ریخت‌شناسی اروندرود از رود اساطیری رنگها ارنگ و ائورونت تا دجله و شط‌العرب

الموضوعات :

جواد شاکری پور ¹ , صفیه مرادخانی ² , طاهره صادقی تحصیلی ³

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد ادبیات پایداری دانشگاه لرستان
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان
3 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

تاريخ الإرسال : 29 الإثنين , محرم, 1443 تاريخ التأكيد : 04 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: اروندرود, رنگها و ارنگ, ائورونت, شط‌العرب, دجله و تیگره,

ملخص المقالة :

نام اروندرود در عرصة فرهنگ و تمدن ایران‌زمین، دامنه‌ای به وسعت تاریخی آن دارد. این رود در اساطیر ایران و در کتاب مقدّس اوستا به ریخت رنگها، ارنگ و ائورونت نمود می‌یابد. متون دینی و تاریخی مزدیسنا به فارسی میانه در سده‌های آغازین اسلامی نام ارنگ و اروند را همان دجله می‌دانند. فردوسی در شاهنامه، در نبرد فریدون و ضحاک، اروندرود را به تازی دجله می‌خواند. دجله در سنگ نوشتة بیستون با نام تیگره نشان از پیشینة تاریخی آن در دوران باستان دارد. نام شط‌العرب نیز در برخی متون تاریخی و ادبی برای اروندرود محل مناقشه است. این پژوهش به شیوة کتابخانه‌ای و روش توصیفی ـ تحلیلی برای نخستین بار مهم‌ترین نام‌های اروندرود را با رویکرد ریخت‌شناسی از دوران باستان تا روزگار معاصر در قالب روایات اساطیری، تاریخی و ادبی تبیین می‌نماید. بر اساس یافته‌ها، رود اساطیری رنگها و ارنگ در معنای تندوتیز همان اروندرود است که هرمزد خدای بزرگ در یک پیکرگردانی اساطیری آن را می‌آفریند و در اسطورة آفرینش و باران به آن جنبة قدسی و مینوی می‌بخشد. به نظر می‌رسد بیان این نام‌ها در متون اوستایی، پهلوی و حماسه‌های ملی ایرانی، به نوعی پاسداشت و احیای نام کهن و باستانی اروندرود تلقی می‌شود.

المصادر:

آقایی، بهمن. 1367. «رژیم حقوقی اروندرود». مجلة سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه. س2. ش4. صص607ـ 628.

ابوالقاسمی، محسن. 1374. زبان فارسی و سرگذشت آن. تهران: هیرمند.

اوشیدری، جهانگیر. 1394. دانشنامه مزدیسنا: واژه­نامه توضیحی آیین زرتشت. چ6. تهران: مرکز.

باقری، مهری. 1387. دین­های ایران باستان. چ3. تهران: قطره.

ـــــــ، ـــــــ. 1377. تاریخ زبان فارسی. چ 7. تهران: دانشگاه پیام نور.

بهار، مهرداد. 1378. پژوهشی در اساطیر ایران (پارة نخست و پارة دویم). چ 3. تهران: آگه.

ـــــــ، ـــــــ. 1376. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل­پور. تهران: چشمه.

پارساپور، روزبه. 1392. «اروندرود یادگاری از هزاران سال تمدن کهن ایران زمین». کانون پژوهش­های دریای پارس،مرکزمطالعات خلیج فارس. اسفند. صص1-19.

پارسادوست، منوچهر. 1370. ریشه­های تاریخی اختلافات ایران و عراق. چ 5. تهران: شرکت سهامی انتشار.

پورداود، ابراهیم. 1377. یشت­ها. ج 1و2. تهران: اساطیر.

ـــــــ، ـــــــ. 1377. «رود رنگها = ارنگ». یشت­ها.ج 1. تهران: اساطیر. صص222ـ227.

ـــــــ، ـــــــ. 1343. اوستا نامة مینوی آیین زرتشت. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

تفضلی، احمد. 1376.  تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

جعفری ولدانی، اصغر. 1376. بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق. چ 3. تهران: وزارت امور خارجه.

ـــــــ، ـــــــ. 1366. «اهمیت استراتژیک اروندرود و پیشینیه تاریخی آن»، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی. س1. ش10. صص4ـ9.

دادگی، فرنبغ. 1380. بندهش. ترجمه مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.

دادور، ابوالقاسم و رؤیا روزبهانی. 1397. نقش طبیعت در شکل­گیری اساطیر ایران. تهران: مهر نوروز.

دزفولیان، کاظم. 1387. اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا قرن هشتم. تهران: شهید بهشتی.

دوستخواه، جلیل. 1385. اوستا کهن­ترین سرودهای ایرانیان. ج 1. چ 10. تهران مروارید.

دهخدا، علی­اکبر. 1377. «ارنگ و اروندرود».  لغت ­نامه ­ج 2. دوره­جدید.چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

رستگارفسایی، منصور. 1380. «اسطوره­های پیکرگردانی». مجلة مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. س1. ش1. صص139ـ176.

