انواع «صحو» در جهان‌بینی عرفانی شیخ روزبهان بقلی شیرازی
الموضوعات :فاطمه طوبایی 1 , محمدیوسف نیری 2
1 - دانش‌آموخته دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادبیات عرفانی دانشگاه شیراز
2 - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
الکلمات المفتاحية: روزبهان بقلی شیرازی, صحو بایزیدی, صحو جنیدی, صحو روزبهانی, عین‌جمع.,
ملخص المقالة :
استفاده از اصطلاح «صحو» را می‌توان بازمانده از سخنان بایزید و جنید دانست. شیخ روزبهان بقلی شیرازی نیز چون بسیاری از مشایخ، به این مبحث پرداخته و هنگام ترسیم مسیر سلوک خویش به جزئیات این مفهوم و تعریف دقیق آن همت گماشته است و در ضمن کلام خویش به گونه‌ای متفاوت و نو از صحو اشاره دارد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی بر آن است که نخست معنای دقیق اصطلاح «صحو» در نگرش عرفانی روزبهان روشن و سپس در منظومة فکری وی انواع صحو، سبب پدید آمدن هر یک و نتایج حاصل از آن‌ها مشخص شود. در پایان نیز به گونه‌ای از صحو اشاره شده که متفاوت، نو و مختص شیخ روزبهان است و پیشتر در تفکر عرفانی هیچ یک از مشایخ مطرح نشده و همتایی ندارد؛ و پژوهشگر آن را «صحو روزبهانی» می‌نامد. «صحو روزبهانی» در مقام «عین‌جمع» رخ می‌دهد و فرد صاحی در عین هشیاری، مست است و نسبت به مستی خویش هشیار است و بر آن اشراف دارد. روزبهان سبب پدید آمدن نوع سوم از هشیاری را تجربة «توحید محض» و نیز مقام «عین جمع» می‌داند و نتایج و ثمراتی متفاوت از دیگر انواع صحو برای آن برمی‌شمرد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: اتحاد ظهوری با معشوق ازل، جاری شدن شطحیات بر زبان، متکلم شدن به منطق‌الطیر و....
کتابنامه
آملی، حیدر، 1395. جامع‌الاسرار و منبع¬الانوار. ترجمة محمدرضا جوزی. تهران: هرمس.
ارنست، کارل، 1387. روزبهان بقلی. تهران: مرکز.
باطنی، غلام‌رضا. 1385. «صحو و سکر در تعالیم صوفیان». نامة پارسی باستان. ش41، صص110ـ87.
بدلیسی، عمار، 1394. صوم القلب. به تصحیح و ترجمة دکتر محمد یوسف نیری. تهران: مولا.
بغدادی، ابوبکر، 2011. تاریخ بغداد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
تمدن، الهام و نصراصفهانی، محمدرضا. 1397. کشف و شهود در مشرب عرفانی روزبهان بقلی». اندیشة دینی دانشگاه شیراز، س18، ش4، صص52ـ29.
حاجی‌صادقیان، علیرضا و ابویی، محمدرضا، 1401. جایگاه صحو و سکر در طریقت صفوی. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. س15، ش1، صص101ـ87.
دیلمی، ابوالحسن، 1363. سیرت ابن‌خفیف شیرازی. تصحیح آنه ماری شیمل و به کوشش توفیق سبحانی. تهران: بابک.
روزبهان بقلی شیرازی، 1366. عبهرالعاشقین. به اهتمام هانری کربن و محمد معین. تهران: انتشارات منوچهری.
روزبهان بقلی شیرازی، 1394. شرح شطحیات. تصحیح هانری کربن. تهران: طهوری.
ــــــــــــــــــــ ، 1398الف. رساله القدس و غلطات السالکین. تصحیح و تعلیقات غلام رضا خوش اقبال. شیراز: برازمان.
ــــــــــــــــــــ ، 1398ب. کشف¬الاسرار و مکاشفات الانوار. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولا.
سراج طوسی، ابونصر، 1382. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد نیکلسون و ترجمة مهدی محبتی. تهران: اساطیر.
سهروردی، شهاب الدین یحیی، 1393. عوارف المعارف. ترجمة ابونصور عبدالمومن اصفهانی. تصحیح قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.
شرف الدین ابراهیم، 1347. تحفه اهل العرفان فی ذکر سید الاقطاب شیخ روزبهان. تهران: انجمن آثار ملی.
عطار نیشابوری، فرید الدین، 1394. تذکره الاولیاء. تصحیح رینولد نیکلسون و مقدمة محمد قزوینی. تهران: هرمس.
