مکان‌های اسطوره‌ای در طومارهای نقالی

الموضوعات :

سلمان رحیمی ¹ , زهرا غلامی ²

1 - استادیار دانشگاه مجازی جامعه المصطفی العالمیه
2 - استادیار دانشگاه مجازی جامعه المصطفی العالمیه

تاريخ الإرسال : 19 الجمعة , رمضان, 1445 تاريخ التأكيد : 17 الأحد , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 17 الجمعة , ربيع الأول, 1446

الکلمات المفتاحية: مکان, اسطوره, حماسه, طومارهای نقالی, کوه,

ملخص المقالة :

مکان، یکی از بن‌مایه‌های اساطیری است که بشر همواره با آن ارتباطی فرامادی دارد. پذیرفتن نقش اسطوره‌ای بعضی مکان‌ها و قداست آن‌ها، مضمونی است که در روایت‌های اساطیری، حماسی و نقالی دیده می‌شود. این مضمون به صورت کوه، غار، چاه، چشمه، دخمه، دژ، باغ، مکان طلسم‌شده و... نمود یافته است. در باور اساطیری، مکان با آنچه در محیط کیهانی و مادی تعریف شده، متفاوت است؛ اشیا و پدیده‌های مادی و دنیوی به امور ماورایی و قدسی تبدیل می‌شوند  و قهرمان با قرار گرفتن در مکان اسطوره‌ای، به بلوغ و تکامل می‌رسد و به تحول روحی و نیز جاودانگی دست می‌یابد. این پژوهش به شیوة توصیفی ـ تحلیلی در نظر دارد که به معرفی مکان‌های اسطوره‌ای و واکاوی کارکرد و کیفیت آن‌ها در روایات طومارهای نقالی بپردازد تا پس از مطالعه در روایات حماسی شاهنامه و طومارها، نمونه‌هایی از این بن‌مایه‌های مهم مکان‌های اسطوره‌ای بررسی و تحلیل شوند. نتایج پژوهش حاضر پس از تحلیل کیفیت اسطوره‌ای مکان‌ها در طومارها حاکی از آن است که کوه به دلیل جایگاه بلند و نزدیکی‌اش به آسمان، از مقدس‌‌ترین این مکان‌هاست و دیگر مکان‌های اساطیری و مقدس چون چشمه، قلعه، دخمه و باغ نیز اغلب بر فراز کوه‌ها هستند.

المصادر:

