تعامل بینامتنی قابوسنامه و اقوال پیرانِ صوفیّه بر اساس نظریّة ژرار ژُنت
الموضوعات :
ابراهیم دانش
1
,
فرامرز جلالت
2
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اردبیل، دانشگاه آزاد اسلامی، اردبیل، ایران
الکلمات المفتاحية: بینامتنیّت, قابوسنامه, اقوال صوفیّه, ژرار ژنت,
ملخص المقالة :
قابوسنامه از آثار برجستة ادب تعلیمیِ فارسی است که به دلیل جذّابیّت فرمی و تنوّع محتوایی از گرانیگاه‌های متون ادب فارسی به شمار می‌رود. این کتاب از لحاظ اخذ، ترشیح و انتقال آموزه‌های اعتقادی، اجتماعی و تربیتی، نقشِ بینامتنیِ انکارناپذیری در تطوّر کهکشانِ متنی زبان و ادب فارسی داشته است. از مواریث ارزشمندی که از طریقِ قابوسنامه به آثار مهمّ فارسی بعد از وی رسیده، اقوالِ حکیمانه و پندهای تربیتی بزرگان تصوّف اسلامی ـ ایرانی است. تحلیل بینامتنیّت قابوسنامه با اقوال صوفیّه، می‌تواند علاوه بر تبیین سهمِ عرفان و تصوّف در نظامِ تربیتیِ عنصرالمعالی، ما را با میزان و نحوة کارکرد بینامتنی قابوسنامه و آبشخورهای فکری آن آشنا و در فهم بهتر این کتاب و متون مرتبط با آن یاری کند. پژوهش حاضر به شیوة توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، به نتایجی از این قبیل رسیده است که بسامد بالایِ بینامتنیّت ضمنی و صریح از حیثیّت والایِ ادبی و زیبایی‌شناختی قابوسنامه حکایت می‌کند. همچنین وفورِ موضوعات تعلیمیِ اجتماعی و اعتقادی، و لزومِ ادب گفتاری و رفتاری نشان اهمیّت روابط و تعاملات اجتماعی در دیدگاه عنصرالمعالی و چهارچوبِ فکریِ تصوّف است. توجّه به اقوال و افعال مشایخ طراز اول عرفان اسلامی نیز حاکی از اعتقاد استوار عنصرالمعالی به اخذ آموزه‌های تعلیمی از سرچشمه‌های اصلی این نهضت است.
الآبي، ابوسعد، 1424. َنثرُ الدُّر فِي¬المُحاضرات. تحقيق خالد عبدالغني محفوظ. ط1. بيروت: دارُالكُتُبِ العِلمِيّة.
آلن، گراهام، 1397. بینامتنیّت. ترجمة پیام یزدان¬جو. چ6. تهران: مرکز.
ابنُ¬المُلَقِّن، سِراجُ¬الدّین، 1406. طَبَقاتُ¬الأولیاء. حَقَّقَهُ وَ خَرَّجَهُ نورُالدّین شُرَیبَة. ط1. بیروت: دارالمعرفة.
ابن‌الجوزی، ابوالفرج، 2005. صفة¬الصفوة. تحقیق خالد مصطفی طرطوسی. ط1. بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن¬حمدون، محمد، 1996. َالتَّذکِرَةِ¬الحَمدونِیّة. تحقیق احسان عباس و بکر عباس. ط1. بیروت: دارصادر.
ابن‌منوّر، محمّد، 1381. اسرارُالتوحيد فِي مقاماتِ الشّيخ أبي¬سعید. تصحيح محمدرضا شفيعي كدكني. چ5. تهران: آگاه.
ابوالفتوح رازی، جمال الدین. 1334. تفسير(رَوضُ¬الجنان و روح¬الجنان)، تصحيح مهدي الهي قمشه¬اي. چ3. تهران: علمي.
ابونُعَيْم¬الإصفهاني، اَحمد، 1423. حِليَة¬الأولياء وَ طَبَقاتُ¬الأصفِياء. تحقيق مصطفي عبدالقادر عطا. ط2. بيروت: دارالكتب¬العِلميّة.