علوی، مریم و لک¬زایی، مهدی، 1401. بررسی تطبیقی مفهوم «روشن¬شدگی» در ذن بودایی با تاکید بر شن سیو با «صحو» در تصوف خراسان با تاکید بر ابوالقاسم قشیری، معرفت ادیان، س14، ش1، صص124ـ111.
قشیری، عبدالکریم، 1391. رسالة قشیریه. ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیح مهدی محبتی. تهران: هرمس.
مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد، 1363. شرح التعرف لمذهب التصوف. تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر.
میرباقری‌فرد، علی اصغر و رضایی، مهدی، 1389. جایگاه صحو و سکر در مکتب عرفانی بغداد و خراسان. نشریه ادب و زبان دانشگاه باهنر کرمان، ش28، صص359ـ339.
میرباقری‌فرد، علی¬اصغر و آقا حسینی، حسین و رضایی، مهدی، 1386. مراتب توحید از دیدگاه جنید. مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دوره26، ش2،صص223ـ209.
هجویری، علی بن عثمان. 1380. کشف‌المحجوب. تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. تهران: سروش.
English Sources
Amoli. Heydar. (2016/1395sh) jameol asrār va manbaol anvār. Tr. by: mohammad reza jowzi. Tehrān: hermes
Ernst. Carl. (2008/ 1387sh) ruzbahāne baghli. Tehrān: markaz
Ammar. Badlisi. (2015/ 1394sh) sowmol ghalb. Ed. and Tr. by mohammad yousof e nayyeri. Tehrān: mowlā
Baghdadi. Abubakr.(2011) tarikhe baghdad. beyrut: darol kotob
Tamaddon. Elhām. (2018/1398sh) "kashf va shohud dar mashrabe erfani ye ruzbahane baghli". Journal of andisheye dini.(18)4. 29 ـ 52
Danesh pazhuh. Mohammad taghi. (1968/1347sh) ruzbahān nāmeh.. Tehrān: anjomane āsāre melli.
Deylami. Aolhasān. (1984/ 1363sh) sirate ebne khafife shirazi. Ed.by shimel. Tehrān: bābak
Ruzbahane baghli. (1987/1366sh) abharol āsheghin. Ed.by korban and moin. Tehrān: manuchehri
Ruzbahane baghli. (2015/1394sh) shrhe shathiyyat. Ed.by korban. Tehrān: tahuri
Ruzbahane baghli. (2019/1398sh) resālatol ghods va ghalatat alsālekin. Ed.by gholām reza khosh eghbāl. Shiraz: barazmān.
Ruzbahane baghli. (2019/1398sh) kashfol asrār va mokāshefatol anvār. Tr.by mohammad e khājavi. Tehrān: mowlā
Sarrāje tusi, abunasr.(2003/1382sh) allomae fettasavof. Ed.by nikolson and Tr. by mehdi mohabbati. tehrān: asātir
Sohravardi, shahābeddin.(2014/1393sh) avārefol maāref.tr.by abdol momene esfahāni. Ed.by ghaseme ansāri. Tehrān: elmi farhangi
Sharafedin ebrāhim.(1968/1347sh) tohfate ahle erfan. Tehrān: anjomane āsāre melli.
Attar, farideddin.(2015/1394sh) tazkaratol owliya. Ed.by nikolson and ghaznavi. Tehrān: hermes
Qosheyri, abdolkarim.(2012/1391sh) resāleye qosheyriye. Tr.by hasan ebne ahmade osmani. Ed. By mehdi mohabbati. Tehrān: hermes
Mostamli e bokhāri,esmail ebn e ahmad.(1984/1363sh) sharhe altaarof le mazhabe ahlettasavof. Ed.by mohammad e rowshan.tehrān: asātir
Mirbāgheri fard, ali asghar and rezayi mehdi.(2010/1389sh) " jāygāhe sahv va sokr dar maktabe erfani ye baghdad va khorasan" journal of adab va zaban.28.339 ـ 359
Mirbāgheri fard, ali asghar.(2007/1386 sh) "marātebe towhid az didgahe joneyd"journal of olume ejtemāe va ensāni.26(2)209 ـ 233
Hojviri,ali ebn e osmān.(2001/1380sh) Kashfol mahjub. Ed by Mahmud ābedi. Tehrān:sorush
References (In Persian)
Alavī, Maryam and Lak-zāyī, Mahdī. (2021/1401SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Mafhūme “Rowšan-šodegī” dar Zane Būdāyī bā Ta’kīd bar Šen Sīv bā “Sahv” dar Tasavvofe Xorāsān bā Ta’kīd bar Abo al-qāsem Qošīrī”. Knowledge of Religions Magazine. 14th Year. No. 1. Pp. 111-124.
