتلا و گرایش به اعتیاد میگردند و در این رابطه، تدبیر راهکارهای پیشگیرانه میتواند از بروز وضعیتهای درماندگی در افراد جلوگیری نموده و با اتخاذ شیوههای تربیتی مناسب از شکلگیری مسئولیتگریزی در کودکان و نوجوانان ممانعت به عمل آورده و بستر مطلوب برای کسب استقلال فردی را در آنها بوجود آورد و با آموزشهای مناسب در حوزۀ سواد تربیتی، والدین را از اتخاذ شیوههای آسیبزا در تربیت کودکان بازداری نمود و زمینههای جهت دهی احساسات نوجویانه کودکان و نوجوانان به فعالیتهای خلاق و اثربخش را بوجود آورد. ازطرفی، روشن شد که "ناکارآمدی و بیکفایتی رفتاری" نیز در تنوعی از رفتارها بویژه "ضعف مهارتهای فردی" و "پذیرش و تسلیم" در بوجود آمدن و تداوم پدیدۀ اعتیاد نقش برجسته دارد. مبتنی بر این یافته ها میتوان عنوان نمود که تدابیر آموزشی و تربیتی کارآمد و اثربخش در دوران کودکی و نوجوانی جهت ایجاد و شکلدهی مهارتهای ضروری زندگی و بکارگیری روشهای مستقیم و غیرمستقیم برای آموزش راهبردهای مقابله با چالشهای زندگی و تنظیم هیجانات، میتواند از نضجگیری ریشههای اعتیاد در بنیانهای شخصیتی کودکان و نوجوانان جلوگیری نموده و زمینه زندگی سالمتر و اثربخشتر را برای آنها بوجود آورد.

سپاسگزاری

این مطالعه برگرفته از رساله دکتري تحت حمایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز است.

منابع

رحیمیان بوگر، اسحق؛ طباطبایی، سیدموسی؛ و طوسی، جلیله. (1393). نگرش نسبت به سوء مصرف مواد و پیامدهای آن: نقش پیشبین صفات شخصیت و عوامل جمعیت شناختی. مجله علوم پزشکی رازی، 21(12)، پیاپی 129، 50-39.

سلیمانی، اسماعیل؛ کاظمزاده، نگین؛ حسینی، کتایون؛ و اسکندرپور، بهروز . (1400). بررسی عوامل مؤثر در گرایش زنان به اعتیاد در استان آذربایجان غربی و ارائه راهکار: مطالعه کمی- کیفی. فصلنامه علمی اعتیادپژوهی، 15(62)، 7-44.

Amini, N., & Bagherzadeh, E. (2020). The effectiveness of Mikenbaum's method of stress management training on psychological empowerment, social skills and reducing cravings in drug addiction clinics. Research on Addiction, 13, 54, 265-278.

Armstrong, G., Jorm, A.F., Samson, L., Joubert, L., Nuken, A., Singh, Sh., Kermode, M. (2014). Association of depression, anxiety, and suicidal ideation with high-risk behaviors among men who inject drugs in Delhi, India. Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes, 64(5), 502–510.

https://journals.lww.com/jaids/fulltext/2013/12150/association_of_depression,_anxiety,_and_suicidal.11.aspx

Bachmann, A.S., Zaunbauer, A. C., Tolke, A.M., Siniatchkin, M., Kluck, C., Wiltfang, J., & Hertrampf, K. (2018). Well-being and quality of life among oral cancer patients–Psychological vulnerability and coping responses upon entering initial treatment. Journal of Cranio-Maxillofacial Surgery, 46 (9), 1637-1644.

doi: 10.1016/j.jcms.2018.05.042.

Bolat, N., Yavuz, M., Eliaçık, K., & Zorlu, A. (2018). The relationships between problematic internet use, alexithymia levels and attachment characteristics in a sample of adolescents in a high school, Turkey. Psychology, health & medicine, 23(5), 604-611.

doi: 10.1080/13548506.2017.1394474.

