تبیین دلایل وقفه در سرودن مثنوی از زبان مولوی

الموضوعات :

محبوبه همتیان ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

تاريخ الإرسال : 15 السبت , رمضان, 1438 تاريخ التأكيد : 15 السبت , رمضان, 1438 تاريخ الإصدار : 26 الإثنين , شعبان, 1438

الکلمات المفتاحية: مولوی, دیباچه‌های منثور, اقتضای‌حال, تفسیر متن, دفتر دوم و سوم مثنوی,

ملخص المقالة :

یکی از بحث برانگیزترین بخش‌های مثنوی که همواره دیدگاه‌های متفاوتی در تأویل و تفسیر آن مطرح شده است، ابیات نخستین دفتر دوم آن است. در این ابیات، مولوی به‌صورت ضمنی و غیرصریح، درباره علت ایجاد وقفه در سیر سرودن مثنوی سخن می‌گوید؛ البته شارحان مثنوی نیز در تفسیر و شرح این ابیات و توجیه این تأخیر، مطالب گوناگون و مختلفی بیان‌کرده‌اند. در این پژوهش، با نگاهی متفاوت و با اندکی تأمل در مفاهیم دیباچه‌های منثور مثنوی و مقایسة آن با مضامین ابیات پایانیِ دفتر اول، نخستین ابیات پیش گفتار دفتر دوم، و ابیات آغازین دفتر سوم، مطالب جدیدی دربارة سبب تأخیر در سرودن این دفاتر به دست داده‌می‌شود. براساس نتایج این تحقیق و نشانه‌هایی که در ویژگی‌های ظاهر و غیرظاهر کلام در ابیات پایانی دفتر اول و در دیباچه و پیش‌گفتار آغاز دفتر دوم دیدهمی‌شود، این تأخیر از سویی متأثر از احوال متکلم است و از سوی دیگر، احوال مخاطبان و شرایط بافت‌موقعیتی عامل آن به شمارمی آید. با توجه به اینکه نتایج این پژوهش براساس روش تفسیر متن به خود آن متن بنا نهاده شدهاست، مطالب آن در توجیه فترت بین دو دفتر نخستین این منظومه و تأخیر در آغاز دفتر سوم به صواب نزدیک‌تر و با افکار مولوی منطبق‌تر است.

المصادر:

 

استعلامی، محمد. 1369.شرح مثنوی. چ دوم. تهران: زوّار.

افلاکی، شمس‌الدین احمدبن ‌اخی ناطور. 1362.مناقب‌العارفین. با تصحیح و تعلیقات و به کوشش تحسین یاسیجی. چدوم.تهران: دنیای کتاب.

اکبرآبادی، ولی‌محمد. 1383.مخزن‌الاسرار. به اهتمام نجیب مایل هروی. تهران: قطره.

انقروی، رسوخ‌الدین اسماعیل. 1374. شرح کبیر بر مثنوی معنوی مولوی. ترجمة عصمت ستّارزاده. تهران: زرین.

بحرالعلوم، محمدبن محمد. 1383.تفسیر عرفانی مثنوی معنوی. زیر نظر و با مقدمه فرشید اقبال. تهران: ایران یاران.

جعفری، محمدتقی. 1349.تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی. تهران: اسلامی.

حسینی قزوینی، محمدحسین. 1386. «شرح دیباچه‌های منثور مثنوی مولوی». تصحیح و توضیح جویا جهان‌بخش.آیینة میراث. دورة جدید، س5. ش3. پیاپی 38. صص 345-431.

خواجه‏ایوب. 1377.اسرارالغیوب. تصحیح و تحشیه محمدجواد شریعت. تهران: اساطیر.

خوارزمی، کمال‌الدین حسین‌بن حسن. بی تا.جواهرالاسرار و زواهرالانوار؛شرح مثنوی معنوی. مقدمه و تصحیح و تحشیه محمدجواد شریعت.تهران: اساطیر.

روحانی، رضا. 1390. «تبیینی تازه از اسباب و عوامل تأخیر مثنوی در دفتر دوم». مطالعات عرفانی کاشان. ش13. صص 117- 160.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1382.نردبان شکسته:شرح توصیفی و تحلیلی دفتر اول و دوم مثنوی. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــ. 1381.سرّ نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. چ نهم. تهران: علمی.

سبزواری، ملاهادی. 1373.شرح مثنوی. به کوشش مصطفی بروجردی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

سکّاکی،أبی‏یعقوب یوسف‏بن أبی‏بکر. 1356ق. مفتاح‏العلوم. مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.

شهیدی، سیدجعفر. 1386.شرح مثنوی شریف. چ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی.

گولپینارلی، عبدالباقی. 1374.نثر و شرح مثنوی شریف. ترجمة و توضیح توفیق ه. سبحانی. تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.

محمدی آسیابادی، علی. 1387. «مهلتی بایست تا خون شیر شد (تأویلی بر ابیات آغازین دفتر دوم مثنوی)». مطالعات عرفانی. ش8. صص 157-181.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1373.مثنوی معنوی. تصحیح رینولدالین نیکلسون. چ پنجم. تهران: بهزاد.

