دردمندی عارفانه در نگرش فخرالدین عراقی

الموضوعات :

محمدجواد شمس ¹ ( دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین )
مجید فرحانی زاده ² ( دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری )

تاريخ الإرسال : 29 الثلاثاء , رمضان, 1442 تاريخ التأكيد : 09 الثلاثاء , محرم, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: درمان, درد, عراقی‌, بُعد, قرب‌,

ملخص المقالة :

پژوهش حاضر به بررسی مفهوم عارفانۀ درد‌ در دیوان اشعار فخرالدین عراقی‌ می‌پردازد. این درد که همان درد دورافتادگی از خداوند است، جان بنده را از خواب غفلت بیدار و دلش را به دیدار دلدار مشتاق می‌کند و به جست‌وجو و طلب کوی یار می‌کشاند. گفتنی است دردمندی عارفانه در اشعار عراقی، به دو گونۀ متفاوت مطرح است: نخست به شکل دردی ناخوشایند و سهمناک که ذاتاً مطلوب طبع محب نیست و تحمّل این درد برای او بسیار دشوار و گاه ناممکن است، اما محب برای تکامل روحی و تعالی معنوی ناچار است نسبت به درد صبور و شکیبا باشد، تا روزی که به مقام وصال نائل و دردش درمان ‌شود.دردِ دوم به شکلی لذّت‌بخش و شیرین نمود یافته ‌است، به‌گونه‌ای‌ که عاشق بدان تمایل دارد و آن را درمان تلقّی می‌کند. بنیان این پژوهش بر اساس بررسی مفهوم درد، در دو نگرش معرفتی است: نخست نگرش بُعد و دوری، دوم نگرش قُرب. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی هندسۀ فکری عراقی را در بارۀ معرفت درد قابل تفسیر می‌کند و تناقض موجود در شناخت درد در دیوان او را با تکیه بر نگرش‌های یادشده تا حدودی مرتفع می‌سازد.

المصادر:

 

قرآن کریم. 1376. ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، چ3، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
 ابن‌عربى، محیى­الدین. ‏بی‌تا.  الفتوحات‌المکیة، (4جلدی)، ج2، چ1بیروت: دارالصادر.
ــــــــــــــــــــ. 1384.  فتوحات مکّیه (17جلدی)، ج7، ترجمۀ محمد خواجوی، چ2، تهران: مولی.
 اسفراینی‌، نورالدین‌ عبدالرحمن.‌ 1383.  کاشف‌الاسرار، به‌ اهتمام‌ هرمان‌ لندن‌، چ2، تهران‌: دانشگاه تهران.

اسفندیار، سبیکه. 1389. «عنصر غالب‌ "درد" در مصیبت‌ نامه‌»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، س 3. ش 4. پ 10. صص: 207-228.

 انصارى‏، خواجه عبدالله. 1382. مناجات‌نامه، تصحیح محمد حماصیان، چ1‏، کرمان‏: خدمات فرهنگى کرمان.‏
 بقلى شیرازى‏، روزبهان. 1426ق. مشرب‌الارواح‏، تصحیح عاصم‌ابراهیم الکیالی الحسینى الشاذلى، چ1‏، بیروت‏: دارالکتب‌العلمیة.
ـــــــــــــــــــــ. 1393. مقامات عارفان (ترجمۀ مشرب‌الأرواح)، ترجمه و شرح قاسم میرآخوری، چ1، تهران: فهرست.
پاینده، ابوالقاسم. 1382.  نهج‌الفصاحه، چ4، تهران: دنیای دانش.

جهان‌بخت لیلی، امید و کریمی‌فرد، غلامرضا  .1396. «مطالعه تطبیقی درون‌مایه‌های غزل شریف رضی و فخرالدین عراقی»، کاوشنامۀ ادبیات تطبیقی، د 7. ش 26. صص: 21-41.