Botvin, G.J., Griffin, K.W., Diaz, T., Scheier, L.M., Williams, C., Epstein, J.A (2000). Preventing illicit drug use in adolescents: Long-term follow-up data from a randomized control trial of a school population. Addictive Behaviors, 25, 769-774.

doi: 10.1016/s0306-4603(99)00050-7.

Bozoglan, B. (2018). The role of family factors in internet addiction among children and adolescents: An overview. In B. Bozoglan (Ed.), psychological, social, and cultural aspects of addiction, Germany: IF Weinheim Institute.

https://doi.org/10.4018/978-1-5225-3477-8.ch008

Compton, W.M., Boyle, M., & Wargo, E. (2015). Prescription opioid abuse: problems and responses. Preventive Medicine, 80, 5–9.

doi: 10.1016/j.ypmed.2015.04.003.

Corrigan, PW. et al. (2017). Developing a research agenda for reducing the stigma of addictions, part II: Lessons from the mental health stigma literature. The American Journal on Addictions, 26(1), 67–74.

doi: 10.1111/ajad.12436

Czeisler, M. É., Lane, R. I., Petrosky, E., Wiley, J. F., Christensen, A., Njai, R., Weaver, M. D., Robbins, R., Facer-Childs, E. R., Barger, L. K., Czeisler, C. A., Howard, M. E., & Rajaratnam, S. M. W. (2020). Mental health, substance use, and suicidal ideation during the COVID-19 pandemic. Weekly Report, 69(32), 1049-1057. https://doi.org/10.15585/mmwr.mm6932a1

Degenhardt, L., Charlson, F., Ferrari, A., Santomauro, D., Erskine, H., Mantilla-Herrara, A., Whiteford, H., Leung, J., Naghavi, M., Griswold, M., Rehm, J., Hall, W., Sartorius, B., Scott, J., Vollset, S. E., Knudsen, A. K., Haro, J. M., Patton, G., Kopec, J., … Vos, T. (2018). The global burden of disease attributable to alcohol and drug use in 195 countries and territories, 1990–2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. The Lancet Psychiatry, 5(12), 987–1012.

doi: 10.1016/S2215-0366(18)30337-7

De Berardis, D., Fornaro, M., Orsolini, L., Ventriglio, A., Vellante, F., Di & Giannantonio, M. (2020). Emotional dysregulation in adolescents: implications for the development of severe psychiatric disorders, substance abuse, and suicidal ideation and behaviors. Brain Sciences, 10(9), 591-596.

doi: 10.3390/brainsci10090591.

Delić, M., Kajdiž, K., & Pregelj, P. (2017). Association of the Five-Factor Model personality traits and opioid addiction treatment outcome. Psychiatria Danubina, 29(3), 289-291.

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28953780/

Didden , R., Embregts, P., van der Toorn, M., Laarhoven, N. (2009). Substance abuse, coping strategies, adaptive skills and behavioral and emotional problems in clients with mild to borderline intellectual disability admitted to a treatment facility: a pilot study. Res Dev Disabil, 30(5), 927-32.

doi: 10.1016/j.ridd.2009.01.002.

Do, H.N., Nathan, N., Van Nguyen, B., Le, H.T., Nguyen, H.Q.T., Nguyen, A.T., Nguyen, H.D., Bui, T.P., Vu, T.B.T., & Le, K.T. (2018). Sociodemographic inequalities in substance use among young people in Vietnam. Children and Youth Services Review, 94, 644–649.

https://www.researchgate.net/publication/327465727_

Eskandarieh, S., Jafari, F., Yazdani, S., Hazrati, N., & Saberi-Zafarghandi, M.B. (2014). Compulsory maintenance treatment program amongst Iranian injection drug users and its side effects. International Journal of High Risk Behaviors & Addiction, 3(4).