زرشناس، زهره و نغمه حسینی. 1391. « قصه پائوروه در آبان یشت». مجلة زبان­ها و گویش­های ایرانی (ویژه نامة فرهنگستان). ش1. صص 39ـ52.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص69 ـ86.

رضوانیان، قدسیه و محمد زارعی. 1394. «بررسی تطبیقی ایزدان داوری در اوستا و شاهنامه».». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش41. صص195 ـ223.

 

سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. 1385. فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان خوزستان شهرستان­های آبادان، خرمشهر و دشت آزادگان. ج 2. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

فردوسی، ابوالقاسم. 1388. شاهنامه.ج 1. تصحیح جلال خالقی­مطلق. چ 2. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

فرشادگهر، ناصر. 1369. نظام حقوقی رودهای بین­المللی و ارروندرود. چ 2. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه.

فره­وشی، بهرام. 1348. «اروندرود»، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س17. ش1. صص75ـ87.

قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو. 1373. سفرنامة ناصر خسرو. به کوشش نادر وزین­پور. چ10. تهران: علمی و فرهنگی.

کزازی، میرجلال­الدین. 1396. نامه باستان: ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی از آغاز تا پادشاهی منوچهر. ج 1. چ11. تهران: سمت.

کیخسروزاده، کیخسرو. 1372. «پیشینه آئورَنت یا اروندرود». مجله فروهر. س27. ش11 و 12. صص29ـ31.

گنجی، محمد حسن. 1385. «اروندرود». دایره المعارف بزرگ اسلامی. ج 7. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.

مارکوارت، ژوزف. 1399. وهرود و ارنگ: جستارهایی در جغرافیای اساطیری و تاریخی ایران شرقی. ترجمة داود منشی­زاده. تهران: سخن.

معین، محمد. 1375. فرهنگ فارسی (متوسط). ج1. چ8. تهران: امیرکبیر.

منصوری، فیروز. 1376. استعمار بریتانیا و مسأله اروندرود. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

مولایی، چنگیز. 1388. «معنی فریدون و ارتباط آن با سه نیروی او در سنت­های اساطیری و حماسی ایران». مجلة جستارهای ادبی. ش167. صص151-176.

Aghaei, Bahman. (1989/1367SH). “Režīm-e Hoqūqī-ye Arvand rūd”. Journal of Foreign Policy. Office of Political and International Studies, Ministry of Foreign Affairs. Year 2. No. 4. Pp. 607-628.

Abolghasemi, Mohsen. (1995/1374SH). Zabān-e Fārsī va Sargozašt- e Ān. Tehran: Hirmand.  

Bagheri, Mehri. (2008/1387SH). Dīnhā- ye Īrān-e Bāstān. 3^rd ed. Tehran: Ghatre.

____________. (1998/1377SH). Tārīx-e Zabān-e Fārsī. 7^th ed. Tehran: Payam Noor University.

Baha, Mehrdad. (1999/1378SH). Pažūhešī dar Asātīr-e Īrān. First & Secend part. 3^rd ed. Tehran: Agah.

____________. (1997/1376SH). Az Ostūre tā Tārīx . With the Effort of Abolghasem . Esmeilpour. Tehran: Cheshme.

Dadegi, Faranbaq. (2001/1380SH). Bondaheš. Tr. by Mehrdad Bahar.2^nd ed. Tehran: Toos.   

Dadvar, Abolghasem  & Roya Rouzbehani. (2018/1397SH). Naqš-e Tabī’at dar Šekl-gīrī-ye Asātīr-e Īrān . Tehrān: Mehr-e Norooz.

Dehkhoda, Aliakbar. (1998/1377SH). ”Arang va Arvand-Rūd”. Loqat-nāme. 2^nd ed. Tehran: Tehran University.

Doustkhah, Jalil. (2006/1385SH). Avestā Kohan-tarīn sorūdhā-ye Īrānīān. 1&2 Vol. 10^th ed. Tehran:Morvarid.

Dezfoulian, Kazem. (2009/1387SH). A’lām-e Joqrāfīyā-yī dar Motūn-e Adab-e Fārsī ta Qarn-e Haštom. Shahid Beheshti University.

Farah-vashi, Bahram.(1969/1348SH).”Arvand-Rūd”. Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of  Tehran. Year 17. No. 1. Pp. 75-87.

Farshd Gohar, Naser. (1990/1369SH). Nezām-e Hoqūqī-ye Rūdhā-ye Beynolmelalī va Arvand-Rūd. 2^nd ed. Tehran: Office of Political and International Studies, Ministry of Foreign Affairs.

Ferdowsi, Abolghasem. (2009/1388SH). Šāh-nāme. Ed. by Jalal Khaleghi Motlagh. 1^st Vol.  2^nd ed. Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Ganji, Mohammad Hasan. (2006/1385SH).”Arvand-Rūd”. The Great Islamic Encyclopedia Center. 3^rd Vol.  Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Jafar Voldani, Asghar. (1997/1376SH). Barresī-ye Tārīxī-ye Extelāfāt-e Marzī-ye Īrān va Iraq (An historical study of Border Disputes Between Iran and Iraq). 3^rd ed. Tehran: Ministry of Foreign Affairs.

