تحلیل تصاویر انسان‌گونه‌انگارانه و درونمایة آن‌ها در مثنوی مولانا

الموضوعات :

سهراب خورسند پشت مساری ¹ , هنگامه آشوری ² , علیرضا نیکویی ³ , بهرام پروین ⁴

1 - دانشجوی دکتری تخصصی رشته زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه گیلان
4 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 04 الجمعة , شعبان, 1444 تاريخ التأكيد : 14 الأربعاء , رمضان, 1444 تاريخ الإصدار : 01 الإثنين , ذو الحجة, 1444

الکلمات المفتاحية: مثنوی, تشبیه, تصویر, اومانیسم, انسان‌گونه‌انگاری,

ملخص المقالة :

مثنوی مولانا جدای از زیبایی‌ها و جذابیت‌های ادبی، دارای مفاهیم ژرفی است که پس از قرن‌ها، همچنان با معیارهای فکری امروز قابل سنجش است و به همین دلیل هنوز تازگی دارد و کهنگی نمی‌پذیرد. بی تردید یکی از ژرف‌ترین مفاهیم مثنوی، مفهوم انسان است. انسان در مثنوی، با اعتبارهای مختلف، شئون و وجوه گونه‌گون دارد. گاهی ضعیف، خوار و ناتوان است، ولی با این‌همه مغرور و سرکش و طاغی و گاهی وجهی خداگونه دارد و تاج کرامت بر سر او نهاده می‌شود و عالَم در او، مُنطَوی. اما آنچه مهم است، این است که این هردو شأن، مبنای تصویرگری‌های انسان‌گونه‌انگارانه از خدا، جهان، امور اُلوهی و طبیعی است. پژوهش حاضر با تأملی در ریشه‌ها و زمینه‌های انسان‌گرایی و انسان‌گونه‌انگاری در قلمروهای مختلف، به روش توصیفی ـ تحلیلی به تحلیل تصاویر انسان‌گونه‌انگارانه و درون‌مایة آن‌ها در مثنوی مولانا پرداخته است. این تحقیق نشان می‌دهد که چگونه معرفت و شناخت و زبان و بیان و تخیل آدمی، همواره دچار انسان‌گونه‌انگاری است حتی آنگاه که از تنزیه سخن می‌گوید.

المصادر:

قرآن مجید

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1352. «حماسه انسان کامل در مثنوی مولانا». ماهنامه نگین. دوره9. شماره106. صص14ـ11.

اِسپینوزا، باروخ بندیکت. 1376. اخلاق. ترجمه: دکتر محسن جهانگیری. چ 2. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

اِلیاده، میرچا. 1381. چشم انداز های اسطوره. ترجمه: جلال ستاری. چ 1. تهران: توس.

امینی، بهزاد و علیرضا مظفری. 1393. فرایند درونی‌سازی در مثنوی معنوی. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش 37 صص33ـ11.

20.1001.1.20084420.1393.10.37.1.0

اولّمانّ، وُالتر. 1399. بنیادهای اومانیسم رنسانس. مترجم: هنری ملکمی. تهران: پیله.

برومّر، وِنسان. 1397. سخن گفتن درباره خدایی متشخص، رساله‌ای درباره الهیات فلسفی. ترجمه: سعید رفسنجانی نژاد. چ1. تهران: تیسا. 

بورکهارت، یاکوب. 1389. فرهنگ رنسانس در ایتالیا. ترجمه: محمد حسن لطفی. چ2. تهران: طرح نو.

بهار، مهرداد. 1397. از اسطوره تا تاریخ. چ10. تهران: چشمه.

پارسانسب، محمد. 1387. «تحلیلی از هفت روایت (اُستُن حنّانه)». فصلنامه گوهر گویا. دوره2. ش2. صص84ـ53.  

پازوکی، شهرام، محمودرضا اسفندیار و علی دلشاد نداف. 1399. «مطالعه تاریخی انگاره «اوّل ما خلق‌اللّه» نزد مفسران مسلمان». فصلنامه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. دوره4. ش1. صص 73ـ47.   

پانوف، م. و پرن، م. 1973. فرهنگ مردم‌شناسی. ترجمه ا. عسکری خانقاه (1369). تهران: ویس.

پایدار، لیدا، جهاندوست سبزعلی‌پور، خدابخش اسداللهی و ثوراله نوروزی داودخانی. 1402. «بررسی انسان‌گونه‌انگاری خدا در آثار سنایی و عطار از دیدگاه استعاره‌شناختی و عرفانی». فصلنامه علمی عرفان اسلامی. س19. ش 75. صص40ـ21.   

