نگاهی گذرا به سیر تاریخی مهدویت در تصوف
الموضوعات :
محمودرضا اسفندیار
1
(دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری)
فائزه رحمان
2
(کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال)
الکلمات المفتاحية: تشیع, تصوف, مهدویت, صوفی, عارف,
ملخص المقالة :
مهدویت بیشتر به عنوان آموزه‌ای شیعی در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی، نقش و جایگاه مهمی دارد. در این مقاله، پس از مروری گذرا بر مفهوم موعودگرایی در ادیان ابراهیمی، جایگاه مهدویت در تصوف سده‌های نخستین (قرون دوم تا پنجم) را بررسی کرده‌ایم. در ادامه، مهدویت در سده‌های ششم و هفتم (نیمه اول) تاریخ تصوف (دوره ظهور مهدویت در تصوف) و آن‌گاه در قرون هفتم (نیمه دوم)، هشتم و نهم (آغاز جریان نزدیکی بیشتر تصوف و تشیع) پی جسته‌ایم. در تعقیب این جریان، عصر صفویه (دوران استقرار تشیع به عنوان مذهب رسمی در ایران) و قاجار، آخرین بخش این پژوهش است.
آملی، سیدحیدر. 1368. جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار. با تصحیحات و دو مقدمه: هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـــــــــــــــ . 1375. مقدمه کتاب نص النصوص در شرح فصوص الحکم محی‌الدین ابن‌عربی. ترجمه محمدرضا جوزی. تهران: روزنه.
ابن‌عربی. 1366. فصوص الحکم و خصوص الکلم. تعلیقه: ابوالعلاء عفیفی. تهران: الزاهراء.
ـــــــــــــــــــ . بی‌تا. الفتوحات المکیه فی معرفه الأسرار المالکیه و الملکیه. بیروت: دار صادر.
ابن‌منظور، ابوالفضل و جمال‌الدین، محمد بن مکرم. 1414. لسان العرب. ج 3. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع ـ دار صادر.
اسفندیار، محمودرضا. 1389. «عرفان و سیاست در اندیشه سیدمحمد نوربخش». فصلنامه علمی ـ پژوهشی‌نامه الهیات. ش 10.
ـــــــــــــــــــ . 1380. «تأثیر شیخ نجم‌الدین کبری بر عرفان و عارفان شیعی». مجموعه مقالات عرفان ایران. گردآوری و تدوین: مصطفی آزمایش. تهران: حقیقت.
ش 10.
اصفهانی، حاج میرزا حسن (صفی علیشاه). 1379 الف. رساله اسرار المعارف. تهران: اقبال.
ــــــــــــــــــــــ . 1379 ب. رساله زبدةالاسرار. تهران: صفی علیشاه.
ــــــــــــــــــــــ . 1387. تفسیر قرآن کریم. تصحیح و تحقیق: حامد ناجی اصفهانی. اصفهان: کانون پژوهش.
ــــــــــــــــــــــ . 1379. رساله میزان المعرفه و برهان الحقیقه. تهران: اقبال.
اولوداغ، سلیمان. 1384. ابن عربی. ترجمه داود وفایی. تهران: مرکز.
پازوکی، شهرام. 1387. «تصوف در ایران بعد از قرن ششم». دانشنامه جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
ـــــــــــــ . 1384. «شاه نعمت‌الله ولی». مجموعه مقالات آشنایان ره عشق. به کوشش محمودرضا اسفندیار. زیر نظر نصرالله پورجوادی. تهران: نشر دانشگاهی.
حکیم ترمذی. 1992. سیرة الاولیاء. به اهتمام بیرند راتکه. بیروت.
ــــــــــــ . 1986. ختم الاولیاء. تحقیق عثمان اسماعیل یحیی. بیروت.
جاودان، محمد. 1388. «گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در تشیع». گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان. ویراستار علمی: علی موحدیان عطار. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
خواجوی، محمد. 1387. خاتم الاولیا از دیدگاه ابن عربی و حکیم ترمذی. تهران: مولی.
دارمستتر. 1317. مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم هجری. ترجمه محسن جهان‌سوز. تهران: چاپ نگین.
