بررسی عناصر گنوسی در نظام عرفانی عین‌القضاه همدانی

الموضوعات :

ابراهیم رنجبر ¹ , بابک سوداگر ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه تبریز
2 - دانشجوی دکتر زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه تبریز

تاريخ الإرسال : 07 الثلاثاء , صفر, 1443 تاريخ التأكيد : 27 الثلاثاء , ربيع الأول, 1443 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: عرفان, گنوسیسم, عین‌القضاة, انسان ایزدی, شهود و اشراق,

ملخص المقالة :

گنوسیسم بر مجموعة اندیشه‌ها و روش‌هایی دلالت دارد که در اعتقاد هواداران آن‌ها، برای رسیدن به یقینی‌ترین و عالی‌ترین نوع معرفت و دانش و کسب سعادت حقیقی، در تزکیه و تصفیۀ روح باید غایت جهد را به کار بست تا از راه شهود و اشراق به مقصد رسید. ایـن باور از عهد باستان نیز در میان اقوام متعدد، طرفدارانی داشت و در طی قرون بر عرفان اسلامی ـ ایرانی نیز تأثیر گذاشت. عرفان عین‌القضاة همدانی متأثر از این نشان‌‌ها است. این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی به شناسایی و طرح مشخصه‌های گنوسی و تطابق آن با آرای عین‌القضاة پرداخته و هدف آن تبیین و تصویر وجوه مشترک باورهای گنوسی با مبانی عرفانی عین‌القضاة است. نتیجۀ تحقیق بیانگر آن است که ثنویت نور و ظلمت، اعتماد به معرفت شهودی و مستقیم به جای دانش اکتسابی، رازآلود دیدن هستی، باطن‌گرایی، تأکید بر خودشناسی برای حصول معرفت راستین، اعتقاد به اصالت روح در تقابل با جهان جسمانی و باور به اصل انسان ایزدی (انسان کامل) از جملۀ شباهت‌هایی هستند که در تعالیم گنوسی و آرای عین‌القضاه مشترک است.

المصادر:

قرآن کریم.

اردستانی، حمیدرضا. 1392. «بررسی افکار و باورهای گنوسی ابوالعلای معری و صادق هدایت». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 9. ش 31. صص 1-21.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1381.  اسطورة آفرینش در آیین مانی. چاپ 2. تهران: ‌کاروان.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1388. ادبیات گنوسی. چاپ 2. تهران: اسطوره.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1396.  اسطورة آفرینش در کیش مانی. چاپ 3. تهران: چشمه.
اقبال، عباس. 1333. «شرح قصیده عینیّة ابن‌ سینا». مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران. س 1. ش 4. صص 14-29.
الیاده، میرچا. 1373. آیین گنوسی و مانوی. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ 1. تهران: فکر روز.
امداد، توران. 1389. «اصول اساسی هستی‌شناسی در عرفان ابن‌عربی». پژوهش‌های فلسفی و کلامی. س 11. ش 3و4. صص 175-194.
انترمن، اَلن. 1393. باورها و آیین‌های یهودی. ترجمة رضا فرزین. چاپ 3. قم: نشر دانشگاه ادیان و مذاهب.