نیکلسون، رینولدالین. 1389.شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمة و تعلیق حسن لاهوتی. چچهارم. تهران: علمی و فرهنگی.

همایی، جلال‏الدین. 1366.مولوی‏نامه(مولوی چه می‌گوید). چ ششم. تهران: هما.

ـــــــــــــــــ. 1384.تفسیر مثنوی مولوی: داستان قلعه ذات‌الصور یا دژ هوش‌ربا. چ دوم. تهران: دانشگاه تهران.

Aflāki, Šams-ol din Ahmad ibn-e Akhi-ye Nātour. (1984/1362SH). Manāqeb-ol ārefin. With the Effort, Edition and Explanation by Tahsin Yāsiji. 2^nd ed. Donyāy-ye ketāb.

Akbar-Ābādi, Vali-Mohammad. (2004/1383SH). Makhzan-ol Asrār. With the Effort of  Māyel Heravi. Tehrān: Qatreh.

Anqarvi, Rosoukh-ol din Esmaeil. (1995/1374SH).Sharh-e kabir bar masnavi-ye ma’navi-ye molavi. Tr. by Esmat Sattār-zadeh. First ed. Tehrān: Zarrin.

Bahr-ol oloum, Mohammad ibn-e mohammad. (2004/1383SH). Tafsir-e erfāni-ye masnavi-e ma’navi. Advisor: Farshid Eqbāl. Tehrān: Iran-e Yārān.

Estelāmi, Mohammad. (1991/1369SH). Sharh-e masnavi. 2^nd ed. Tehrān: Zavvār.

Goulpinārli, Abd-ol Bāqi. (1995/1374SH). Nasr va sharh-e masnavi-ye sharif. Translation and Explained by Tofiq H. Sobhāni. Tehrān: Vezārat-e Farhang va Ershād-e Eslāmi.  

Homāi, Jalāl-ol din. (1988/1366SH). Molavi nameh (Molavi che migouyad). 6^th ed. Tehrān: Homā.

Homāi, Jalāl-ol din. (2006/1384SH). Tafsir-e msnavi-ye molavi: Dāstān-e ghal’eh-yezat-ol sovar ya dezh-e housh robā. 2^thed. Tehrān: Tehrān University.

Hoseini-ye Qazvini, Mohammad Hosein. (2007/1386SH). “Sharh-e dibācheh-hā-ye Mansour-e masnavi-ye molavi”. Edition and Explained by Jouyā Jahānbakhsh. Ayene-ye mirās. New issue. Year 5. No. 3. Continuous 38. Pp. 345-431.

Ja’fari, Mohammad Taqi. (1970/1349SH). Tafsir va naqd va tahlil-e masnavi. Tehrān: Enteshārāt-e Eslami.

Khājeh Ayoub. (1998/1377SH). Asrār-ol qoyoub. With the Edition and Explanation by Mohammad Javād Shari’at. First ed. Tehrān: Asātir.

Khārazmi, Kamāl-ol din Hosein ibn-e Hasan. (n.d.). Javāher-ol Asrār va zavāher-ol anvār. Sharh-e masnavi-ye ma’navi. With theIntroduction. Edition and Explanation by Mohammad Javād Shari’at. Tehrān: Asātir.  

Mohammadi-ye Āsiyābādi, Ali. (2008/1387SH). “Mohlati bāyest tā khoun shir shod”(Ta’vili bar abiyāt-e āqāzin-e daftar-e dovvom-e masnavi). Motāle’āt-e Erfāni. Kāshān University. No. 8. Pp. 157-181.

Molavi, Jalāl-ol din Mohammad. (1994/1373SH). Masnavi-ye ma’navi. Ed. by Reynold Alleyne Nicholson. 5^th ed. Tehrān: Elmi va Farhangi.

Nicholson, Reynold Alleyne. (2010/1389SH). Sharh-e masnavi-ye ma’navi-yemolavi. Translation and Explanation by Hasan Lāhouti. 4^thed. Tehrān: Elmi va Farhangi.

Rohani, Reza. (2011/1390SH). “Tabini tazeh az asbāb va avāmel-e ta’khir-e masnavi dar daftar-e dovvom”. Motāle’āt-e Erfāni-ye Kāshān. No. 13. Spring and Summer. Pp. 117-160.

Sabzevāri, Molla Hādi. (1994/1373SH). Sharh-e masnavi-ye ma’navi. With the Effort of Mostafā Boroujerdi. First ed. Tehrān: Vezārat-e Farhang va Ershād-e Eslāmi.  

Shahidi, Seyyed Ja’far. (2007/1386SH). Sharh-e masnavi-ye sharif. 5^th ed. Tehrān: Enteshārāt-e Elmi va Farhangi.

Zarrin-koub, Abd-ol Hosein. (2002/1381SH). Serr-e ney: Naghd va sharh-e tahlili va tatbighi-ye masnavi. 9^th. ed. Tehrān: Elmi.

Zarrin-koub, Abd-ol Hosein. (2003/1382SH). Nardebān-e Shekasteh: Sharh-e tosifi va tahlili-ye daftar-e avval va dovvom-e masnavi. Tehrān: Sokhan.