پورابراهیم، شیرین. 1396. «انسان‌انگاری مفاهیم مجرد در زبان قرآن از دیدگاه شناختی». دوفصلنامه پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن. دوره6. ش1. صص188ـ177.

پورنامداریان، تقی. 1375. رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی. چ 4. تهران: علمی و فرهنگی.

پویان، مرتضی. 1395. «هدف خدا از خلقت در ساحت عقل و نقل». دو فصلنامه جاویدان خرد. دوره 12. ش30. صص59ـ37. 

حمزئیان، عظیم، علی سنایی، و زینب عرب. 1396. خدای «متشخص» و «انسان‌وار» از منظر قرآن و عهد جدید. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهشنامه کلام. س4. ش7. صص139ـ113.  

خادمی، سمیه، عظیم حمزئیان، قدرت‌الله خیاطیان و لیلا هوشنگی. 1399. «خدای متشخّص در کشف‌الاسرار روزبهان بقلی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س16. ش60. صص75ـ43.

20.1001.1.20084420.1399.16.60.2.9  

خراسانی، شرف‌الدین. 1378. نخستین فیلسوفان یونان. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغتنامه دهخدا. چ2. تهران: دانشگاه تهران

دیلمی، حسن‌بن محمد. 1377. ارشادالقلوب(ج1). مترجم: عبدالحسین رضایی. چ 3. تهران: اسلامیه. 

رحیم‌پور، فروغ‌السادات و مسعود رهبری. 1398. «خدای شخص‌وار از منظر علامه طباطبایی در مقایسه با الهیات گشوده». دو فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی. دوره52. ش2. صص270ـ251.  

رستگار فسایی، منصور. 1400. پیکرگردانی در اساطیر. چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

روزنبرگ، دانّا. 1379. اساطیر جهان: داستان ها و حماسه ها. ج1. مترجم: عبدالحسین شریفیان. چ 2. تهران: اساطیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1373. بحر در کوزه. چ 2. تهران: علمی.

سیّد حسینی، رضا. 1384. مکتب‌های ادبی. ج1. چ13. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1397. صور خیال در شعر فارسی. چ20. تهران: آگه.

شمس، محمدجواد. 1389. تنزیه و تشبیه در مکتب ودانته و مکتب ابن‌عربی. چ 1. تهران: ادیان.

شمیسا، سیروس. 1372. بیان. چ 3. تهران: فردوس.

صرفی، محمدرضا. 1386. «نماد پرندگان در مثنوی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی. دوره 5. ش18. صص76ـ53. 

صنعتی، محمد. 1388. صادق هدایت و هراس از مرگ. چ5. تهران: مرکز.

غنی‌زاده، ابوالفضل. 1397. «نگاهی جامعه‌شناختی به داستان سوم دفتر اول مثنوی معنوی (مطالعه موردی داستان سوم مثنوی بر اساس مبانی نظری نیکولو ماکیاولی)». فصلنامه تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی. دوره10. شماره37. صص138ـ123.

قرائتی، محسن. 1389. تفسیر نور. ج5. چ4. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

کاسیرر، ارنست. 1393. فلسفه صورت های سمبلیک: اندیشه اسطوره ای. ج2. مترجم: یدالله موقن. چ 4. تهران: هرمس.

ـــــــــــــ . 1399. اسطوره ی دولت. مترجم: یدالله موقن. چ4. تهران: هرمس.

کرمر، جوئل ل. 1375. احیای فرهنگی در عهد آل بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. مترجم: محمد سعید حنایی کاشانی. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

گزید‌ه‌های زادسپرم. 1385. نگارش فارسی، آوانویسی یادداشت‌ها، واژه‌نامه، تصحیح متن: محمدتقی راشد محصل. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مجلسی، محمدباقر. 1392. بحارالانوار. مترجم: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. چ1. اصفهان: ناشر دیجیتالی، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه.

مکارم شیرازی، ناصر. 1387. تفسیر نمونه. ج1و6. چ36. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. 1371. مثنوی. تصحیح و تحلیل و توضیح و فهرست‌ها: دکتر محمد استعلامی. چ 3. تهران: زوّار.

ناصری، ناصر و فریبا جلالی. 1390. «آفتابی در میان سایه‌ای (جلوه‌های انسان کامل در مثنوی مولانا)». فصلنامه عرفان اسلامی. دوره 9. ش35. صص129ـ103.