ایلخانی، محمد. 1374. «مذهب گنوسی». معارف. س 12. ش 34و35. صص16-31.
بهزادی، ایرج و حامدی، زهرا. 1396. «گنوسیان در گذرگاه تاریخی و تاثیرات آنها بر حوزة عرفان اسلامی». پنجمین کنفرانس بین‌المللی رویکردهای پژوهشی در علوم انسانی و مدیریت.
پورنامداریان، تقی. 1392. در سایة آفتاب. چاپ 7. تهران: سخن.
پورنامداریان، تقی. 1383. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: چاپ 4. علمی و فرهنگی.
پیگلز، الین. 1395. انجیل‌های گنوسی. ترجمة ماشاء الله کوچکی میبدی. چاپ 2. تهران: علمی و فرهنگی.
تقی‌زاده، حسن. 1383. مانی شناسی: پژوهش‌ها و ترجمه‌ها. به کوشش ایرج افشار. چاپ 1. تهران: توس.
جعفری کمانگر، فاطمه. 1395. «بررسی اندیشه‌های گنوستیک در دیوان حافظ». کنگره بین المللی زبان و ادبیات (دانشگاه تربت حیدریه).
جعفری کمانگر، فاطمه. 1397. «وجوه شباهت تفکر گنوسیستی و اشراقی عطار در اسرارنامه با اندیشه‌های عین‌القضاۀ  همدانی». نخستین همایش بین المللی زبان فارسی و اندیشة ایرانی ـ اسلامی دربارة فریدالدین عطار نیشابوری. صص 475- 495.

چند، تارا. 1372. گزیدة سرودهای ریگ‌ودا. ترجمه محمدرضا جلالی نائینی. چاپ 3. تهران: قطره.

حمزئیان، عظیم و سمیه خادمی. 1395. «بررسی تطبیقی کاربرد آینه در آثار عین‌القضاه همدانی و مولوی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س‌ 12. ش 43. صص 43-84.
دوشن‌گیمن، ژاک. 1384. اورمزد و اهریمن ماجرای دوگانه باوری در عهد باستان. ترجمة عباس باقری. چاپ دوم. تهران: نشر فرزان‌روز.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1369. در قلمرو وجدان. چاپ 1. تهران: علمی.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1394. ارزش میراث صوفیه. چاپ 18. تهران: امیرکبیر.
شاکد، شائول. 1386. تحول ثنویت (تنوع آرای دینی در عصر ساسانی). ترجمه احمدرضا قایم‌مقامی. چاپ 2. تهران: ماهی.
شاهنگیان، نوری‌سادات. 1384. «بحثی در نجات‌شناسی گنوسی». فصل‌نامة اندیشة دینی دانشگاه شیراز. س‌ 7. ش 16. صص 47-60 .

شجاری، مرتضی. 1385. «انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و پیشینه آن». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 2. ش 2. صص 40-55.
شجاری، مرتضی. 1389. «معرفت از دیدگاه عین‌القضاۀ». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 6. ش 20. صص 87-112 .
شریفیان، مهدی و همکاران. 1394. «جنبه‌های مشترک تفکر عرفانی مانی و عین‌القضاۀ». دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی. دانشگاه محقق اردبیلی. صص 154-172.
شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1387.  قلندریّه در تاریخ. چاپ 3. تهران: سخن.
عابدی، محمد رضا و آراسته، عقیله. 1396. «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های شیطان پرستی و اندیشة عین‌القضاۀ  درباره ابلیس». دو فصلنامه الهیات تطبیقی. س 8. ش 18. صص 67- 84.
عالیخانی، بابک. 1372. بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستایی. چاپ 2. تهران: هرمس.
عطار، محمد. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح و شرح رضا انزابی‌نژاد و سعید قره‌بگلو. چاپ 3. تبریز: آیدین.
عین‌القضاۀ ، عبدالله‌. 1379. زبده الحقایق. ترجمه مهدی تدین. چاپ 1. تهران: نشر دانشگاهی.