اعوانی، غلامرضا و همکاران، 1387. «تصوّف» مندرج در دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی. ج15. صص 549-395. تهران: مرکز دائرة¬المعارف بزرگ اسلامی.
انصاري، عبدالله. 1372، رسائل انصاری. تصحيح محمّدسرور مولايي. چ1. تهران: توس.
بدوی مصری، عبدالمجید، 1377. « قابوسنامه»، مجلّة سیاست خارجی. ش47، صص 118-106.
پورنامداریان، تقی، 1380. در سایة آفتاب. چ1. تهران: سخن.
الثعالبي، ابومنصور، 2003. اَلتّمثيل وَ المُحاضَرة. تحقيق قُصَي الحُسَين، ط1. بيروت: دار و مكتبة¬الهلال.
الجرجانی، علی. 1424. کتاب¬التعریفات. ط1. بیروت: دار إحیاء¬التراث العربی.
جلالت، فرامرز، دانش، ابراهیم. 1402. «همزیستی ادب غنایی و تعلیمی در آینة تحلیل بینامتنی آثار نظامی و قابوسنامه بر اساس نظریّة ژرار ژنت». دوفصل‌نامة زبان و ادب فارسی. دانشگاه تبریز. س79. ش247. صص 176-151.
https://doi.org/10.22034/perlit.2023.55507.3453
الحصري القيرواني، ابواسحاق، 1424. زَهرُالآداب وَ ثَمَرُالألباب. تحقیق صلاح¬الدّين الهواري. ط1. بيروت: المكتبة العصريّة.
داد، سیما، 1382. فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
الرّاغب¬الإصفهاني، حسين، 1416. مُحاضراتُ¬الأدباء وَ مُحاوراتُ¬الشّعراء وَ البُلَغاء. ط1. قم: مكتبة الحيدريّة.
رضازادة شفق، صادق، 1369. تاریخ ادبیّات ایران. چ1. تهران: آهنگ.
زرین‌کوب، عبدالحسین، 1380. نه شرقی، نه غربی، انسانی. چ4، تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــــــــ، 1381. ارزش میراث صوفیه، چ2، تهران: امیرکبیر.
الزمخشري، ابوالقاسم، 1410. رَبيعُ¬الأبرار وَ نُصوصُ¬الأخبار. تحقيق سليم النعيمي.ط1. قم: دارالذّخائر للمطبوعات.
ژنده¬پیل، احمدِ جام، 1350. ُانس¬التّائبین وَ صِراطُ¬اللهِ¬المُبین. تصحیح و توضیح علی فاضل. چ1. تهران: توس.
ساسانی، فرهاد، 1383. «بینامتنیّت: پیشینه و پسینه نقد بینامتنی» مجلّة بیناب. ش5 و 6، صص 185-172.
ـــــــــــــــ، 1384، «تأثیر روابط بینامتنی در خوانش متن»، مجلّة زبان و زبان¬شناسی. س1، ش2، صص 54-39.
سجاسی، اسحاق، 1368. فَرائِدُالسُّلوک. تصحیح نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی. چ1. تهران: پاژنگ.
السُّلمی، ابوعبدالرحمن، 1424. طَبَقاتُ¬الصّوفِيّة. تحقیق مصطفي عبدالقادر عطا. ط1. بيروت: دارالكتب العلميّة.
سهروردي، شهاب¬الدين عمر، 1384. عَوارفُ¬المَعارِف. ترجمة ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهاني. به اهتمام قاسم انصاري. چ3. تهران: علمي و فرهنگي.
سهلگي ، محمّد، 1384. دفتر روشنايي. ترجمة محمّدرضا شفيعي كدكني. چ2. تهران: سخن.
الشعرانی، ابوالمواهب، 1426. َالطّبقاتُ¬الکُبری. تحقیق سلیمان الصّالح. ط1. بیروت: دارالمعرفة.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1386. قلندریّه در تاریخ. چ1. تهران: سخن.
شیمل، آن. ماری، 1381. ابعاد عرفانی اسلام، ترجمة عبدالرحیم گواهی. چ4. تهران: فرهنگ اسلامی.