نراقی، احمد. 1378. رساله دین‌شناخت مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی. چ1. تهران: طرح نو.

نورایی، الیاس. 1392. «پیوند اسطوره و عرفان؛ برداشت‌های عرفانی سهروردی از شاهنامه فردوسی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دوره 9. ش32. صص164ـ147.

20.1001.1.20084420.1392.9.32.9.1 

نیکلسون، رینولد اِلّین. 1357. پیدایش و سیر تصوف. مترجم: محمدباقر معین. تهران: توس.

ــــــــــــــــــ . 1358. تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا. مترجم: دکترمحمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: توس.

هورن بای، اِ. اِس. 1391. فرهنگ واژگان پیشرفته انگلیسی آکسفورد. تهران: هدف نوین.

 

English sources

Goodman, Lenn E. (2003). Islamic Humanism. edition1.  New York: Oxford University Press USA.

Amīnī, Behzād and Mozaffarī, Alī-rezā. (2014/1393SH). Farāyande Darūnī-sāzī dar Masnavī-ye Ma’navī. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 10^th Year. No. 37. Pp. 11- 33.

Bahār, Mehr-dād. (2018/1397SH). az Ostūre tā Tārīx (From myth to history). 10^th ed. Tehrān: Češmeh.

Brummer, Vincent. (2018/1397SH). Soxan Goftan Darbāre-ye Xodāyī Motešaxxes (Speaking of a personal God : an essay in philosophical theology). Tr. by Sa’īd Rafsanjānī Nežād. 1st ed. Tehrān: Tīsā.

Burckhardt, Jacob. (2010/1389SH). Farhange Ronesāns dar Ītālīyā (Renaissance culture in Italy). Tr. by Mohammad Hasan Lotfī. 2^nd ed. Tehrān: Tarhe Now.

Cassirer, Ernst. (2014/1393SH). Falsafe-ye Sūrathā-ye Sambolīk: Andīše-ye Ostūreh-ī (Philosophie der symbolischen formen = The philosophy symbolic forms). (2^nd Vol). Tr. by Yado al-llāh Mowqen. 4^th ed. Tehrān: Hermes.

Cassirer, Ernst. (2020/1399SH). Ostūre-ye Dowlat (The myth of the government). Tr. by Yado al-llāh Mowqen. 4^th ed. Tehrān: Hermes.

Deh-xodā, Alī-akbar. (1998/1377SH). Loqat Nāme-ye Deh-xodā (Dehkhoda dictionary). 2^nd ed. Tehrān: University of Tehran.

Deylamī, Hasan Ebne Mohammad. (1998/1377SH). Eršādo al-qolūb (1^st Vol). Tr. by Abdo al-hoseyn Rezāyī. 3^rd ed. Tehrān: Eslāmīyyeh.

Eliade, Mircea. (2002/1381SH). Češm-andāzhā-ye Ostūre (Perspectives of myth). Tr. by Jallāl Sattārī.  1^st ed. Tehrān: Tūs

Eslāmī Nadūšan, Mohammad-alī. (1973/1352SH). “Hemāse-ye Ensāne Kāmel dar Masnavī-ye Mowlānā” ("Epic of the Perfect Man in Rumi's Másnávi"). Nagin Monthly. 9^th Year. No. 106. Pp. 11-14.

Gozīdehā-ye Zādesperm. (2006/1385SH). Negāreše Fārsī, Āvā-nevīsī-ye Yāddāšthā, Vāže-nāme. Ed. by Mohammad-taqī Rāšed Mohassel (Farsi writing, notes transliteration, glossary, text correction: Mohammad Taghi Rashed Mohassel). 2^nd ed. Tehrān: Pažūheš-gāhe Olūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

Hamze’īyān, Azīm and Sanāyī, Alī & Arab, Zeynab. (2017/1396SH). Xodā-ye “Motešaxxes” va “Ensān-vār” az Manzare Qorān va Ahde Jadīd (A distinct and human-like God from the perspective of the Qurān and the New testament). Two scientific-research quarterly journāls of Kálām Research. 4^th Year. No. 7. Pp. 113- 139.

Holy Qor’ān.

Horn Bay, A. S. (2012/1391SH). Farhange Vāžegāne Pīšrafte-ye Engelīsī-ye Āksford (Advanced Oxford English Vocabulary). Tehrān: Hadafe Nowvīn.