Evren, C., Cınar, O., Evren, B., Ulku, M., Karabulut, V., & Umut, G. (2013). The mediator roles of trait anxiety, hostility, and impulsivity in the association between childhood trauma and dissociation in male substance-dependent inpatients. Compr. Psychiatry, 54, 158–166.

doi: 10.1016/j.comppsych.2012.06.01

Felner, R.D., Lease, A.M., & Phillips, R.S. (1990). Social competence and the language of adequacy as a subject matter for psychology: A quadripartite tri-level framework. In T. P. Gullota, G. R. Adams, & R. Montemayor (Eds.), The development of social competence in adolescence (pp. 254-264). Beverly Hills, CA: Sage, pp. 254-26.

Faulkner, B., Goldstein, A.L., & Wekerle, C. (2014). Pathways from childhood maltreatment to emerging adulthood: Investigating trauma-mediated substance use and dating violence outcomes among child protective services–involved youth. Child Maltreat, 19, 219–232.

https://doi.org/10.1177/1077559514551944

Gao, T., Li, J., Zhang, H., Gao, J., Kong, Y., Hu, Y., & Mei, S. (2018). The influence of alexithymia on mobile phone addiction: The role of depression, anxiety and stress. Journal of Affective Disorders, 225 (1), 761-766.

doi: 10.1016/j.jad.2017.08.020.

Garland, E., Bell, S., Atchley, R., & Froelinger, B. (2018). Emotion dysregulation in addiction. In Oxford handbook emotion dysregulation. New York: Oxford University Press.

doi:10.1093/OXFORDHB/9780190689285.013.23

Gori, A., Topino, E., Bagnoli, I., Iraci-Sareri, G., & Craparo, G. (2020). Psychopathological features and drop-out predictors in a sample of individuals with substance use disorder under residenti al community treatment. Clin. Neuropsychiatry, 17, 11–23.

https://psycnet.apa.org/record/2020-27303-002

Gori, A., Topino, E., Cacioppo, M., Craparo, G., Schimmenti, A., & Caretti, V. (2023). An integrated approach to addictive behaviors: A study on vulnerability and maintenance factors. Eur. J. Investig. Health Psychol. Educ, 13, 512–524. https://doi.org/10.3390/ejihpe13030039

https://www.mdpi.com/journal/ejihpe.

Graa, L.J., Mouz, J.J., Navas, E. (2009). Normal and pathological personality characteristics in subtypes of drug addicts undergoing treatment. Personality, and Individual Differences, 46, 418-423.

Guo, W., & Tao, Y., Li, X., Lin, X., Meng, Y., Yang, X., Wang, H., Zhang, Y., Tang, W., Wang, Q., Deng, W., Zhao, L., Ma, X., Li, M., Chen, T., Xu, J., Li, J., Hao, W., Lee, S., Coid, J.W., Greenshaw, A.J., & Li, T. (2020). Associations of internet addiction severity with psychopathology and sucidality. Journal of Medical Internet Research, 22(8), 1–14.

doi: 10.2196/17560

Han, B., Compton, W. M., Blanco, C., & Colpe, L. J. (2017). Prevalence, treatment, and unmet treatment needs of US adults with mental health and substance use disorders. Health Affairs (Millwood), 36, 1739-1747.

https://doi.org/10.1377/hlthaff.2017.0584

Han, B., Compton, W.M., Blanco, C., & Jones, C.M. (2018). Correlates of prescription opioid use, misuse, use disorders, and motivations for misuse among US adults. The Journal of Clinical Psychiatry, 79(5), 0.

doi: 10.4088/JCP.17m11973.

Haug, S., Paz Castro, R., Wenger, A., & Schaub, M.P.. (2018). Efficacy of a mobile phone-based life-skills training program for substance use prevention among adolescents: Study protocol of a cluster-randomised controlled trial. BMC Public Health, 18(1), 1102-1119.

https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/

Joseph, J., Varghese, A., …. & Varkey,, BP. (2021). Prevalence of internet addiction among college students in the Indian setting: A systematic review and meta-analysis. Gen Psychiatr, 34(4), e100496.

doi: 10.1136/gpsych-2021-100496

Karaer, Y., & Akdemir, D. (2019). Parenting styles, perceived social support and emotion regulation in adolescents with internet addiction. Comprehensive Psychiatry, 92, 22–27.