  دهخدا، علی‌اکبر. 1377.  لغت‌نامه، (16جلدی)، ج6، چ2، تهران: دانشگاه تهران و روزنه.
 رازى، محمدبن ابوبکر. 1422 ق. حدائق‌الحقائق، تصحیح سعید عبدالفتّاح، چ1، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
 راوندى، قطب‌الدین. 1407 ق‏.  الدعوات(سلوةالحزین)‏، چ1‏، قم‏: مدرسه امام مهدى.
 زرین‌کوب‌، عبدالحسین.‌ 1379.  صدای‌ بال‌ سیمرغ، چ2، تهران‌: سخن‌.
 زمانی‌، کریم‌. 1388.  میناگر عشق‌، چ7، تهران‌: نی‌.
 سجادی‌، سید جعفر. 1386.  فرهنگ‌ اصطلاحت‌ و تعبیرات‌ عرفانی‌، چ8، تهران‌: طهوری‌.
 سرّاج‌طوسی، ابونصر. 1388.  اللّمع فی التصوّف، تصحیح رینولد نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبّتی، چ2، تهران: اساطیر.
سلمی، عبدالرحمان. 1424 ق.  طبقات‌الصوفیة، تصحیح مصطفى عبدالقادر عطا، چ2، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
 ــــــــــــــــــ.  1385.  نخستین زنان صوفى ، ترجمۀ مریم حسینى ، چ1، تهران: علم.
ـــــــــــــــــــ. 1426 ق.  المقدمة فی‌التصوّف، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلی، چ1، بیروت: دارالکتبالعلمیة.
 شفیعی‌ کدکنی‌، محمدرضا. 1380. زبور فارسی‌، چ2، تهران‌: آگاه‌.

شهبازی، ایرج. 1386. «رنج‌ از نگاه‌ مولانا»، پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، د 3. ش پ 4. صص: 167-186.

طباطبایى، محمد حسین. 1371.  المیزان فى تفسیر القرآن، (20جلدی)، ج9، چ2، قم: اسماعیلیان.

عراقی‌، فخرالدین ابراهیم. 1384الف‌. دیوان‌ عراقی، چ2، تهران‌: نشر علم‌.
ـــــــــــــــــــــــ. 1384ب‌.  لمعات‌، تصحیح‌ محمد خواجوی‌، چ3م، تهران‌: مولی.

عطارنیشابوری‌، فریدالدین‌محمد.‌ 1383. تذکرۀالاولیاء، تصحیح‌ رینولد نیکلسون، چ2، تهران: اساطیر..

ــــــــــــــــــــــــــــــ. 1385.  منطق‌الطیر، تصحیح سیدصادق گوهرین، چ23، تهران: علمی‌فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. 1386‌.  مصیبت‌نامه‌، تصحیح‌ و تعلقیات‌ محمدرضا شفیعی‌کدکنی‌، تهران‌: سخن‌

غزالى‏، ابوحامد محمد. 1383. کیمیاى سعادت‏، تصحیح حسین خدیوجم‏، (2جلدی)، ج2، چ11، تهران‏: علمى و فرهنگى.

غزالی‌، احمد. 1385. سوانح‌ فی‌العشق‌، به‌ کوشش‌ احمد افشار، چ3‌، تهران‌: منوچهری‌.
فروزانفر، بدیع‌الزمان.‌ 1386.  شرح‌ مثنوی‌ شریف‌، (3جلدی)، ج1،  چ12، تهران: زوار.‌
قشیری، ابوالقاسم. 1385. رسالۀ قشیری، ترجمۀ حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ9، تهران: علمی فرهنگی.

مستملى بخارى‏، اسماعیل. 1363. شرح‌التعرف لمذهب‌التصوف‏، تصحیح محمد روشن‏، (5جلدی)، ج5، چ 1‏، تهران‏: اساطیر.

میبدى، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف‌الأسرار و عدةالأبرار، (10جلدی)، ج5، تصحیح علی اصغر حکمت، چ5، تهران: امیرکبیر.
 مینوى‏، مجتبى. 1363.  احوال و اقوال خرقانى‏، چ3، تهران‏: طهورى.

نیک‌روز، یوسف. 1387.«بررسی‌ مفهوم‌ درد در شعر عطار»، کاوش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، س 9، ش 17: 209-247.