‎Kraemer, Joel L. (1996/1375SH). Ehyā-ye Farhangī dar Ahde Āle Būye: Ensān-gerāyī dar Asre Ronesānse Eslāmī (Humanism in the renaissance of Islam: The cultural revival during the Buyid age) Tr. by Mohammad Sa’īd Hanāyī Kāšānī. 1^st ed. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Majlesī, Mohammad-bāqer. (2013/1392SH). Bahāro al-anvār. Tr. by Institution of public Libraries of the country. 1^st ed. Esfahān: Digital Publisher of Ghaemieh Computer Research Center.

Makārem Šīrāzī, Nāser. (2008/1387SH). Tafsīre Nemūne (Exemplary interpretation). (1^st and 6^th Vol). 36^th ed. Tehrān: Daro al-kotobe Eslāmīyyeh.

Mowlānā, Jallālo al-ddīn Mohammad Balxī. (1992/1371SH). Masnavī. Correction, analysis, explanation and lists: Dr. Mohammad Este’lāmī. 3^rd ed. Tehrān: Zavvār.

Narāǧī, Ahmad. (1999/1378SH). Resāle-ye Dīn Šenāxt Modelī dar Tahlīle Īmāne Ebrāhīmī (Treatise on the religion of knowledge, a model in the analysis of Abrāhāmic faith). 1st ed. Tehrān: Tarhe Now

Nāserī, Nāser and Jallālī, Farībā. (2011/1390SH). “Āftābī dar Mīyāne Sāyeh-ī (Jelvehā-ye Ensāne Kāmel dar Masnavī-ye Mowlānā)” ("Sunshine in the middle of a shadow (the effects of a perfect human being in Rumi's Masnavi)"). a scientific-research quarterly of Islamic mysticism. 9^th Year. No. 35. Pp. 103-129.

Nicholson, Reynold Alleyne. (1978/1357SH). Peydāyeš va Seyre Tasavvof (The origin and course of Sufism). Tr. by Mohammad-bāqer Mo’īn. Tehrān: Tūs.

Nicholson, Reynold Alleyne. (1979/1358SH). Tasavvofe Eslāmī va Rābete-ye Ensān va Xodā (Islamic Sūfism and the relationship between man and God). Tr. by  Dr. Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Tūs.

Nūrāyī, Elyās. (2013/1392SH). “Peyvande Ostūre va Erfān: Bar-dāšthā-ye Erfānī-ye Sohrevardī az Šāh-nāme-ye Ferdowsī” (''The link between myth and mysticism; Suhravardi's mystical interpretations of Ferdowsi's Shahnameh''). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South.

Panoff, Michel and Perin, Michel. (1973/1352SH). Farhange Mardom-šenāsī (Anthropological Culture). Tr. by A. Askarī Xān-qāh (1369). Tehrān: Weys.

Pārsā-nasab, Mohammad. (2008/1387SH). “Tahlīlī az Haft Revāyat (Ostone Hannāne) ("Analysis of seven narratives (oston-e Hannaneh)"). Gohar Goya scientific-research quarterly. 2^nd Year. No. 2. Pp. 53- 84.

Pāy-dār, Līdā and Sabz-alī-pūr, Jahān-dūst and Asado al-llāhī Xodā-baxš & Nowrūzī Dāvūd-xānī, Sūro al-llāh. (2023/1402SH). Barrasī-ye Ensān-gūne-engārī-ye Xodā dar Āsāre Sanāyī va Attār az Dīd-gāhe Este’āre-šenāxtī va Erfānī (Investigating the anthropomorphism of God in the works of Sánāyi and Atter from the perspective of cognitive metaphor and mysticism). Scientific quarterly journal of Islamic mysticism. 19^th Year. No. 75. Pp. 21- 40.

Pāzūkī, Šahrām and Esfandīyār, Mahmūd-rezā & Delšād Nāddāf, Alī. (2020/1399SH). Motāle’e-ye Tārīxī-ye Engāre “Avvala mā Xalaqa al-llāh” ("Historical study of the concept of "God's first creation" among Muslim commentators"). Quarterly Journal of Quranic Studies and Islamic Culture. 4^th Year. No. 1. Pp. 47-73.