_________________. (1987/1366SH).”Ahammīyat-e Esterātežīk-e Arvand-Rūd va Pīšīne-ye Tārīxī-ye Ān”. Political Information Magazine. Year 1. No. 10. Pp. 4-9.

Kazzazi, Mir Jalaloddin. (2006/1384SH). Nāme-ye Bāstān: vīrāyeš va qozāreš-e Šāh-nāmeh- ye Ferdowsī az āqāz tā Pādešāhī-ye Manūčehr. 1^st Vol. 11^th ed. Tehran: Samt.

Keykhosrow-zade, Keyxosrow. (1993/1372SH). ”Pīšīne-ye Āūrvant ya Arvand-Rūd”. Farvahar Magazine. Year 27. No. 11&12. Pp. 29-31.

Estemār-e Berītānīyā va Mas’aleh-ye Arvand-Rūd. ’Mansouri, Firouz. (1998/1376SH).

Tehran: Mo’ssese-ye Motāle’āte Tārīx-ye Mo’āser-e Īrān.

Markwart, Josef. (2020/1399SH). Vehr-Rūd ve Arang:Jostar-ha-ī dar Joqrāfīyāī-ye Asātīrī va Tārīxī- ye Īrān-e šarqī. (Wehrot and Arang: Untersuchungen zur mythischen and geschichtlichen Landeskunde von Ostirran). Tr. by Davoud Monshi Zadeh. Tehran: Sokhan.

Moein. Mohammad. (1996/1375SH). Farhang-e Fārsī. 1^st Vol. 8^th ed. Tehran: Amirkabir.

Molaee, Changiz. (2009/1388SH). “Ma’nī-ye Fereydon va Ertebāt-e ān bā Se Nīrū-ye ū dar Sonnathā-ye Asātīr-ī va Hamāsī-ye Īrān. Journal of Literary Essays. No. 167. Pp. 151-176.

Oshidari, Jehāngir. (2015/1394SH). Dāneš-nāmeh-ye Mazdayasnā: Vāžeh name-ye Ayīn-e Zartošt. ( An Encyclopaedia of Zoroastrianism). 6^th ed. Tehran: Markaz.

Parsadoust, Manouchehr. (1991/1370SH). Rīšehā-ye Tārīxī-ye Extelāfāt-e ’xtelāfāt-e Īrān va Iraq. 5^th ed.  Tehran: Šerkat-e Sahāmī-ye Entešār.

ParsaPour, Rouzbe. (2013/1392SH). ”Arvand-Rūd Yādegār-ī az hezārān Sāl Tamadon-e Kohan-e Īrān ”. kānon-e Pažūhešhā-ye Daryā-ye Pārs .Markaz-e Motāle’āt-e Xalīj-e Pārs”. Esfand . Pp. 1-19.

Pourdavoud, Ebrahim. (1998/1377SH). Yaš-hā (Chapters of Avesta). 1&2 Vol. Tehran: Asatir.

__________________. (1998/1377SH).” Rūd-e Rangha = Arang”. Yašthā. 1^st Vol. Tehran: Asatir. Pp. 222-227.

__________________. (1964/1343SH). Avestā Nāme-ye Mīnū-ye  Āyīn-e Zartošt. With the Effort of  Jalil Doustkhah. Tehran:Morvvarid.

Qobadiani Marvezi, Naser ebn-e- Khosrow. (1994/1373SH). Safar- nāme-ye Nāser. Xosrow. With the Effort of Nader- Vazin Pour. 10^th ed. Tehran:  Elmi va Farhangi.

Rastgar Fasaei, Mansour.(2001/1380SH).”Ostūrehā-ye Peykar Gardānī”. Journal of Iranian Studies, Shahid Bāhonar University of  Kermān. Year 1. No. 1. Pp. 139-176.

Rezaei Dasht Arzane, Mahmoud. (2009/1388SH). “Bāztāb-e Namādīn-e  Āb dar Gostare-ye Asātīr ”.  Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. Year 5. No. 16. Pp. 69-86.

Rezvanian, Ghodsiye & Mohammad Zarei . (2015/1394SH). “Bārresī-ye Tatbīqī-ye Eīzadān-e Dāvarī dar Avestā va  Šāh-nāme”.  Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. Year 11. No. 41. Pp. 195-223.

Sāzemān-e Joqrāfiyāī-ye Nīrūhā-ye Mosalah. (2006/1385SH). Farhang-e Joqrāfiyāī-ye Ābādī-hā-ye Ostān-e Xūzestān  Šahrestānhā-ye Ābādān,Xoramšahr va Dašt-e Āzādeqān. 2 Vol. Tehran: Sazman-e Joqrāfiyāī-ye Nīrūhā-ye Mosalah.

Tafazzoli, Ahmad. (1997/1376SH). Tārīx-e Adebīyā-e Īrān-e pīš az Eslām. With the Effort of Jale Amouzgar. Tehran: Sokhan.  

Zarshena, Zohre & Nghme Hosseini. (2012/1391SH). ”Qesse-ye Pāūrva dar Ābān-Yašt”.  Journal of Iranian Languages and Dialects (Academy Special Issue). No. 1. Pp. 39-52.