Āmolī, Heydar. (2016/1395SH). Jāme’o al-asrār va Manba’o al-anvār. Tr. by Mohammad-rezā Jowzī. Tehrān: Hermes.
Ammar, Bodelisi. (2015/1394SH). Sowmo al-qalb. Corrected and translated by Dr Mohammad Yūsof Nayyerī. Tehrān: Mowlā.
Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2015/1394SH). Tazkarato al-owlīyā. Ed. by Reynold Nicholsom and Introduction by Qazvīnī. Tehrān: Hermes.
Bātenī, Qolām-rezā. (2015/1385SH). “Sahv va Sokr dar Ta’ālīme Sūfīyān”. Ancient Persian magazine. No. 41. Pp. 87-110.
Baqdādī, Abu-bakr. (2011/1390SH). Tārīxe Baqdād. Beyrūt: Dāro al-kotobe al-‘elmīyyat.
Deylamī, Abo al-hassan. (1984/1363SH). Sīrate Ebne Xafīf Šīrāzī. Ed. by Annemarie Schimmel and with the Efforth of Towfīq Sobhānī. Tehrān: Bābak.
Ernst, Carl W. (2008/1387SH). Rūz-bahāne Baqlī (Ruzbihan Baqli). Tehrān: Markaz.
Hājī- sādeqīyān, Alī-rezā and Abūyī, Mohammad-rezā. (2021/1401SH). “Jāy-gāhe Sahv va Sokr dar Tarīqate Safavī”. Journal of Persian Poetry and Prose Stylology. 15th Vol. No. 1. Pp. 87-101.
Hojvīrī, Alī Ebne Osmān. (2001/1380SH). Kašfo al-mahjūb. Corrections and comments by Mahmūd Ābedī. Tehrān: Sorūš.
Mīr-bāqerī-fard, Alī Asqar & Āqā Hoseynī, Hoseyn and Rezāyī, Mehdī. (2007/1386SH). "Marātebe Towhīd az Dīdgāhe Joneyd". Journal of social and human sciences of Shiraz University. 26th Vol. No. 2. Pp. 209-223.
Mīr-bāqerī-fard, Alī Asqar and Rezāyī, Mehdī. (2010/1389sh). "Jāy-gāhe Sahv va Sokr dar Maktabe Erfānī-ye Baqdād va Xorāsān". Journal of literature and language of Bahnar University of Kerman, new period . No. 28. Pp. 339-359.
Mostamalī Boxārī, Esmā’īl Ebne Mohammad. (1984/1363SH). Šarhe al-ta’arrof le-mazhabe al-tasavvof. Ed. by Mohammad Rowšan. Tehrān: Asātīr.
Qošīyrī, Abdo al-karīm. (2012/1391SH). Resāle-ye Qošīrīyyeh. Tr. by Abū Alī Hassan Ebne Ahmade Osmānī. Ed. by Mehdī Mohabbatī. Tehrān: Hermes.
Rūzbahān Baqlī Šīrāzī. (1987/1366SH). Abharo al-‘āšeqīn. Ed. by Henry Corbin and Mohammad Mo’īn. Tehrān: Manūčehrī.
Rūzbahān Baqlī Šīrāzī. (2019/1398SH). Kašfo al-asrār va Mokāšefāto al-anvār. Tr. by Mohammad Xājavī. Tehrān: Mowlā.
Rūzbahān Baqlī Šīrāzī. (2019/1398SH). Resālato al-qods va Qalatāto al-sālekīn. Corrections and comments by Qolām-rezā Xoš Eqbāl. Šīrāz: Barāzmān.
Rūzbahān Baqlī Šīrāzī. (2015/1394SH). Šarhe Šathīyyāt. Ed. by Henry Corbin. Tehrān: Tahūrī.
Sarrāj Tūsī, Abū Nasr. (2003/1382SH). al-loma’e fī al-tasavvof. Ed. by Reynold Nicholsom and Tr. by Mehdī Mohabbatī. Tehrān: Asātīr.
Sohravardī, Šahābo al-ddīn. (2014/1393SH). Avārefo al-ma’āref. Tr. by Abū-nasr abdo al-mo’men Esfahānī. Ed. by Qāsem Ansārī. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Šarafo al-ddīn Ebrāhīm. (1968/1347SH). Tohfato Ahle al-‘erfān fī Zekre Seyyedo al-aqtāb Šeyx Rūzbahān. Tehrān: Anjomane Āsāre Mellī.
Tamaddon, Elhām. (2018/1398SH) "Kašf va Šohūd dar Mašrabe Erfānī-ye Ruzbahān Baqlī". Journal of Religious thought of Shiraz University. 18th Vol. No. 4. Pp. 29-52.