Kim, H-J., & Min, J-Y., Min, K-B., Lee, T-J., & Yoo, S. (2018).Relationship among family environment, self-control, friendship quality, and adolescents’ addiction in South Korea. Plos One, 13(2), 1-13.

https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0190896

Lal, R., Deb, K.S., & Kedia, S. (2015). Substance use in women: Current status and future directions. Indian Journal of Psychiatry, 57(Suppl 2), S275.

Lyvers, M., Karantonis, J., Edwards, M. S., & Thorberg, F. A. (2016). Traits associated with internet addiction in young adults: Potential risk factors. Addictive Behaviors Reports, 3 (1), 56-60.

Maddahi, M. (2017). The role of metacognitive beliefs in the prediction of substance abuse relapse. Journal of Psychological Science, 16(63), 429-448.

Maes, H.H., Prom-Wormley, E., Eaves, L.J., Rhee, S.H., Hewitt, J.K., Young, S., Corley, R., McGue, M., Iacono, W.G., Legrand, L., Samek, D.R., Murrelle, E. L., Silberg, J. L., Miles, D.R., Schieken, R.M., Beunen, G.P., Thomis, M., Rose, R.J., Dick, D.M., … Neale, M.C. (2017). A Genetic Epidemiological Mega analysis of smoking initiation in Adolescents. Nicotine & Tobacco Research: Official Journal of the Society for Research on Nicotine and Tobacco, 19(4).

https://doi.org/10.1093/ntr/ntw294

Maldonado, R.., Calv´e , P., García-Blanco, A., Domingo-Rodriguez, L., Senabre, E., & Martín-García, E. (2021). Vulnerability to addiction. Neuropharmacology, 186, 108466

https://doi.org/10.1016/j.neuropharm.2021.108466

Maloney, E., Degenhardt, L., Darke, Sh., & Nelson, E.C. (2009). Impulsivity and borderline personality as risk factors for suicide attempts among opioid-dependent individuals. Psychiatry Res, 169(1), 16-21.

doi: 10.1016/j.psychres.2008.06.026

Maniaci, G., Picone, F., Van Holst, R. J., Bolloni, C., Scardina, S., & Cannizzaro, C. (2017). Alterations in the emotional regulation process in gambling addiction: the role of anger and alexithymia. Journal of Gambling Studies, 33 (2), 633-647.

Martins, S. S., Storr, C. L., Alexandre, P. K., & Chilcoat, H. D. (2008). Adolescent ecstasy and other drug use in the National Survey of Parents and Youth: The role of sensation-seeking, parental monitoring and peer's drug use. Addictive Behaviors, 33(7), 919–933.

doi: 10.1016/j.addbeh.2008.02.010

Marzilli, E., & Cerniglia, L. (2020). Internet addiction among young adult university students: The complex interplay between family functioning, impulsivity, depression, and anxiety. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(21), 823-839.

doi: 10.3390/ijerph192315582

Mason, M. (2010). Sample size and saturation in PhD studies using qualitative interviews. Forum: Qualitative Social Research, 11(3), 1-15.

http://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/view/1428/3027

McCrae, R.R., & Costa, Jr, P.T. (2008). The Five-Factor theory of personality. In O. P. John, R. W. Robins, & L. A. Pervin (Eds.), Handbook of Personality: Theory and Research (3rd ed., pp. 159-181). New York: Guilford Press.

https://psycnet.apa.org/record/2008-11667-005

Mirzaei, T. (2011). Addicts' Perspectives about factors associated with substance abuse relapse in Rafsanjan city. J Iran Nurs, 23, 1-10.

Moshki, M., & Hassanzade, T. (2014). Effect of life skills training on drug abuse. International Journal of Preventive Medicine, 5(5), 577-583.

