نقد و بررسی عقل، جایگاه و مراتب آن در نظام معرفت شناسی ابن‌طفیل با تکیه بر داستان حی‌بن‌یقظان
الموضوعات : پژوهشهای معرفت شناختیزهرا حاج امینی 1 , امیرحسین منصوری نوری 2 , عین الّله خادمی 3
1 - دانشجوی دکتری دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی
2 - دانشجوی دکتری / دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران
3 - استاد دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران
الکلمات المفتاحية: حی‌بن‌یقظان, جایگاه عقل, مراتب عقل, معرفت شناسی, ابن‌طفیل.,
ملخص المقالة :
این مقاله در پی پاسخ‌گویی به این پرسش اساسی است که عقل، جایگاه و مراتب آن در نظام معرفت‌شناسی ابن‌طفیل چیست؟ نگارندگان سعی کرده‌اند از رهگذر توصیف، تحلیل و نقد داستان حی‌بن‌یقظان- تنها اثر باقی مانده از ابن‌طفیل به این پرسش پاسخ دهند. در حین این بررسی، می‌توان استنباط کرد: معرفت از منظر ابن‌طفیل مطلق آگاهی است و رسیدن به آن با ابزار عقل که ابزار سامان‌دهی نظام مسائل، یافتن پاسخ برای آن‌ها و تبدیل پاسخ‌های جزیی به برداشت‌های کلی است، ممکن است. می‌توان خلاصه نتایج را این‌گونه بیان کنند که: از منظر ابن‌طفیل، انسان در مسیر رسیدن به نهایت معرفت، با بهره از عقل عملی و نظری مراحلی مانند تجربه، مراجعه به دانسته‌های قبلی، حیرت و ... را طی می‌کند ابن‌طفیل، عقل را به‌عنوان ابزار کسب معرفت، طی مراحل تجربه (درک معقول اول)، تجرید، درک معقول ثانی و شهود، قابل ارتقا معرفی کرده و این ارتقا را جزء اهداف تربیتی انسان به شمار می آورد؛ و بر مبنای تجرد نفس انسانی، به تبیین مراتب آن می‌پردازد. هرچند در این مسیر نقدهایی به ابن‌طفیل وارد است؛ از جمله: عدم انسجام درونی این مراحل (علی رغم امکان ایجاد انسجام با حفظ مؤلفه‌های داستانی)؛ اما به نظر می‌رسد که در مجموع ابن‌طفیل توانسته است چینش قابل قبولی برای سیر عقلانی در مسیر تربیت انسان ارائه کند.
ابراهيمي ديناني، غلامحسین. (1367). دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی بجنوردی، کاظم، ج 4، 130، تهران: مرکز دایره المعارف اسلامی.
ابراهيمي ديناني، غلامحسین. ابن‌طفیل، مقالات و بررسی‌ها، زمستان 1370و بهار 1371، شماره‌های 51 و 52، صص 47 ـ 92.
ابن‌طفیل. (1334): زنده بیدار، ترجمه فروزانفر، بدیع الزمان، چ 1، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
ـــــ ، 1360، زندة بیدار، ترجمة بـدیع الزمـان فـروزان فر، چ چهارم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر.
ابوحـامد غـزالی، المستصفی من علم الاصول، ج 1.
ابـن فـارس بـن زکريا، احمد. (1404 ق). معجم مقاییس اللغه، تحقی و ضبط عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
جامى، نور الدين عبدالرحمن. (1358)، الدرة الفاخرة في تحقيق مذهب الصوفية و المتكلمين و الحكماء المتقدمين، به اهتمام نیکو لاهیر و علی موسوی بهبهانی، انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی، تهران، چاپ اول.
جبر، فريد؛ دغيم، سميح؛ العجم، رفيق؛ جهامى، جيرار. (1996 م). موسوعة مصطلحات علم المنطق عند العرب، انتشارات مکتبه لبنان ناشرون، بیروت، چاپ اول.
جوادی آملی، عبدالله. (1391). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، تنظیم و تحقیق احمد واعظی، انتشارات اسرا، قم، چاپ ششم.
حـسن محمود عباس. (1983). حی بن یقطان و روبینسون کروزو، دراسة تعارته، بیروت.12
مفتونی، نادیا . (1397). رهیافت " فلسفه و کودک" در حی‌بن‌یقظان ابن‌طفیل، فلسفه و کودک، شماره 17، صص 5-12.
دهخـدا، علی‌اکبر. (1337). لغت نامه، تهران، سیروس.
سبزواری، ملاهادی. (1383). أسرار الحكم، مقدمه از صدوقی سها و تصحیح کریم فیضی، انتشارات مطبوعات دینی، قم، چاپ اول.
ستاری، علی. (1394). اندیشه فلسفی ان طفیل در داستان حی‌ابن‌یقظان و دلالت‌های تربیتی حاصل از آن، فصلنامه اندیشه‌های نوین تربیتی، زمستان 1394، دوره 11، شماره 4، صص37 ـ 60.
سجادى، سيدجعفر. (1373). فرهنگ معارف اسلامى، ج 3، ص 2119، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
طباطبايى، سیدمحمدحسين. (1378). اصول فلسفه رئاليسم، بوستان کتاب، قم، چاپ دوم.
عبدالحمید صديقي. (1362). تفسیر تاریخ، جواد صالحی بوده و چاپ 2، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
قمیر، یوحنا. (1991). ابن باجه و ابن‌طفیل، ترجمه سیدمرتضی حسینی، نشر پارسه، تهران، 1394.
مجمع البحوث الاسلاميه، 1414 ه.ق، شرح المصطلحات الفلسفيه، انتشارات مجمع البحوث الاسلاميه، مشهد، چاپ اول.
نصری، عبدالله؛ حیدری‌فرد، محمد، 1400، تحلیل و نقد دیدگاه راسل در باب ذهن و ادراکات ذهنی از دیدگاه ملاصدرا و شهید مطهری، نشریه پژوهشهای هستی شناختی، دوره 10، شماره 19، صص 1ـ27.
یزدان پناه، سیدیدالله. (1389). حکمت اشراق، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، قم، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
Boller DW (2010). The wonder of humanity in Platos dialogues. Kritike. 4(1):174-198.