قرآن کریم
الیاده، میرچا، 1362. چشم اندازهای اسطوره. ترجمه جلال ستاری، تهران: توس.
ـــــــــــ ، 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری، تهران: سروش.
ـــــــــــ ، 1390. اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمه بهمن سرکاراتی، چ 3، تهران: طهوری.
ـــــــــــ ، 1397. اسطوره، رویا، راز. ترجمۀ مهدیه چراغیان. چ1، تهران: کتاب پارسه.
امامی، صابر، 1380. اساطیر در متون تفسیری فارسی. چاپ اول، تهران: گنجینۀ فرهنگ.
انجوی شیرازی، ابوالقاسم، 1369. فردوسی‌‌نامه. 3ج، چ 3، تهران: علمی.
بهار، مهرداد، 1375. پژوهشي در اساطير ايران. چ 2، تهران: آگاه.
ـــــــــــ ، ۱۳۹۰. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه
پورداود، ابراهیم، 1377. یشت‌‌ها. به‌‌کوشش بهرام فره‌‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
جباره‌‌ناصرو، عظیم، 1396. گردآوری و بررسی روایت‌‌های حماسی نقالی منطقۀ کوهمرۀ سرخی. شیراز: تخت جمشید.
ـــــــــــ ، 1395. بررسی تحلیلی روایتی نقالی از فرامرزنامه. کاوش‌‌نامه، س17، ش33، صص. 249-273.
جوکار، منوچهر، رضایی دشت ارژنه، محمود، ابراهیمی، مختار، و آشنا، لاله، 1398. طلسم جمشید. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، 15(54)، صص. 75ـ107.
چالاک، سارا، 1400. مکان‌‌های اسطوره‌‌ای در قصه‌‌های عامیانۀ ایرانی. فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، ش 60، صص. 23-45.
حسام‌‌پور، سعید و جباره ناصرو، عظیم، 1388. روایتی دیگر از برزونامه (از کوهمرۀ سرخی). بوستان ادب دانشگاه شیراز، 1(2)، صص. 69-101.
حسینی، حسین. 1380. طومار نقالی سام‌‌نامه. تهران: نمایش.
حسینی، مریم. 1388. رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌‌های مولوی. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی، سال 5، ش 15، صص. 35-53.
حموی بغدادی، یاقوت، 1383. معجم‌‌البلدان. ج 2، به‌‌کوشش علی‌‌نقی منزوی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
خالقي مطلق، جلال، 1372. گل‌‌رنج‌‌های کهن. به‌‌کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.
دادگی، فرنبغ، 1369. بندهشن. گزارنده مهرداد بهار، چ 1، تهران: توس.
دوستخواه، جلیل، 1370. کاوۀ آهنگر به‌‌روایت نقالان. ایران‌‌نامه، 10 (37)، صص. 122-144.
ذوالفقاری، حسن، 1385. چاهانه. فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 16-17 (61-62)، صص. 129-155.
رضی، هاشم، 1346. فرهنگ نام‌‌های اوستا. 3ج، تهران: فروهر.
ریاحی‌‌‌‌زمین، زهرا و جباره‌‌‌‌ناصرو، عظیم، 1390. آمیزش اسطوره و حماسه در روایتی دیگر از بانوگشسب‌‌نامه (از کوهمرۀ سرخی). ادب‌‌پژوهی، ش 18، صص. 145-170.
زریری اصفهانی، عباس، 1396. شاهنامۀ نقالان. ویرایش جلیل دوستخواه، تهران: ققنوس.
سعیدی، مصطفی، هاشمی، احمد، 1381. طومار شاهنامۀ فردوسی. چ1، تهران: خوش‌نگار.
شایگان، داریوش، 1371. بت‌‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. چ 2، تهران: امیرکبیر.
صداقت‌‌نژاد، جمشید، 1375. طومار کهن جهانگیرنامه. تهران: نیما.
ـــــــــــــــــــ ، 1374. طومار کهن شاهنامۀ فردوسی. تهران: دنیای کتاب.
طومار نقالی شاهنامه، 1391. به‌‌کوشش سجاد آیدنلو، تهران: به‌‌نگار.
عسکری، رؤیا، 1399. بررسی و تحلیل مفاهیم اسطوره‌ای، حماسی و دینی در طومار نقالی هفت لشکر. چاپ اول، تهران: پارس آوید.
عفیفی، رحیم، 1374. اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌‌های پهلوی. تهران: توس.
عناصري، جابر، 1390. شناخت اساطير ايران. چ 4، تهران: سروش.
غلامی، زهرا، 1398. بررسی بن‌‌مایه‌‌های حماسی و اساطیری در طومارها و روایات نقالی. رسالۀ دکتری رشتۀ زبان‌ و ادبیات فارسی، قم: دانشگاه قم.
فردوسي، ابوالقاسم، 1376. شاهنامه فردوسی. به‌‌كوشش سعيد حميديان، چ4، تهران: قطره.
لوفلر ـ دلاشو، مارگریت، 1376. زبان‌ رمزی‌ قصه‌های‌ پریوار. ترجمۀ جلال‌ ستاری‌، تهران‌: توس.
مشکين، حسین‌‌بابا، 1386. مشکین‌‌نامه. به‌‌کوشش داود فتحعلی‌‌بیگی، چ2، تهران: نمایش.
منوچهرخان حکیم، 1388. اسکندرنامه. به‌‌کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ1، تهران: سخن.
میرکاظمی، حسین، 1390. من و رستم و گرز و افراسیاب، چ 1، گرگان: آژینه.
نیشابوری، ابوبکر عتیق، 1375. قصص قرآن مجید. به اهتمام یحیی مهدوی، چ3، تهران: خوارزمی.
واحددوست، مهوش، 1378. نهادینه‌‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. تهران: سروش.
هفت‌‌‌لشكر، 1377‌. به‌‌‌كوشش‌ مهران‌ افشاري‌ و مهدی مدايني، تهران‌: پژوهشگاه علوم انسانی.
یونگ، کارل گوستاو، 1368. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزي، مشهد: آستان قدس رضوي.