راتکه، برند رودلف و جان اوکین. 1379. مفهوم ولایت در دوران آغازین عرفان اسلامی. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.
رنجبر، محمدعلی. 1382. مشعشعیان؛ ماهیت فکری ـ اجتماعی و فرآیند تحولات تاریخی. تهران: آگاه.
زرین‌کوب، عبدالحسین. 1386. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.
سمنانی، علاءالدوله. 1379. چهل مجلس. به اهتمام عبدالرفیع حقیقت (رفیع). تهران: اساطیر.
ـــــــــــــــــ . 1362. العروه لاهل الخلوة و الجلوة. به تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
ـــــــــــــــ . 1369. بیان الاحسان لاهل العرفان: مصنّفات فارسی علاءالدوله سمنانی. با مقدمه و تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: علمی و فرهنگی.
سنایی غزنوی. 1374. حدیقه‌الحقیقه و الشریعة الطریقة. تصحیح و تحشیه: محمدتقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
سید محمد نوربخش. رساله الهدی. نسخه خطی، ش 5367. استامبول: کتابخانه فاتح.
شاه نعمت‌الله ولی. 1373. کلیات اشعار. به کوشش جواد نوربخش. تهران: چاپخانه 110.
ــــــــــــــــ . بی‌تا. مجموعه رسایل. به سعی جواد نوربخش. ج 2. تهران: خانقاه نعمت اللهی.
الشیبی، کامل مصطفی. 1387. تشیع و تصوف. ترجمه ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
صادقی ارزگانی، محمدامین. 1386. آموزه مهدویت در عرفان اسلامی. تهران: علمی و فرهنگی.
عزیزالدین نسفی. 1352. مقصد اقصی. به تصحیح حامد ربانی. تهران: کتابخانه علمیه حامی.
ـــــــــــــــ . 1388. مجموعه رسایل مشهور به کتاب الانسان الکامل. با مقدمه و تصحیح ماریان موله. ترجمه مقدمه از سید ضیاءالدین دهشیری. تهران: طهوری.
عطار نیشابوری. 1361. اسرارنامه. به تصحیح صادق گوهرین. تهران: زوار.
ـــــــــــــ . 1387. الهی‌نامه. تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
فرزام، حمید. 1374. تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت الله ولی. تهران: سروش.
ــــــــــ . 1348. شاه ولی و دعوی مهدویت. به ضمیمه رساله مهدیه از وی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
قاضی نورا... شوشتری. 1354. مجالس المومنین. تهران: کتاب فروشی اسلامی.
کربن، هانری. 1388. سید حیدر آملی، شرح احوال، آثار، آراء و جهان‌شناسی. ترجمه: نوذر آقاخانی. تهران: حقیقت.
گنابادی، حلاج ملا سلطان محمد (سلطان علیشاه). 1385. ولایت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
ماسینیون، لویی. 1383. مصائب حلاج. ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری. تهران: جامی.
ملکی، محمد (جلال‌الدین). 1388. خاتم اولیا از دیدگاه ابن عربی و علامه آشتیانی. تهران: ادیان.
مولوی. 1387. مثنوی معنوی. به اهتمام توفیق سبحانی. تهران: روزنه.
میسن، هربرت و .... . 1378. حلّاج. ترجمة مجدالدین کیوانی. تهران: مرکز.
نصیری، محمد. 1388. «گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در قرآن و تصوف اسلامی». گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود در ادیان. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
نور علیشاه اصفهانی. 1381. دیوان اشعار. به سعی جواد نوربخش. تهران: یلدار قم.
همدانی، عبدالصمد. 1374. بحرالمعارف. تحقیق و ترجمه حسین استاد ولی. ج 2. تهران: حکمت.
منابع انگلیسی
Bashir, Shahzad. 2003. Messianic Hopes and Mystic Visions: the Nurakhshhya betweenmedival and modern Islam. University of South Carolina.
References
Alsheibi, Kamel Mostafa. (2008/1387H). Tashayyo va tasavvof. Tr. by Zekavati Gharagozloo. Tehran: Amir Kabir.
