بن‌مایه‌های عرفان گنوسی در داستانی از هفت پیکر نظامی

الموضوعات :

مهین دخت فرخ نیا ¹

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

تاريخ الإرسال : 06 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ التأكيد : 06 الأحد , شعبان, 1436 تاريخ الإصدار : 24 الأحد , شعبان, 1435

الکلمات المفتاحية: اندیشه‌های گنوسی, هفت‌پیکر, گنبد پیروزه, ماهان, بن‌مایه‌های عرفانی,

ملخص المقالة :

هفت‌پیکر نظامی اثری رمزی و نمادین است که تمام اجزای آن از ساختاری واحد و منسجم برخوردار است. این اثر علاوه بر نشان دادن قدرت داستان‌سرایی نظامی، نشانه‌های آشنایی نظامی با میراث غنی ادبی، فرهنگی و عرفانی بازمانده ازادوار پیشین را در بر دارد. بخشی از این میراث متعلق به اندیشه‌های گنوسی و مانوی و نیز حکمت هرمسی است. هدف این مقاله نشان دادن ردپای این اندیشه‌ها در یکی از داستان‌های هفت‌پیکر است. در این جستار پس از معرفی و تبیین اندیشه‌های گنوسی و ذکر پیشینه آشنایی تمدن اسلامی با این اندیشه‌ها، تأثیر مضامین گنوسی از جمله دوگانگی ماده و روح، هبوط، اسارت، فراموشی و غربت، بدبینی، شناخت، نوزایی و نجات، در داستان پنجم این منظومه باعنوان افسانه شاهدخت گنبد پیروزه یا داستان ماهان، نشان داده می‌شود. واکاوی داستان مذکور و ارائه تفسیری تازه از آن، هدف دیگر این جستار است.

المصادر:

 

قرآن کریم

آذرمکان، حشمت‌الله. 1382. «تحلیلی نو از متنی کهن»، ادبیات داستانی، شهریور، ش72، ص 69-60.

اتونی، بهروز. 1389. «نگاره ماندالا، ریختار ساخت اسطوره، حماسه اسطوره‌ای و عرفان»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، س 6، ش 21.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1377. اسطوره بیان نمادین. چ1. تهران: سروش.

ــــــــــــــــــــ.. 1383. اسطوره آفرینش در آیین مانی. تهران: کاروان.

ــــــــــــــــــــ.. 1382. زیر آسمانه‌های نور. تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی و افکار.

الیاده، میرچا. 1373. آیین گنوسی و مانوی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور تهران: فکر روز.

ـــــــــــــــــــ.. 1365. مقدمه بر فلسفه‌ای از تاریخ. ترجمه بهمن سرکاراتی. تبریز: نیما.

بری، مایکل. 1385. تفسیر هفت‌پیکر. ترجمه جلال علوی‌نیا. چ1. تهران: نی.

بلخاری، حسن.1390. «حکمت و تأویل رنگ‌ها در هفت‌پیکر نظامی»، کتاب ماه ادبیات، اردیبهشت 90. ش 163، ص 117- 109.

بهار، مهرداد. 1382. ادیان آسیایی ، چ4. تهران: چشمه.

پورنامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

جلالی، علیرضا. 1384. «ساختار گنوسی قصیده ابن سینا»، نامه فلسفی، ج1، ش2، ص60-47.

حسینی، مریم. 1391. «بن‌مایه آیین‌های مهری و زرتشت در هفت‌پیکر نظامی»، جستارهای ادبی، (مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد)، ش 176، ص120-95.

دوبوکور، مونیک. 1376. رمزهای زنده جان. ترجمه جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

دهخدا، علی‌اکبر. 1382. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1362. ارزش میراث صوفیه. چ5. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــ.. 1383. پیر گنجه در جست‌وجوی ناکجاآباد. چ6. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــ.. 1369. در قلمرو وجدان. چ1. تهران: علمی.

ـــــــــــــــــــ.. 1363. جست‌وجو در تصوف ایران. چ2. تهران: امیرکبیر.

سنایی، مجدود‌بن آدم. 1360. مثنوی‌های حکیم سنایی. تصحیح سید محمد تقی مدرس رضوی. چ 2. تهران: بابک.

شاهنگیان، نوری سادات. 1384. «بحثی در نجات‌شناسی گنوسی»، فصلنامه اندیشه دینی، دانشگاه شیراز، پائیز. ص47-60.