عین‌القضاۀ ، عبدالله‌. 1392. تمهیدات. به اهتمام عفیف عسیران. چاپ 9. تهران: اساطیر.
عین‌القضاۀ، عبدالله‌. 1395. نامه‌های عین‌القضاۀ . به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. چاپ 3. تهران: اساطیر.
غزالی، محمد. 1396. رساله الطیر. ترجمه ناصر طباطبایی. چاپ 2. تهران: مولی.
فدوی، صبا و همکاران. 1398. «مبانی عرفانی هستی شناسی عین‌القضاۀ ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س 13. ش 2. صص 23-42.
فرامرزی، جواد. 1397. «ریشه‌های تاریخی نگرش عین‌القضاۀ به حدیث اطلبوا العلم و لو بالصّین». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. س‌ 24. ش 64. صص 137-156.
فرمنش، رحیم. 1393. احوال و آثار عین‌القضاۀ. چاپ 1. تهران: نشر اساطیر.
کریستنسن، آرتور. 1390. ایران در زمان ساسانیان. ترجمة غلامرضا رشیدیاسمی. چاپ 5. تهران: صدای معاصر.
مدرسی، فاطمه و همکاران. 1390. «شطحیات عین‌القضاۀ همدانی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 7. ش 25. صص 106-123.

معین، محمد. 1364. فرهنگ فارسی. چاپ 7. تهران: امیرکبیر.
منزوی، علی‌نقی.1350. «قضا و قدر در ادبیات فارسی». نشریة کاوه (مونیخ آلمان). بدون شماره سال. ش 41و42. صص 233-246.

منزوی، علی‌نقی. 1395. نامه‌های عین‌القضاۀ. تصحیح و تعلیق مقدمه علی‌نقی منزوی. ج 3. چاپ 3. تهران: اساطیر.
نیکلسون، رینولدالین. 1392. تصوّف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ5. تهران: سخن.
هادی‌نا، محبوبه. 1388. «مکاتب گنوسی: خاستگاه و اعتقادات». نیمسال‌نامه تخصصی پژوهشنامة ادیان. س 3. ش 5.
هالروید، استوارت. 1387. ادبیات گنوسی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ 1. تهران: اسطوره.

English sources

Jonas, Hans. 1991. The Gnostic Religion: The Message of the Alien God and the Beginnings of Christianity, Third edition, Boston, Beacon PressKnigt, Gareth (1965). A practical guide to Qabalistic symbolism, Helios book Serice (publications) Ltd. Usa.
Pagels, Elaine. 1979. the Gnostic Gospels, Vintage Books, New York, Vintage books, A division of Random House and online in The Nag Hammadi Library. http://gnosis.org/naghamm/Pagels- Gnostic- Gospels. html.

Robinson, James M. 1988. The Nag Hammadi Library in English, USA, New York, HarperCollins publishers.

Holy Quran

Abedi, Mohammad Reza and Aghil Araste. (2017/1396SH). "Barresi̅-ye Tatbi̅qi̅-ye Di̅dqa̅h-a̅ye S̆eyet̅n- Parasti̅ va Andi̅s̆e-ye Ayn-al- quzza̅t Darba̅re-ye Ebli̅s". Do- faslna̅me-ye Ela̅hi̅yya̅t-e Tatbi̅qi̅. 8^th Year. No. 18. Pp. 67-84.
Alikhani, Babak. (1993/1372SH). Barresi-ye Lata̅yef-e Erfa̅ni̅ dar Nosu̅s-e Ati̅qe Avesta̅yi̅.
Tehran: Hermes.

Ardestani, Hamid Reza. (2013/1392SH). "Barresi̅y-e Afka̅r va Ba̅varha̅-ye Genosi̅-ye Abo- Al’lla̅ye Mo’rri̅ va Sa̅deqe Heda̅yat". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 9. No. 31. Pp.1-21.
Attar, Mohammad. (2009/1388SH). Manteq –al tayr. Ed. by Reza Anzabinejad & Saied Gharabagloo. 3^rded. Tabriz. Aydin.

Chand, Tara. (1993/1372SH). Qozi̅de-ye Soru̅dha̅-ye Ri̅q- Veda̅. Translation and Introduction by Mohammad Reza Jalali Nayini. 3^rd ed. Tehran: Ghatre.
Duchesne -Guillemin, Jacques. (2006/1384SH). U̅rmozd va Ahri̅man Ma̅jara̅-ye Doga̅ne-Ba̅vari̅ dar Ahd-e Ba̅sta̅n )Ormazd et Ahriman: l'aventure dualiste dans l'antiquite(. Tr. by Abbas bageri. 2^nd ed. Tehran: Farzane Rooz.

