تحلیل مقایسهای دریافت و پاسداشت لحظه در تفکر خیامی و نگره بودایی

الموضوعات :

مصطفی گرجی ¹ , فاطمه کوپا ² , زهره تمیم داری ³

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
3 - دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاريخ الإرسال : 10 الإثنين , محرم, 1436 تاريخ التأكيد : 21 الإثنين , شعبان, 1436 تاريخ الإصدار : 07 الخميس , شوال, 1436

الکلمات المفتاحية: آگاهی, زمان, بودا, لحظه, خیام,

ملخص المقالة :

در میان متفکرانی که درباره مسأله گذر زمان تأمل جدی کرده‌اند و بر تمرکز بر لحظه تأکید ویژه‌ای داشته‌اند؛ بودا و خیام از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردارند. در این پژوهش ابتدا مبنای اندیشگی این دو متفکر را درباره زمان و جهان بررسی کرده‌ایم و سپس با توجه به عناصری مانند مرگ، بیماری، زوال، حیات پس از مرگ، رنج و لذت و ... به تبیین دیدگاه بودا و خیام از لحظه پرداخته‌ایم. در تبیین عوامل رویکرد خیام و بودا به لحظه یا دم و دلایل پاسداشت آن و تفاوت‌های نگره‌ای این دو به مسأله زمان، باید گفت که خیام به گریز از آگاهی در بستر لحظه باور دارد تا از فکر فرجام لحظه و عاقبت کار آدمی بگریزد؛ لذا دیدگاه وی با لذت‌گرایی پیوند می‌یابد؛ اما تبیین بودا از لحظه ژرفا و عمق بیشتری دارد و با دیدگاه وی نسبت به آگاهی، شناخت و کلیت هستی پیوند می‌خورد. همچنین حاصل پژوهش حاضر نشان می‌دهد که اگرچه هر دو به تقلیل مرارت و کاستن رنج معتقدند، تفاوت نگاه آنها به رنجی که از گذر زمان و ناپایداری آنات ناشی می‌شود، باعث شده که آنان نسبت به شیوه کاهش این ر نج مواضع متفاوتی اتخاذ کنند.

المصادر:

 

آرمسترانگ، کرن. 1387. بودا. ترجمه نسترن پاشایی. تهران: فراروان.

ابرمز، ام.اچ. 1387. فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی. ترجمه سعید سبزیان. تهران: رهنما.

امین‌پور، قیصر. 1388. آینه‌های ناگهان. چ پانزدهم. تهران: افق.

پاشایی، ع. 1383 الف. بودا (زندگی بودا، آیین او و انجمن رهروان او؛ گزارش متن‌های کانون پالی). ویرایش سوم. تهران: نگاه معاصر.

ـــــــــ. 1383ب. چنین گوید او، ایتی ووتّکه (متن کهن بودایی). قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

ــــــــ. 1386. پژوهشی در سوره نیلوفر. تهران: فراروان.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1379. دیوان حافظ. به کوشش سید صادق سجادی و علی بهرامیان. تهران: فکر روز.

حسام‌پور، سعید و کاووس حسن‌لی. 1383. «زمان گذران در نگاه بی‌قرار خیام». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تبریز. ش192. صص17-44.

خاتمی، احمد. 1387. «این کوزه‌گر دهر (بررسی اجمالی اندیشه‌های کلامی خیام بر اساس رباعیات)». کتاب ماه ادبیات. ش 13. صص76 -87.

خیام، عمربن ابراهیم. 1378. رباعیات خیام. تصحیح، مقدمه و حواشی محمد‌علی فروغی و قاسم غنی. به کوشش بهاء الدین خرمشاهی. تهران: ناهید.

داد، سیما. 1383. فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ دوم. تهران: مروارید.

دهخدا، علی اکبر 1382. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دینانی (ابراهیمی)، غلامحسین.1391. مستی و هستی. تهران: اطلاعات.

رحمدل، غلامرضا. 1386. «مقایسه اغتنام فرصت در اندیشه‌های حافظ و خیام»، فصلنامه ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان. ش دوم. صص117-141.

زروانی، مجتبی و ندا خوشقرانی.1390. «بررسی تطبیقی خاستگاه و غایت رنج در آموزه‌های بودا و عهدین»، فصلنامه اندیشه دینی، دانشگاه شیراز. ش 41. صص81-106.

سپهری، سهراب. 1390. هشت کتاب. تهران: مروارید.

شایگان، داریوش. 1356. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند. ج اول. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــ. 1388. بت‌های ذهنی و خاطره ازلی. چ هفتم. تهران: امیرکبیر.

شجاری، مرتضی. 1388. «زمان در عرفان اسلامی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران جنوب). ش 14. 67-98

شمیسا، سیروس. 1380. سبک شناسی شعر. چ هفتم. تهران: میترا.

ـــــــــــــ. 1378. نقد ادبی. تهران: میترا.

ــــــــــــ. 1388. یادداشت‌های حافظ. تهران: علم.

کاظمی، بهروز طهماسب. 1381. تأثیرات بودا در صوفیه (مکتب خراسان). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.