شرف‌الدین، خراسانی. 1377. دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی: اخوان‌الصفا. ج7. زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی. چ2. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

طغیانی، اسحاق و طیبه جعفری. 1387. «سودای سود، رویکردی روانشناختی به گنبد پنجم هفت‌پیکر نظامی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، پاییز، 59 (187)، ص230-213.

عباسی، سکینه. 1384. «بررسی قصه ماهان از هفت‌پیکرنظامی»، نامه پارسی، سال دهم، ش4، ص 32-13.

قلی‌زاده، خسرو. 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی. تهران: کتاب پارسه.

کربن، هانری. 1361. تاریخ فلسفه اسلامی. چ3. تهران: امیرکبیر.

کروتکف، جورج. 1384. «رنگ و عدد در هفت‌پیکر»، ترجمه هاشم بناپور، فصلنامه فرهنگستان هنر، زمستان.

گئو ، ویدن گرن. 1376. مانی و تعلیمات او. ترجمه نزهت صفا اصفهانی.تهران: مرکز.

مبارز، ع و همکاران.1360. زندگی و اندیشه نظامی. ترجمه ح ـ صدیق. چ2. تهران: توس.

مصاحب، غلامحسین. 1380. دایرة المعارف فارسی. ج2. چ2. تهران: امیرکبیر.

معین، محمد. 1384. تحلیل هفت‌پیکر نظامی. چ1. تهران: معین.

میرباقری فرد، سید‌علی اصغر و طیبه جعفری. 1389. «مقایسه تطبیقی سیر کمال‌جویی در عرفان و روان‌شناسی یونگ»، دو فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال دوم، ش3، پاییز و زمستان. ص 163-195.

نصر، حسن. 1359. نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت. چ3. تهران: خوارزمی.

نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. 1372. کلیات نظامی گنجوی. تصحیح وحید دستگردی. چ1. تهران: نگاه.

یاحقی، محمد‌جعفر و سمیرا بامشکی .1388. «تحلیل نماد غار در هفت‌پیکر نظامی»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی،دانشگاه اصفهان، ش 4، زمستان، ص 58-23.

یاحقی، محمد جعفر.1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ2. تهران: سروش.

یاوری، حورا. 1386. روانکاوی و ادبیات. چ 2. تهران: سخن.

 

 

English Sources

Gardiner ,Philip (2009) : Gnosis:the secret of solomon's temple ,Read how

You want com,mar 30.

 

 

English Sources

Gardiner ,Philip (2009) : Gnosis:the secret of solomon's temple ,Read how

You want com,mar 30.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

The Holly Quran.

Atouni, Behruz. (2010/1389SH). “Negāre-ye māndālā, rikhtār-e sākht-e ostureh, hamāse-ye osturei o ‘erfān", Azad university quarterly journal of Mytho-mystic literature, No 21.

Bahār, mehrdād. (2003/1382SH). Adiān-e āsiāei. 4th ed. Tehran: Cheshmeh.

Barry, Michael (2006/1385SH). Tafsir-e Michel barry bar  Haft-peykar-e Nezāmi (Le pavillon des sept princesses). Tr. by Jalāl ‘Alaviniā. Tehran: Ney.

Bolkhāri, Hasan. (2011/1390SH). “Hekmat o ta̛ vil rang-hā dar Haft-peykar-e Nezāmi”, Ketāb-e māh-e adabiyāt Mag. No.163.

Corbin, Henry. (1982/1361SH). Tārikh-e falsafe-ye eslāmi (History of Islamic Philosophy). 3^rd ed. Tehran: Amirkabir.

De Beaucorps, Monique. (1997/1376SH). Ramz-hā-ye zende-ye jān (Les symboles vivants). Tr. By Jalāl Sattāri. Tehran: Markaz.

Eliade, Mircea. (1986/1365SH). Ostoure-ye bāzgasht-e jāvedāneh: moqaddameh bar falsafei az tārikh (The myth of the eternal return, or, cosmas and history). Tr. by Bahman Sarkārāti. Tabriz: Nimā.

Eliade, Mircea. (1994/1373SH). Āein-e genousi o mānavi Tr. by Abolqāsem Esmāeilpur. Tehran: Fekr-e ruz.

Esmāilpour, Abu-l-qāsem. (1998/1377SH). Ostoureh; bayān-e nemādin. Tehran: Soroush.

Esmāilpour, Abu-l-qāsem. (2003/1382SH).  Zir-e āsemāne-hā-ye nur. Tehrān: Pazhuheshkade-ye  mardom-shenāsi o afkār.