نیّری، محمدیوسف و اسکندری، مژگان. 1396. «مؤلّفه‌های فکری فخرالدین ابراهیم عراقی در غزلیات وی»، عرفان اسلامی، د 14. ش 53. صص: 13-33.

یوسف‌ثانی، سیدمحمود و موسوی، سیدیحیی. 1396. «پارادکس سازش و ستیز با درد در تصوّف»، پژوهش‌نامۀ عرفان. س9،. ش 17. صص: 232-253.

 

Holy Quran.

Ansari, Khājeh Abdollah. (2003/1382SH). Monājāt-nāmeh. Ed. by mohammad Hamaseyan, 1^st ed. Kerman: Xxadamāt-e Farhangī.

Attar Neyshabouri, Faridoddin. (2004/1383SH). Tazkeratol owlīya. Ed. by Nicholson. 2^nd ed. Tehran: Asatir.

______________________. (2007/1386SH). Mosībat-nāme. Edition and Explanation by Mohammad Reza Shafiei Kadkani. 3^rd ed. Tehran: Sokhan.      

______________________. (2007/1385SH). Manteqo al-teyr. Ed. by Seyyed Sadegh Goharin. 23^th ed. Tehran: Elmi Farhangi.

Baghli Shirazi, Rouzbahan. (2005/1426AH). Mašrab al-arvāh, Ed. by Hosseni-al Shazeli. 1^st ed. Beirut: dār al-kotod Elmiye.

______________________. (2014/1393SH). Maqāmāt-e Ārefān. Tr. by Ghasem Mirakhori. 1^st ed.  Tehran: Fehrest.

Dehkhoda, Aliakbar. (1998/1377SH). Loqat-nāme, 6^th Vol. 2^nd ed. Thran: Tehran University.

Ebn-e 'Arabi, Mohyi al-din. (n.d.). Al-fotūhāt-e Makkīyeh. 2^nd Vol. 1^st ed. beirut: Dār-ol sāder.

_______________________. (2005/1384SH). Fotūhāt-e Makkīyeh. Tr. by Mohammad Khajavi. 7^th Vol. 2^nd ed. Tehran: Mowla.

Esfarayeni, Nour al-din abd al-rahman. (2004/1383SH). Kāšef al- asrār. With the Effort of herman lenden, Tehran: zavvar.

Esfandiar, Sabike. (2019/1398SH.) “Onsor-e Qāleb-e Dard dar Mosībat-nām”. Sabk-ŝenâsī-ye Nazm va Nsr-e Fârsī. Year 3. No. 4. Serial Number 37. PP. 207-228.

Estaji , ebrahim & Majid Farhanizadeh. (2018/1397SH). “Este^’āre-ye Mafhūmī-ye Qam dar Aš^’ār-e Faxreddīne Iraqī”. Še^’r-pažūhī,  Vol. 10. Issue 3 - Serial Number 37, Pages 1-24.

Forouzanfar, Badi' al-zaman (2007/1386 SH). Sharh-e Masnavī-ye harīf. 1^st vol. 12^th ed. Tehran: zavvar.

Ghazzali, Mohammad. (2004/1383SH). Kimiyā-ye S’^,ādat. Ed. by Khadiv jam. 11^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Ghazzali, Ahmad. (2006/1385SH). Savāneh fe-al Ešq. With the Effort of Ahmad Afshar. 3^rd ed. Tehran: Manouchehri.

Ghosheyri, Abolqasem. (2006/1385SH). Resāle al- qošeyrīye. Tr. by Hasan ebn-e Ahmad-e Osmani. Ed. by Badiolzaman Forouzanfar. 9^th ed. Tehran: Elmi va  Farhangi.

Iraqi ,Fakhreddin (a). (2005/1384SH). Divᾱn-e kolliyᾱt. Ed. by saeed Nafisi. 4^th ed. Tehran: Sanaei.

------------------------(b). (2005/1384SH). Lam’āt. Ed. by Mmohammad Khajavi. 3^rd ed. Tehran: Mowla.