عدلی، محمدرضا. 1392. صوفیان و بوداییان (سیری در تصوف و رهبانیت بودایی). تهران: هرمس.

علوی، رضا. 1386. بودا و سروده‌هایش «راه حق» دماپادا (متن بودایی). چ دوم. تهران: فرزان روز.

فاطمی، محسن. 1392. «آرامش در زندگی‌های مدرن» (مصاحبه)، روزنامه ایران. (12/12/1392). ص 9.

فنایی اشکوری، محمد. 1385. «حرکت جوهری و تجدید امثال»، معرفت فلسفی. سال سوم. ش 4. صص 11-43.

قربانی، نیما. 1392. من به روایت من. تهران: بینش نو.

کاویانی، حسین و همکاران. 1384. «اثر‌بخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی (MBCT) در کاهش افکار خودآیند منفی، نگرش ناکارآمد، (افسردگی و اضطراب: پی‌گیری 60 روزه»، فصلنامه تازه‌های علوم‌شناختی. ش1. صص 49-59.

کرین ربکا. 1391. درمان‌شناختی مبتنی بر حضور ذهن. ترجمه پروانه محمد خانی و همکاران. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.

گرجی، مصطفی. 1387. «بررسی ماهیت و مفهوم درد و رنج در اشعار قیصر امین‌پور (دردهای پنهانی)»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های ادبی. ش20. صص 107-130.

ملایری، محمد حسین. 1382. «مطالعه تطبیقی روانشناسی بودسیم و روانشناسی اگزیستانس»، نشریه سروش اندیشه. ش5. صص 144-209.

ناس، جان. 1348. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. چ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

نجفی افرا، مهدی. 1382. حرکت و زمان در فلسفه. تهران: روزنه.

هدایت، جهانگیر. 1382. خیام صادق (مجموعه آثار صادق هدایت درباره خیام). چ دوم. تهران: چشمه.

English sources

Buswell Robert E .2003. Encyclopedia of Buddhism. Vol. II.new York: jale.

Bodhi, Bhikkhu.1994.The Noble Eightfold Path; The Way to the End of Suffering. Australia: Buddha Dharma Education Association Inc.

Rahula, W alpola.1974 .What the Buddha Taught .New York: Grove Press.

 