Amoli, Seyyed Heidar. (1989/1368H). Jāme’ol asrār va manba’el anvār. Ed. and commentary by Henry Corbin and Osman Esmaeil Yahya. Tehran: Elmi va Farhangi.
--------. (1996/1375H). Moghadame-ye ketab-e nass olnosoos dar sharh-e fosoos-ol hekam-e Mohiyyoddin Ibn Arabi. Tr. by Mohammad Reza Jowzi. Tehran: Rowzaneh.
Attār Neishabouri. (1982/1361H). Asrār Nāmeh. Ed. by Sadegh Gowharin. Tehran: Zavvār.
--------. (2008/1387H). Elāhi Nāmeh. Ed. by Mohammad Reza Shafi’ee Kadkani. Tehran: Sokhan.
Azizoddin Nasafi. (1973/1352H). Maghsad-e aghsā. Ed. by Hamed Rabbani. Tehran: Ketabkhane-ye Elmiyye-ye Hāmi.
Corbin, Henry. (2009/1388H). Seyyed Heidar Amoli, sharh-e ahvāl, āsār, ārā, va jahanshenasi. Tr. by Nowzar Aghakhani. Tehran: Haghighat.
Darmesteter. (1928/1317H). Mahdi az sadr-e eslam ta gharn-e 13 hejri. Tr. by Mohsen Jahansooz. Tehran: Negin.
Esfahani, Haj Mirza Hasan (Safi Ali Shah). (2000/1379H) A. Resale-ye Asrarol Ma’āref. Tehran: Eghbal.
--------. (2000/1379H) B. Resale-ye Zobdatol asrar. Tehran: Safi Ali Shah.
--------. (2000/1379H) C. Resale-ye mizan-ol ma’refa va borhan-ol haghighe. Tehran: Eghbal.
--------. (2008/1387H). Tafsir-e Quran Hakim. Ed. and research by: Hamed Naji Esfahani. Esfahan: Kanoon Pazhouhesh.
Esfandiar, Mahmood Reza. (2010/1389H). “Erfan va siasat dar andishe-ye Seyyed Mohammad Nourbakhsh”. Scientific-research Journal of Elāhiyyāt. No. 10.
--------. (2001/1380H). “Ta’sir-e Sheikh Najmoddin Kobra bar erfān va ārefān-e shi’ee”. The collections of Erfān-e Iran essays. Compiled by: Mostafa Azmayesh. Haghighat Publications, No. 10.
Farzām, Hamid. (1995/1374H). Tahghigh dar ahvāl va naghd-e āsār va afkār-e Shah Ne’matollah-e Vali. Tehran: Soroosh.
Ghāzi Nourollah Shooshtari. (1975/1354H). Shah Valli va da’vi-e mahdaviyyat. Be zamime-ye resale-ye mahdie az vei. Esfahan: The University of Esfahan.
Gonabadi, Hallaj Molla Soltan Mohammad (Soltan Alishah). (2006/1385H). Velāyat Nāmeh. Tehran: University of Tehran Press.
Hakim Tarmozi. (1992/1371H). Seiratol Owlia. With the efforts of Bernd Radtke. Beirut.
--------. (1986/1365H). Khatmol Owlia. Research by Osman Esmaeil Yahya. Beirut.
Hamedani, Abdossamad. (1995/1374H). Bahrol ma’āref. Tr. and research by Hossein Ostad Vali. Vol. 2. Tehran: Hekmat.
Ibn Arabi. (1987/1366H). Fosoos-ol hekam va khosoos-ol kalam. Abol’ala Afifi. Tehran: Azzahra.
--------. (n.d.). Alfotoohāt-el makkieyyeh fi ma’refatol asrār-el mālekiyyeh va-l molkiyyeh. Beirut: Darol Sader.
Ibn Manzoor, Abolfazl; Jamaloddin, Mohammad Ibn Mokarram. (1414). Lesānol Arab. Vol 3. Beirut: Darol Sader.
Javdān, Mohammad. (2009/1388H). “Goone shenasi-e andishe-ye monju-e mo’ood dar tashayyo”. Goone shenasi-e andishe-ye monji-e mo’ood dar adian. Ed. by Ali Movaheddiān Attār. Qom: The University of Religions.