Jahanbakht Leili, Omid & Gholamreza Karimi Fard. (2017/1396SH). “Motale^’ye Tatbīqī-ye Qazal-e Šarīf Razī va Faxral-dīne Īrâqī”. Kâvoŝ-nâme-ye Adabiyât-e Tatbīqī. Volume 7. No. 26.  Pp. 21-41.

Meybodi, Abolfazl Rashid-e din. (1992/1371SH). Kašf-ol-asrār va 'Oddat-ol-abrār. 5^th Vol^. Ed. by Ali asghar hekmat. 5^thed. Tehran: Amirkabir.

Minovi, Mojtaba. (1983/1363SH). Ahvᾱl va aqvᾱl-e Xarqᾱnī. 3^rded. Tehran: Tahoori.

Mostamli Bokhari, Esmaeil. (1984/1363SH). Šarh al-ta’arrof le mazhab al- tasavvof.  Ed. by Mohammad Rowshan. 5^th vol. 1^st ed. Tehran:Asatir.

Nayyeri, Mohammad Yousef & Mojgan Eskandari. (2018/1397SH). “Mo^’allefehā-ye fekrīye Fakhruddin, Ibrahim Iraqi dar Qazaliyāt-e vey”. Erfān-e Eslâmī. Year 14. No. 53. Pp.13-33.

Nikrouz, Yousef. (2007/1387SH). “Barresī-ye Mafhūm-e Dard dar Še^’r-e Attâr”. Kāvoš-nāme-ye Zabān va Adab-e Fārsī. year 9. No. 17. Pp. 209-247.

Payandeh, Abolqasem. (2003/1382SH). Nahj –al fasāhe. 4^th ed. Tehran: Donyā-ye Dāneš.

Razi, Mohammad ebn-e Aboubakr. (2001/1422AH). Hadāyeq al-haqāteq. Ed. by  saeed abd al-fattah. 1^st ed. Cairo: Maktabeh al Saqāfah al-dīnīye.

Ravandi, Ghotb al-din (1987/1407AH). Da’vāt (selvat al hazīn). 1^st ed. Qom: Madrese-ye Emam Mahdi.

Sajjadi, Seyyed Jafar. (2007/1386SH). Farhang-e Estelāhāt va Ta'birāt-e Erfānī. 8^th ed. Tehran: Tahoori.

Sarraj Tousi, Abounasr. (2009/1388SH). Al-loma’ fī tasavvof . Ed. by Nicholson. Tr. By Mahdi Mohabbati. 2^st ed. Tehran: Asatir.

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2001/1380SH).  Zabūr-e Fᾱrsī, 2^nded. Tehran: Agah.

Solami, abd al-rahman. (2003/1424AH). Tabaqāt al sūfīyeh. Ed. by Mostafa abd al-qader Ata. 10^th ed. beirut: Dār al- kotod Elmīye.

-----------------------------. (2006/1385SH). Naxostīn Zanān-e Sūfī, Tr. by Maryam hossseini, 1^sted. Tehran: Elm.

------------------------------. (2005/1426AH). Moqaddameh fī al-tasavvof. Ed. by Asem Ebrahim al-kayyali. 1^st ed. Beirut: Dār al- kotod Elmīye.

Shahbazi, Iraj. (2007/1386SH). “Ranj az Neqâh-e Mowlânâ. Pajūheŝ-nâme-ye Adab-e Hâmâsī. Volume 3. No. 4. Serial Number 4. Pp. 167-186.

Tabatabaei, Mohammad Hossein. (1992/1371SH). Almīzān fī tafsīr al Qorᾱn. 9^th Vol. 2^nd ed. Qom: Esmaeiliyan.

Yousefsani, Seyyed Mahmoud & Seyyed Yahya  Mousavi. (2017/1396SH). “Pārādoks-e Sâzeŝ va Setīz bā Dard dar Tasavvof”. Pajūheŝh-nâme-ye Erfân. Year 9. No. 17. Pp. 232-253.

Zamani, Karim (2009/1388SH). Mīnāgar-e Ešg. 7^th ed. Tehran: Ney.

Zarrinkoob, Abdolhoseyn. (2000/1379SH). Sedā-ye Bāl-e Sīmorq. Tehran: Sokhan.