صادقی، اسماعیل، رئیسی نافچی، راضیه. 1399. «بررسی تصویر شاه ـ انسان کامل در متون نثر تعلیمی(قابوسنامه ، سیاست¬نامه، اخلاق ناصری، گلستان سعدی و سلوک الملوک)». پژوهش-نامة ادبیات تعلیمی. س12، ش48، صص 36-1.
عطّار نيشابوري، فريدالدّين، 1383. َتذكِرةالأولياء. تصحيح محمّد استعلامي. چ14. تهران: زوّار.
ــــــــــــــــــــــــ ،1386. اسرارنامه. مقدّمه، تصحيح و تعليقات محمّدرضا شفيعي كدكني. چ2. تهران: سخن.
عنصرالمعالي، كيكاوس، 1312. نصیحت¬نامه معروف به قابوسنامه. تصحیح سعید نفیسی. چ1. تهران: مجلس.
عنصرالمعالي، كيكاوس، 1380. قابوسنامه. تصحيح غلامحسين يوسفي. چ11. تهران: علمي و فرهنگي.
عين¬القضات همداني، عبدالله، 1377. نامه¬های عین¬القضات. به اهتمام علینقی منزوی و عفيف عُسيران. چ1. تهران: اساطیر.
الغزّالي، محمّد، 1419. احياء علوم¬الدّين. ط1. حلب: دارالوعي العربي.
القشيري، ابوالقاسم، 2000. الرّسالةالقشیریة. تحقيق عبدالكريم العطا. دمشق: مكتبة أبي¬حنيفة.
کاشانی، عزالدین، 1381. مصباح¬الهدایة و مفتاح¬الکفایة. مقدّمه و تصحیح جلال¬الدین همایی، چ6. تهران: هما.
الماوردي، ابوالحسن، 1425. أدب¬الدّنيا والدّين. تحقیق محمّد ابوالخيرالسيد و محمّد الشّرفاوي. ط1. بيروت: مؤسّسة ¬الرسالة ناشرون.
محبّتی، مهدی، 1382. سیمرغ در جستجوی قاف. چ2، تهران: سخن.
ـــــــــــــ. 1388. از معنا تا صورت. ج1. چ1. تهران: سخن.
مستملي بخاري، ابوابراهيم، 1373. شرح¬التّعرّف لمذهب¬التصوّف. تصحيح محمّد روشن. چ2. تهران: اساطير.
مستوفی، حمدالله، 1362. تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوائی. چ2. تهران: امیرکبیر.
المكّي، ابوطالب. 1417. قوت¬القلوب في معاملة¬المحبوب. تحقیق باسل عيون¬السّود. ط1. بيروت: دارالكتب العلميّة.
مولوي، جلال الدّين، 1381. فيه ما فيه. تصحيح بديع¬الزّمان فروزانفر. چ9. تهران: اميركبير.
ميبدي، رشيدالدّين، 1382. كشف¬الأسرار و عدة¬الأبرار. به اهتمام علي¬اصغر حكمت. چ7. تهران: اميركبير.
نامور مطلق، بهمن، 1394. درآمدی بر بینامتنیّت. چ2. تهران: سخن.
ـــــــــــــــــ، 1395. بینامتنیّت از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. چ1. تهران: سخن.
نجم¬الدین رازي، عبدالله، 1380. مرصادالعباد. به اهتمام محمّد امين رياحي. چ9. تهران: علمي و فرهنگي.
نسفی، عزیزالدین، 1381. الإنسان¬الکامل. تصحیح ماریژان موله. پیش¬گفتار هانری کُربن. چ6. تهران: طهوری.
الهامی، فاطمه، 1391. «جایگاه قابوسنامه در قلمرو ادبیات تعلیمی». پژوهش¬نامة ادبیات تعلیمی. س4، ش16، صص158-131.
هجویری، علی، 1383. کشف¬المحجوب. تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ1. تهران: سروش.
English Sources
Baldick. C. (2001). The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. New York: Oxford University Press.
Peck, J. & Coyle M. (2002). Literary Terms and Criticism. New York: Palgrave Macmillan.