Nardecchia, A., & Hungrige, A. (2015). Childhood sexual abuse and adult addiction. Journal of Substance abuse, 3(1), 1025-1037.

Otten, R., Mun, C.J., & Dishion, T.J. (2017). The social exigencies of the gateway progression to the use of illicit drugs from adolescence into adulthood. Addictive Behaviors, 73, 144–150.

doi: 10.1016/j.addbeh.2017.05.011.

Pettorroso, M., & Valle, S. (2020). Problematic substance use, personality profiles and emotion dysregulation in young adults. Psychiatry Research, 289, 113-136.

Pournaghash Tehrani, S., Ebrahimi, A., & Naghsh, Z. (2018). A Comparative study of personality traits and emotional intelligence of Heroin and Methamphetamine users with normal people of Kabul city. Journal of Psychological Science, 17(69), 557-567. (Persian)

Rahimian Boger, I., Tabatabaei, S.M., & Tusi, G. (2013). Attitude towards substance abuse and its consequences: the predictive role of personality traits and demographic factors. Razi Journal of Medical Sciences, 21(12), serial 129, 39-50 (in Persian)

Rotge, J.-Y., Cocker, P.J., Daniel, M.-L., Belin-Rauscent, A., Everitt, B.J., & Belin, D., 2017. Bidirectional regulation over the development and expression of loss of control over cocaine intake by the anterior insula. Psychopharmacology (Berlin), 234, 1623–1631.

doi: 10.1007/s00213-017-4593-x.

Schepis, T.S., Wastila, L., Ammerman, B., McCabe, V.V, & McCabe, S.E. (2020). Prescription opioid misuse motives in US older adults. Pain Medicine, 21(10), 2237–2243.

doi: 10.1093/pm/pnz304

Schimmenti, A., Billieux, J., Santoro, G., Casale, S., & Starcevic, V. (2022). A trauma model of substance use: Elaboration and preliminary validation. Addict Behav, 134, 107431

Schneider, B., Kõlves, K., Blettner, M., Wetterling, T., Schnabel, A., Värnik, A. (2009). Substance use disorders as risk factors for suicide in an Eastern and a Central European city. Psychiatry Research, 165, 263-272.

doi: 10.1016/j.psychres.2008.03.022.

Scholte, R.H.J., Poelen, E.A.P., Willemsen, G., Boomsma, D.I., Engels ,R.C.M.E. (2008). Relative risks of adolescent and young adult alcohol use: The role of drinking fathers, mothers, siblings, and friends. Addictive Behaviors, 33(1), 1-14.

https://doi.org/10.1016/j.addbeh.2007.04.015

Seligman, M.E.P. (1998). Learned optimism. New York: Pocket Books.

Soleimani, I., Kazemzadeh, N., Hosseini, K., & Iskanderpur, B. (2021). Effective factors in women's tendency to addiction in West Azarbaijan province and providing a solution: a quantitative-qualitative study. Addiction Studies Scientific Quarterly, 15(62), 44-7.

Soroosh, D., Neamatshahi, M., Zarmehri, B., Nakhaee, S., & Mehrpour, O. (2019). Drug-induced prolonged corrected QT interval in patients with methadone and opium overdose. Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy, 14(1), 1–5.

Tang, Y-l., Wiste, A., Mao, P-x., & Hou, Y-z. (2005). Attitudes, knowledge, and perceptions of Chinese doctors toward drug abuse. J Subst Abuse Treat, 29(3), 215-20.

doi: 10.1016/j.jsat.2005.06.006.

Terracciano, A., Löckenhoff, C.E., Crum, RM., Bienvenu, OJ., & Costa Jr, P.T. (2008). Five-Factor model personality profiles of drug users. BMC Psychiatry, 8 (22), 1-10.

https://bmcpsychiatry.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-244X-8-22

Teusch, R. (2001). Substance abuse as a symptom of childhood sexual abuse. Psychiatric Services, 52(11), 1530-32.

doi: 10.1176/appi.ps.52.11.1530.