Khājavi, Mohammad. (2008/1387H). Khatam-ol Anbia az didgah-e Ibn Arabi va Hakim Tarmozi. Tehran: Mowlā.
Maleki, Mohammad (Jalaloddin). (2009/1388H). Khatam-ol Owlia az didgah-e Ibn Arabi va Allameh Ashtiani. Tehran: Adiyān.
Mason, Herbert, et al. (1999/1378H). Hallaj. Tr. by Majdoddin Keivāni. Tehran: Markaz.
--------. (2009/1388H). Majmoo’e-ye rasael-e mashhoor be Ketab-ol ensan-el kamel. Ed. and Introduction by Marijan Mole. Tr. by Seyyed Ziaoddin Dehshiri. Tehran: Tahoori.
Massignon, Louis.(2004/1383H). Masāeb-e Hallaj. Tr. by Seyyed Ziaodding Dehshiri. Tehran: Jāmi.
Mowlana. (2008/1387H). Masnavi Ma’navi. With the efforts of Towfigh Sobhāni. Tehran: Rowzaneh.
Nasiri, Mohammad. (2009/1388H). “Gooneshenasi-e andishe-ye monji-e mo’ood dar Quran va tasavvof-e eslami”. Gooneshenasi-e andishe-ye monji-e mo’ood dar adiān. Qom: The University of Religions.
Noor Alishah Esfahani. (2002/1381H). Divān-e ash’ār. With the efforts of Javad Nourbakhsh. Tehran: Yaldar-e Qom.
Nourbakhsh, Seyyed Mohammad. Resalat ol hoda. Manuscript No. 5367. Istanbul: Fateh Library.
Olodagh, Soleiman. (2005/1384H). Ibn Arabi. Tr. by Davood Vafayi. Tehran: Markaz.
Pazoki, Shahram. (2008/1387H). “Tasavof dar Iran bad az gharn-e sheshom”. Daneshname-ye Jahan-e Eslam. Supervised by Gholamali Haddād Adel. Tehran: Bonyad-e Daeratol ma’āref-e eslami.
--------. (2005/1384H). “Shāh ne’matollah Vali”. The collection of the Ashnayan-e rah-e eshgh essays. With the efforts of Mahmood Reza Esfandiar. Supervised by Nasrolla Pourjavadi. Tehran: Nashr-e dāneshgāhi.
Radtke, Bernd; O’kane, John. (2010/1379H). Mafhoom-e velāyat dar dowran-e āghāzin-e erān-e eslami. Tr. by Majdoddin Keivani. Tehran: Markaz.
Ranjbar, Mohammad Ali. (2003/1382H). Mosha’sha’iiān; māhiat-e fekri-ejtemā’ii va farāyand-e tahavolāt-e tarikhi. Tehran: Agah.
Sadeghi Arzagani, Mohammad Amin. (2007/1386H). Amooze-ye mahdaviyyat dar erfān-e eslami. Tehran: Elmi va Farhangi.
Sanayi Ghaznavi. (1995/1374H). Hadighatol haghigha va shari’atol tarigha. Ed. and Introduction by Mohammad Taghi Modarres Razavi. Tehran: University of Tehran Press.
Semnāni, Ala’oddolleh. (2000/1379H). Chehel majles. With the efforts of Abdorrafi’ Haghighat. Tehran: Asatir.
--------. (1983/1362H). Al’ervah le’ahl-el khalvah val jelvah. Ed. and explanation by Najib Mayel Heravi. Tehran: Heravi.
--------. (1990/1369H). Bayan-el ehsan le’ahl el erfān: Mossanafāt-e Farsi-e Alaoddole-ye Semnāni. Ed. and Introduction by Najib Mayel Heravi. Tehran: Elmi va Farhangi.
Shah Ne’matollah Vali. (1994/1373H). Collection of poems. With the efforts of Javad Nourbakhsh. Tehran: Chāpkhaneh 110.
--------. (n.d.). Majmoo’eye rasa’el. With the efforts of Javad Nourbakhsh. Vol 2. Tehran: Khānghah-e Ne’matollahi.
Zarrinkoub, Abdolhossein. (2007/1386H). Jostojoo dar tasavvof-e Iran. Tehran: Amir Kabir.