Eliade, Mircea. (1994/1373SH). A̅yi̅n-e Genu̅si̅ va Ma̅navi̅. Tr. by. Abolghasem Esmeilpour. 1^st ed. Tehran: Fekre Rooz.

Emdad, Touran. (2010/1389SH). "Osu̅l-e Asa̅si̅ Hasti̅- šena̅si̅ dar Erfa̅n-e Ebne- Arabi̅". Pez̆u̅hes̆ ha̅-ye Falsafi̅ va Kala̅mi̅. Year 11. No.3, 4. Pp. 175-194.

Eqbal, Abbas. (1954/1333SH). "S̆arh-e Qsi̅de-ye Ayni̅ye-ye Ibne si̅na̅". Majlle-ye Danes̆kade-ye Adabiya̅t-e Danes̆ga̅h-e Tehra̅n. Year 1.No.4. Pp. 14-29.
Esmaeilpour, Abolghasem. (2002/1381SH). Ostu̅re-ye A̅fari̅nes̆ dar A̅’i̅n-e Ma̅ni̅ (Ba̅ Qofta̅ri̅ dar Erfa̅n-e Ma̅ni̅). 2^nd ed. Tehran: Karevan.

_____________________. (2009/1388SH). Adabi̅yya̅-te Genosi̅. Tehran: Ostoure.

_____________________. (2017/1396SH). Ostu̅re-ye A̅fari̅nes̆ dar Ki̅s̆-e Ma̅ni̅. 3^rd ed. Tehran: Cheshme.
Fadavi, Saba et al. (2019/ 1398SH). "Maba̅ni̅-ye Erfa̅ni̅-ye Hasti̅-šena̅si̅ye Eynolqozzāt". Pez̆u̅hes̆ha̅-ye Adab-e Erfa̅ni̅ (Qohare Qu̅ya̅).13^th Year. No 2. Pp. 23-42.
Faramarzi, Javad. (2018/1397SH). “Ri̅s̆eha̅-ye Ta̅ri̅xi̅-ye Neqares̆-e Eynolqozzāt be Hadi̅se "Otlobu̅ al-Elma valo bessi̅n"”. Mota̅le’a̅t-e Ta̅ri̅xi̅-ye Qora̅n va hadi̅s. No.64. Pp137-156.
Farmanesh, Rahim. (2014/1393SH). Ahva̅l va A̅sa̅r-e Eynolqozzāt. Tehran: Asatir.
Ilkhani, Mohammad. (1995/1374SH). "Mazhab-e Genūsi̅". Ma’a̅ref. No 34 and 35. Pp. 16-31. 
Jafari Kamangar, Fatemeh. (2016/1395SH). "Barresi̅-ye Andi̅s̆eha̅-ye Genosti̅c dar Di̅va̅n-e Ha̅fez". Konqere-ye Beynolmellali̅-ye Zaba̅n va Adabiya̅t. Mas̆had.
Jafari Kamangar, Fatemeh. (2018/ 1397SH). "Voju̅h-e S̆aba̅hat-e Tafakkor-e Genosi̅sti̅ va Es̆ra̅qi̅-ye Atta̅r dar Asra̅r-na̅me ba̅ Andi̅s̆eha̅-ye Eynolqozzāt Hameda̅ni̅". Naxosti̅n Hama̅yes̆ Bynolmelali̅-ye Zaba̅n Fa̅rsi̅ va Andi̅s̆e-ye Irani̅- Esla̅mi̅ Darba̅r-eye Fari̅d- aldin Atta̅r-e Neys̆a̅bu̅ri̅. Pp. 475- 495.    
Hadinia, Mahboube. (2009/1388SH). "Maka̅teb-e Genūsi̅: Xa̅stga̅h va Eteqa̅da̅t". Ni̅msa̅l-na̅me-ye Taxassosi̅-ye Pez̆u̅hes̆-na̅meye Adia̅n. Year 3. No.5.
Holroyd, Stuart. (2008/1387SH). Adabiya̅t-e Genūsi̅) The elements of Gnosticism(. Tr. by Abolghasem Esmaeilpour. Tehran: Ostoure.
Hamzeeian, Azim and Someyye Khademi. (2016/1395SH). "Barresi̅-ye Tatbi̅qi̅-ye Ka̅rbord-e A̅’i̅n-e dar Eynolqozzāt Hameda̅ni̅ va Molavi̅". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 12. No. 43. Pp.43-84. 
Modarresi, Fateme et al. (2011/1390SH). "S̆athi̅ya̅t-e Eynolqozzāt Hameda̅ni̅". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 7. No. 25. Pp. 106-123.