References ’Adli, Mohammad Rezaa. (2013/1392SH). Soufiyān va Boudā’iyān (seiri dar tasavvof-e eslāmi va rohbāniyyat-e boudā’ei). Tehran: Hermes. ’Alavi, Rezā. (2007/1386SH). Boudā va soroudeh-hā-yash “rāh-e hagh” domāpādā (matn-e bouda’ei). 2nd ed. Tehran: Farzān Rouz. Abrams, Meyer Howard. (2008/1387SH). Farhang-e tousifi-ye estelāhāt-e adabi (A glossary of literary terms). Tr. by Sa'eid Sabziyān. Tehran: Rahnemā. Amin-Pour, Gheisar. (2009/1388SH). Ayeneh-hā-ye nāgahan. 15th ed. Tehran: Ofogh. Armstrong, Karen. (2008/1387SH). Boudā (Buddha). Tr. by Nastaran Pāshāei. Tehran: Farā-ravān. Bodhi, Bhikkhu. (1994). The Noble Eightfold Path; The Way to the End of Suffering. Australia: Buddha Dharma Education Association Inc. Crane, Rebecca. (2012/1391SH). Darmān shenākhti Mobtani bar hozour-e zehn (Mindfulness-based cognitive therapy: distinctive features). Tr. by Parvāneh Mohammad Khāni and et. al. Tehran: Dāneshgāh-e Oloum-e Behzisti va Tavān-bakhshi. Dād, Simā. (2004/1383SH). Farhang-e estelāhāt-e adabi. 2nd ed. Tehran: Morvārid. Ebrāhimi Dināni, Gholām-Hossein. (2011/1391SH). Masti o hasti. Tehran: Ettelā’āt. Fanā’ei Eshkavari, Mohammad. (2006/1385SH). “Harekat-e jouhari va tajdid-e amsāl”. Ma’refat-e Falsafi. Year 3. No. 4. Pp. 11-43. Fātemi, Mohsen. (2013/1392SH). “Ārāmesh dar zendegi-hā-ye modern”. (interview). Iran Newspaper. (1392/12/12). P. 9. Ghorbāni, Nimā. (2013/1392SH). Man be revāyat-e man. Tehran: Binesh-e Now. Gorji, Mostafā. (2008/1387SH). “Barresi-ye māhiyyat va mafhoum-e dard o ranj dar ash’ār-e Gheisar Amin-pour (dard-hā-ye penhāni)”. The Quarterly Journal of Pazhouhesh-hā-ye Adabi. No. 20. Pp. 107- 130. Hāfez Shirāzi, Shams-oddin Mohammad. (2000/1379SH). Divān-e Hāfez. With the efforts of Seyyed Sādegh Sajjādi va ’Ali Bahrāmiyān. Tehran: Fekr-e Rouz. س 11 –ش 14 – تابستان 49 تحلیل مقایسهای دریافت و پاسداشت لجظه در تفکر خیامی... /261 Hedāyat, Jahāngir. (2003/1382SH). Khayyām-e Sādegh (majmou’ehye āsār-e Sādegh Hedāyat darbāreh-ye Khayyām). 2nd ed. Tehran: Cheshmeh. Hesām-Pour, Sa’eid va Kavous Hasanli. (2004/1383SH). “Zamān-e gozarān dar negāh-e bigharār-e Khayyām”. The Journal of Humanities and Literature Faculty. Tabriz University. Pp. 17-44. Kāviyāni, Hossein and et. al. (2005/1384SH). “Asar bakhshi-ye shenākht-darmāni-ye mobtani bar zehn-āgāhi (MBCT) dar kāhesh-e afkār-e khod-āyand-e manfi, negaresh-e nā-kārāmad, afsordegi va ezterāb: peigiri-ye 60 rouzeh”. The Quarterly Journal of Tāzeh-hā-ye Oloum-e Shenākhti. No. 1. Pp. 49-59. Kāzemi, Behrouz Tahmasb. (2002/1381SH). Ta’sirāt-e Boudā dar Soufiyeh (maktab-e Khorāsān). M.A. Thesis. Tehran: Tehran Markaz Azad University. Khātami, Ahmad. (2008/1387SH). “In kouzeh-gar-e dahr ( berresi-ye ejmāli-ye andisheh-hā-ye kalāmi-ye Khayyām bar asās-e roba’iys-e roba’iyyāt”. Ketāb-e Māh-e Adabiyāt. No. 13. Pp. 76-87. Khayyām, ’Omar-ibn-e Ebrāhim. (1999/1378SH). Robā’iyyāt-e Khayyām. (Edition and introduction by Mohammad ’Ali Foroughi va Qāsem Ghani). (with the efforts of Bahā-’eddin Khorram-shāhi). Tehran: Nāhid. Malāyeri, Mohammad Hossein. (2003/1382SH). “Motāle’eh-ye tatbighi-ye ravan-shnāsi-ye boudism va ravān-shnāsi-ye Egistāns”. Souroush-e Andisheh. No. 5. Pp. 144-209. Najafi Afrā, Mehdi. (2003/1382SH). Harekat va zamān dar falsafeh. Tehran: Rozaneh. Noss, John Boyer. (1969/1348SH). Tārikh-e jāme'-e adyān (A history of world's religions). Tr. by 'Ali Asghar Hekmat. 2nd ed. Tehran: 'Elmi o Farhangi. Pāsha’ei, ’Asgar. (2004/1383SH) ALEF. Boudā (zendegi-ye Boudā, ā’ein-e ou va anjoman o rahrovān-e ou; gozāresh-e matn-hā-ye kanoun-e pāli). 3rd ed. Tehran: Negāh-e Mo’āser. Pāsha’ei, ’Asgar. (2004/1383SH) BEH. Chenin gouyad ou, Ou-iti Vottake (matn-e kohan-e Boudā’ei). Qom: Markaz-e Motāle’āt va Tahghighāt-e Adyān o Mazāheb. Pāsha’ei, ’Asgar. (2007/1386SH). Pazhouheshi dar soureh-ye Niloufar. Tehran: Farāvarān. Rahmdel, Gholām-Rezā. (2007/1386SH). “Moghāyeseh-ye efgtenāme forsat dar andisheh-hā-ye Hāfez va Khayyām”. The Quarterly Journal of Adab Pazhouhi. Gilān University. No. 2. Pp. 117-141. 262 –Rahula, W. Alpola. (1974). What the Buddha Taught. New York: Grove Press. Robert E. Buswell. (2003). Encyclopedia of Buddhism. Vol. II. New York: Jale. Sepehri, Sohrāb. (2011/1390SH). Hasht ketāb. Tehran: Morvārid. Shajāri, Mortezā. (2009/1388SH). “Zamān dar ’erfān-e eslāmi”. The Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Islamic Azad University of Tehran Jonoub. No. 14. Pp. 67-98. Shamisā, Sirous. (1999/1378SH). Naqd-e adabi. Tehran: Mitrā. Shamisā, Sirous. (2001/1380SH). Sabk-shenāsi-ye she’r. 7th ed. Tehran: Mitrā. Shamisā, Sirous. (2009/1388SH). Yāddāsht-hā-ye Hāfez. Tehran: ’Elm. Shāyegan, Daryoush. (2009/1388SH). Bot-hā-ye zehni va khātereh-ye azali. 7th ed. Tehran. Amirkabir. Shāyegān, Dryoush. (1977/1356SH). Adyān va maktab-hā-ye falsafiye Hend. Vol. 1. Tehran: Amirkabir. Zorvāni, Mojtabā va Nedā Khoshghāni. (2011/1390SH). “Barresi-ye tatbighi-ye khāstgāh va ghāyat-e ranj dar āmouzeh-hā-ye Boudā va ’Ahdein”. The Quarterly Journal of Andishe Dini. Shirāz University. No. 41. Pp. 81-106.