Esmāilpour, Abu-l-qāsem. (2004/1383SH). Ostoureh-ye āfarinesh dar āein-e Māni. Tehran: Kārevān.

Hoseyni, Maryam. (2012/1391SH). “Bonmāye-ye āyin-hā-ye Mehri o Zartosht dar Haft-peykar-e Nezāmi”, Journal of Jostār-hā-ye adabi, University of Ferdowsi Mashhad. No. 176.

Jalāli, Alirezā. (2005/1384SH). “Sākhtār-e genousi-ye  ghaside-ye Ibn Sinā”, Journal of Nāme-ye falsafi. No 2.

Khorāsāni, Sharaf-oddin. (1998/1377SH). “Ekhvān-ossafā” In Dayerat-ol-ma’āref-e  bozorg-e eslāmi,  Vol. 7. Seyyed Kāzem Bojnordi. Tehran: Markaz-e dāyerat-ol-ma’āref-e eslāmi.  

Krotkoff, Georg. (2005/1384SH). “Rang o ‘adad dar Haft-peykar” Tr. by Hāshem Banāpur. Quarterly Journal of Khiāl, the Iranian Academy of Art. No. 16.

Mirbāqerifard, S. Aliasghar and Tayyebeh Ja̛fari. (2010/1389SH). “Moqāyese-ye tatbiqi-ye seir-e kamāl-juei dar ‘erfān o ravān-shenāsi-ye Yong”, Journal of Mystical Literature,University of Al-Zahrā.No. 3.

Mo’ein, Mohammad. (2005/1384SH). Tahlil-e haft-peykar-e Nezāmi.Tehran: Mo’ein.

Mobārez, A. (1981/1360SH). Zendegi o andishe-ye Nezāmi. Tr. by H. Sediq. Tehran: Tous.

Mosāhab, gholām-hossein. (2001/1380SH). Dāyerat-ol-ma’āref-e Farsi. Vol.2. 2^nd ed.  Tehran: Amirkabir.

Nasr, Hossein. (1980/1359SH). Nazar-e motefakerān-e eslāmi darbāre-ye tabi̛ at. 3^rd ed. Tehran: Khārazmi.

Nezāmi-ye Ganjavi, Elyās ibn Yusef. (1993/1372SH). Kolliyāt-e Nezāmi-ye Ganjavi. Ed. by Vahid Dastgerdi. Tehran: Negāh.

Pournamdāriān, Taqi. (1985/1364SH). Ramz o dāstān-hā-ye ramzi dar adab-e Fārsi. Tehran: 'Elmi va farhangi.

Qolizādeh, Khosrow. (2008/1387SH). Farhang-e asātir-e Irani bar pāye-ye motun-e Pahlavi. Tehran: Ketāb-e pārseh. 

Sanāei-e Ghaznavi, Abu-lmajd Majdoud ibn Ādam. (1981/1360SH). Masnavi-hā-ye Hakim Sanāei. Ed. by Taqi Modarres Razavi. 2^nd ed. Tehran: Bābak.

Shāhangiān, Nurisādāt. (2005/1384SH). “Bahs-i dar nejāt-shenāsi-ye genousi”, Quarterli Journal of Andisheh-ye dini, University of Shiraz.  No. 16.

Widengren,Geo. (1997/1376SH). Māni o ta'limāt-e ou (Mani and Manichaeism). Tr. By Nozhat Safā-ye Esfahāni. Tehran: Markaz.

Yāhaqi, M. Ja'far. (1996/1375SH). Farhang-e asātir o eshārāt-e dāstāni dar adabiāt-e fārsi. Tehran: Soroush.

Yāhaqi, Mohammad ja̛ far and Samirā bāmeshki. (2009/1388SH). “Ta’hlil-e nemāde ghār dar haft-peykar-e Nezāmi”, Journal of The Faculty of Letters and Humanities, University of Esfahan. No. 4.

Yāvari, Hurā. (2007/1386SH). Ravānkāvi o adabiyāt. 2^nd ed. Tehran: Sokhan.

Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein (1984/1363SH). Jost-o-ju dar tasavvof-e Iran. Tehran:   Amirkabir.

Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein (1990/1369SH). Dar qalamrov-e vejdān. Tehran: ‘Elmi.

Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein (2004/1383SH). Pir-e ganje dar jost-o-ju-ye nākojāābād. 6^th ed. Tehran: Sokhan.

Zarinkub, ‘Abd-ol-hossein. (1983/1362SH). Arzesh-e mirās-e Sufiyeh. 5^th ed. Tehran: Amirkabir.