مرگ قصیده (نگاهی به چرایی زوال قصیدۀ مدحی در دورۀ معاصر با رویکرد دیرینه‌شناسانۀ میشل فوکو)

الموضوعات : مطالعات نقد ادبی

عیسی امن خانی ¹ (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان)
منا علی مددی ² (استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گنید کاووس)

تاريخ الإرسال : 06 السبت , رجب, 1436 تاريخ التأكيد : 13 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ الإصدار : 04 الجمعة , شعبان, 1436

الکلمات المفتاحية: قصیده, دیرینه‌شناسی, نظام دانایی, پیش‌فرض, نظام سلسله‌مراتبی, برابری,

ملخص المقالة :

قصیده اولین قالب شعری است که شاعران ایرانی در آن به طبع آزمایی پرداخته اند. علی رغم فراز و فرودها، تا عصر مشروطه این قالب (در کنار غزل و مثنوی) همواره قالبی هنجار و مشروع بوده است؛ تا اینکه با ظهور طلیعۀ تجدد و انقلاب مشروطیت به ناگاه قصیده و درونمایۀ اصلی اش، مدح، با انتقادات تندی از سوی روشنفکران و شاعران این دوره چون آقاخان کرمانی، آخوندزاده، تقی رفعت و... مواجه گردید و یکباره به قالبی ناهنجار بدل گردید و رو به زوال نهاد. دلیل چنین تغییر سریعی را باید در تغییر نظام دانایی (اپیستمه) (سنتی و مدرن) جست وجو کرد؛ قصیده تنها در آن نظام دانایی قالب هنجار تلقی می شود که پیش فرض آن نظام سلسله مراتبی (هرمی) باشد. در چنین نظام دانایی ای زبان به دلیل مسیر صعودی اش (از قعر و قاعدۀ هرم به بالای آن) زبانی آرام، موافق و تملق آمیز خواهد بود؛ این گونه زبان کاملاً با قالب قصیده و درونمایۀ اصلی آن (مدح) هماهنگ است، در نتیجه در چنین نظام دانایی ای (سنتی) قصیده قالبی مشروع خواهد بود؛ اما نظام دانایی مدرن ـ که برابری اصلی ترین پیش فرض آن است ـ زبان موافق و تملق گونه را برنمی تابد و به تبع آن قصیده را نیز قالبی مشروع و به هنجار به حساب نمی آورد. به همین دلیل است که در این نظام دانایی (مدرن) قصیده و درونمایۀ اصلی اش ، مدح، به گزاره ای ناهنجار بدل می شود.

المصادر:

آدمیت، فریدون.(1384). امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.

آجدانی، لطف الله.(1386). روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران: اختران.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی.(1355). مقالات فارسی، به کوشش پروفسور حمید محمد زاده، ویراستۀ ح. صدیق، تهران: نگاه.

همو .(بی تا). مکتوبات، بی جا.

آقاخان کرمانی.(بی تا). سه مکتوب، بی­جا.

ابن سینا. (بی تا). السیاسه، بی جا (افست).

احمد سلطانی، منیره.(1369). قصیدۀ فنی، تهران: کیهان.

اخوان ثالث، مهدی.(1376). بدعت ها و بدایع نیما یوشیج، تهران.

الیاده، میرچا.(1365). مقدمه بر فلسفه­ای از تاریخ (اسطورۀ بازگشت جاودانه)، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تبریز: نیما.

امن خانی، عیسی.(1385). «جایگاه قالب های کلاسیک در اندیشۀ نوگرای نیما یوشیج»، پژوهش­های ادبی، سال سوم، شمارۀ یازدهم.

بهار، مهرداد.(1386). ادیان آسیایی، چاپ ششم، تهران: چشمه.

بهمنی مطلق، حجت الله.(1391). درخت زندۀ بی­برگ: نقد و تحلیل قصاید شاعران نوپرداز،تهران: سخن.