Pūr-ebrāhīm, Šīrīn. (2017/1396SH). “Ensān-engārī-ye Mafāhīme Mojarrad dar Zabāne Qorān az Dīd-gāhe Šenāxtī” ("Anthropomorphization of abstract concepts in the language of the Qur'an from a cognitive point of view"). biannual scientific-research journal of linguistic studies of the Qur'an. 6^th Year. No. 1. Pp. 177-188

Pūr-nām-dārīyān, Taǧī. (1996/1375SH). Ramz va Dāstānhā-ye Ramzī dar Adabe Fārsī (Code and code stories in Persian literature). 4^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Pūyān, Mortezā. (2016/1395SH). “Hadafe Xodā az Xelqat dar Sāhate Aql va Naql” ("God's purpose of creation in the field of reason and narration"). two quarterly magazines of Javidan Khard. 12^th Year. No. 30. Pp. 37-59

Qanī-zāde, Abo al-fazl. (2018/1397SH). “Negāhī Jāme’e-šenāxtī be Dāstāne Sevvome Daftare Avvale Masnavī-ye Ma’navī (Motāle’e-ye Moredī-ye Dāstāne Sevvome Masnavī bar Asāse Mabānī-ye Nazarī-ye ‎Machiavelli, Niccolo ("A sociological look at the third story of the first book of the Masnavi (a case study of the third story of the Masnavi based on the theoretical foundations of Niccolo Machiavelli)"). a quarterly specialized commentary and analysis of texts of the Persian language and literature. 10^th Year. No. 37. Pp. 123-138.

Qarā’atī, Mohsen. (2010/1389SH). Tafsīre Nūr (Tafsir Noor). (5^th Vol). 4^th ed. Tehrān: Lessons From the Quran Cultural center.

Rahīm-pūr, Forūǧo al-ssādāt and Rahbarī, Mas’ūd. (2019/1398SH). “Xodāye Šaxs-vār az Manzare Allāme Tabātabāyī dar Moqāyese bā Elāhīyyāte Gošūdeh” ("Personalized God from the point of view of Allameh Tabatabai compared to open theology"). two quarterly journals of Islamic Philosophy and Kalam. 52^th Year. No. 2. Pp. 251- 270.

Rastgār Fasāyī, Mansūr. (2021/1400SH). Peykar-gardānī dar Asātīr (Personificacion in mythology). 3^nd ed. Tehrān: Research Institute of Humanities and Cultural Studies.

Rosenberg, Donna. (2000/1379SH). Asātīre Jahān: Dāstānhā va Hemāsehā (World my theology: an anthology of the great myths and epics). (1^st Vol). Tr. by Abdo al-hoseyn Šarīfīyān. 2^nd ed. Tehrān: Asātīr.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (2018/1397SH). Sovare Xīyāl dar Še’re Fārsī (Imaginary images in Persian poetry). 20^th ed. Tehrān: Āgah.

Šams, Mohammad-javād. (2010/1389SH). Tanzīh va Tašbīh dar Maktabe Vedanta  va Maktabe Ebne Arabī (Tanzih and analogy in the school of Vedanta and the school of Ibn Arabi). 1^st ed. Tehrān: Adyān.

San’atī, Mohammad. (2009/1388SH). Sādeq Hedāyat va Harās az Marg (Sadeg  Hedayat and fear of deat). 5^th ed. Tehrān: Markaz

Šamīsā, Sīrūs. (1993/1372SH). Bayān (Expression). 3^rd ed. Tehrān: Ferdows

Sarfī, Mohammad-rezā. (2007/1386SH). “Namāde Parandegān dar Masnavī ("The symbol of birds in Masnawi"). Literary Research Quarterly. 5^th Year. No. 18. Pp. 53- 76.

Seyyed Hoseynī, Rezā. (2005/1384SH). Maktabhā-ye Adabī (Literary schools). (1^st Vol). 13^th ed. Tehrān: Negāh.

Spinoza, Baruch Benedictus. (1997/1376SH). Axlāq (Ethics). Tr. by Dr. Mohsen Jahān-gīrī. 2^nd ed. Tehrān: Academic Publishing Center.

Ullmann, Walter. (2020/1399SH). Bonyādhā-ye Omānīsme Ronesāns (Medieval foundations of Renaissance humanism). Tr. by Henry Melkamī. 1^st ed. Tehrān: Pīleh.

Xādemī, Somayyeh and Hamze’īyān, Azīm and Xayyātīyān Qodrato al-llāh & Hūšangī, Leylā. (2020/1399SH). Xodā-ye Motešaxxes dar Kašfo al-asrāre Rūzbahān Baqlī (A special God in discovering the secrets of Rūzbahān Baqlī). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 16^th Year. No. 60. Pp. 43-75.

Xorāsānī, Šarafo al-ddīn. (1999/1378SH). Noxostīn Fīlsūfāne Yūnān (The first Greek philosophers). 4^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1994/1373SH). Bahr dar Kūze (Sea in a jar). 2^nd ed. Tehrān: Elmī.