Toledo-Fernández, A., Brzezinski-Rittner, A., Roncero, C., Benjet, C., Salvador-Cruz, J., & Marín-Navarrete, R. (2018). Assessment of neurocognitive disorder in studies of cognitive impairment due to substance use disorder: a systematic review. Journal of Substance Use, 23(5), 535–550.

doi:10.1080/14659891.2017.1397208

Volungis, A.M., Kalpidou, M., Popores, C., & Joyce, M. (2020). Smartphone addiction and its relationship with indices of social-emotional distress and personality. International Journal of Mental Health and Addiction, 18(5), 1209–1225.

https://doi.org/10.1007/s11469-019-00119-9

Wang, K., White-Hughto, J.M., Biello, K.B., O'Cleirigh, C., Mayer, , K.H.,… Mimiaga, M.J. (2017). The role of distress intolerance in the relationship between childhood sexual abuse and problematic alcohol use among Latin American MSM. Drug and Alcohol Dependence, 175,151-156.

doi: 10.1016/j.drugalcdep.2017.02.004.

Weinstein, A., & Weinstein, Y. (2014). Exercise addiction-diagnosis, bio-psychological mechanisms and treatment issues. Curr Pharm Des, 20(25), 4062-9.

doi: 10.2174/13816128113199990614.

Wise, R.A., & Koob, G.F. (2014). The development and maintenance of drug addiction. Neuropsychopharmacology, 39(2), 254–262.

Wood, A.P., Dawe, Sh., & Gullo, M.J. (2013). The role of personality, family influences, and prosocial risk-taking behavior on substance use in early adolescence. J Adolesc, 36(5), 871-81.

doi: 10.1016/j.adolescence.2013.07.003.

Xie, H., McHugo, G.J., Fox, M.B., & Drake, R.E. (2005). Substance abuse relapse in a ten-year prospective follow-up of clients with mental and substance use disorders. Psychiatr Serv, 56(10), 1282-7.

doi: 10.1176/appi.ps.56.10.1282.

Xue, M., Cong, B., & Ye, Y. (2023). Cognitive emotion regulation for improved mental health: A chain mediation study of Chinese high school students. Front Psychol, 13, 1041969.

https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2022.1041969/full

Zdankiewicz-´Scigała, E., & ´Scigała, D.K. (2018). Trauma, temperament, alexithymia, and dissociation among persons addicted to alcohol:Mediation model of dependencies. Front. Psychol, 9, 1570.

doi: 10.3389/fpsyg.2018.01570

Zuckerman, M. (2015). Sensation seeking: Behavioral expressions and biosocial bases. International Encyclopedia of the Behavioral Sciences, 2, 607-614.

Investigating the Antecedents and Intra-individual Factors Underlying Addiction in Drug Abusers in Tabriz City

Background and Purpose: Addiction and substance abuse is the major concerns of health systems in all countries. Studies on the role of social, family, and personal factors of addiction, especially in adults, is limited. Therefore, this study was conducted with a qualitative method, aimed to determine individual and personality factors in the development and continuation of addiction from the point of view of addicted people in Tabriz city. Method: This study was conducted with a qualitative method based on phenomenology. The study population included all people who referred to counseling centers and addiction treatment clinics in Tabriz city in 2021. Using purposeful sampling, 17 subjects were selected and interviewed by semi-structured interviews. After conducting the interviews, using Strauss and Corbin's coding method, and open, central and selective coding was done. Findings: From 265 primary codes, 37 open codes, 6 central codes and 2 selective codes were extracted. The central codes were: Feeling helpless, novelty-seeking, avoiding responsibility, lack of individual independence, acceptance and submission, and weakness of personal skills, and the selective codes were: personal and psychological vulnerability and behavioral incompetence and inefficiency. Conclusion: Individual and personality factors in the development and continuation of addiction are influenced by the developmental processes in the early years of life, therefore in order to prevent individual and psychological vulnerabilities that are the basis of addiction, it is necessary to pay special attention to the improvement of developmental settings in the early stages of psycho-social development.