بیهقی، ابوالفضل.(1381). تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب­رهبر، تهران: مهتاب.

دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل.(1382).  میشل فوکو: فرا سوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نی.

دکارت، رنه.(1355).  گفتار در روش به کار بردن عقل، ترجمۀ محمّدعلی فروغی، تهران: پیام.

راوندی، مرتضی.(1386). تاریخ اجتماعی ایران، جلد 10 (تاریخ فلسفه و سیر تکاملی علوم و افکار در ایران)، تهران: نگاه.

رستم­وندی، تقی.(1388). اندیشۀ ایرانشهری در عصر اسلامی، تهران: امیرکبیر.

رضایی راد، محمّد.(1379). مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی، تهران: طرح نو.

ژوبر، آمده.(1347). مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود مصاحب، تهران: چهر.

سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین.(1381).  گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

شمس لنگرودی.(1381).  تاریخ تحلیلی شعر نو، جلد 1، چاپ 4، تهران: مرکز.

شمیسا، سیروس.(1383).  انواع ادبی، چاپ دهم، تهران: فردوس.

شفیعی کدکنی، محمدرضا.(1390). ادبیات فارسی: از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمۀ حجت الله اصیل، تهران: نی.

صفا، ذبیح الله.(1387). تاریخ ادبیات ایران، جلد 1، تهران: فردوس.

فرخی سیستانی.(1349). دیوان، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.

فردوسی، ابوالقاسم.(1379). شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، تهران: پیمان.

فروغی، محمّدعلی.(1382). حقوق اساسی ایران یعنی آداب مشروطیت دول، به کوشش علی‌اصغر حقدار، تهران: کویر.

فره­وشی، بهرام.(1365). ایرانویچ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

عنصرالمعانی، قابوس بن وشمگیر.(1371).  قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.

کانت، ایمانوئل.(1369).  بنیاد مابعدالطبیعۀ اخلاق، ترجمۀ حمید عنایت و قیصری، تهران: خوارزمی.

کچوییان، حسین.(1382).  فوکو و دیرینه شناسی دانش، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

کربن، هانری.(1374).  ارض ملکوت، ترجمۀ سید ضیاء الدین دهشیری، تهران: طهوری.

کریمی حکاک، احمد.(1384).  طلیعۀ تجدّد در شعر فارسی، تهران: مروارید.

کسروی، احمد.(1378). در پیرامون ادبیات، به کوشش عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس.

کوهن، توماس. اس.(1383).  ساختار انقلاب­های علمی، ترجمۀ عباس طاهری، تهران: قصه.

مراغه­ای، زین­العابدین.(1385). سیاحت­نامۀ ابراهیم­بیک، به کوشش م. ع. سپانلو، تهران: آگه.

مرکیوز، ژوزه گیلیرمه.(1389).  میشل فوکو، ترجمۀ نازی عظیما، تهران: کارنامه،.

مختاری، محمد.(1385).  انسان در شعر معاصر، چاپ سوم، تهران: توس.

میلز، سارا.(1389).  میشل فوکو، ترجمه­ی داریوش نوری، تهران: مرکز.

ملکم خان.(1380). «سیاحی گوید» چاپ به شکل پیوست در روشنگران ایرانی و نقد ادبی، تهران: سخن.

ناشناس.(1376). «رسالۀ حقوق و وظایف ملّت» چاپ شده در کتاب بنیاد فلسفی سیاسی در ایران (عصر مشروطیت)، به کوشش موسی نجفی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

نصری، عبدالله.(1386). رویارویی با تجدّد، جلد1، تهران: علم.

وارناک، ج.ف.(1376).  «فلسفۀ کانت»، ترجمۀ علی حقّی، به شکل ضمیمه در کتاب نظریۀ شناخت کانت از هارتناک، تهران: علمی و فرهنگی.

وزین­پور، نادر.(1374). مدح داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی، تهران: معین.

 Foucault, Michel The order of things, London and new York, routledge,(2003)