Eynolghozzat, Abdollah. (2013/1392SH). Tamhida̅t. With the Effort of Afif Osseiran. 9^th ed. Tehran: Asatir.
___________________. (2016/1395SH). Na̅meha̅-ye Eyn-al- quzzat. With the Effort of Alinaghi Monzavi & Osseiran. 3 ^rd ed. Tehran: Asatir.
__________________. (2000/1379SH). Zobdat al- haqa̅yaq. Tr. by Mahdi Tadayyon.1^st ed. Tehran: Našr-e Da̅nas̆qa̅hi̅.
Behzadi, Iraj and Zahra Hamedi. (2017/1396SH). "Genūsiyān dar Gozarga̅h-e Ta̅ri̅xi va Ta’sira̅t-e ānha̅ bar Hoze-ye Erfa̅n-e Esla̅m’īli". Conference Beynolmelaliye Ru̅ykardha̅-ye Pez̆u̅hes̆i̅ dar Olu̅m-e Ensa̅ni̅ va Adabiya̅t.
Christensen, Arthur. (2011/1390SH). Ira̅n dar Zama̅n-e Sa̅sa̅niyān (L e' Iran sous les sassanides). Tr. by Gholamreza Rashid Yasami. Tehran: Seda-ye Mo’a̅ser.

Ghazzali, Mohammad. (2017/1396SH). Resa̅lat –al Tayr. Tr. by Naser Tabatabaei.

Moein, Mohammad. (1985/1364SH). Farhang-e Fa̅rsi̅. Vol. 6. Tehran: Amirkabir.

Monzavi, Ali Naghi. (1971/1350SH). "Qaza̅ va Qadar dar Adabiya̅t-e Fa̅rsi̅". Nas̆ri̅ye-ye Ka̅ve (Munich Germany). No. 41and 42. Pp. 233-246.
________________. (2016/1395SH). Introduction, Edition and Explanation for Na̅meha̅-ye Eynolqozzāt. Vol^rd 3. 3^rd ed. Tehran: Asatir.
Nicholson, Reynold Alleyne. (2013/1392SH). Tasavof-e Esla̅mi̅ va Ra̅bete-ye Ensa̅n va Xoda̅ )The Idea of personality in sufism(. Tr. by. Mohammad Reza Shafiiei Kadkani. 5^th ed Tehran: Sokhan.
Pournamdarian, Taghi. (2004/1383SH). Ramz va Da̅sta̅nha̅-ye Ramzi̅ dar Adab-e Fa̅rsi̅. 7^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

__________________. (2013/1392SH). Dar Sa̅ye-ye A̅fta̅b. 4^th ed. Tehran: Sokhan.
Pagels,  Elaine H. (2016/1395SH). Engi̅lha̅-ye Genosi̅ (The gnostic Gospels). Tr. by. Mashalla Kouchaki Meybodi. 2^nd ed. Tehran: Elmi va Farhangi..

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2008/1387SH). Qalandari̅ye dar Ta̅ri̅x. 3^rd ed. Tehran: Sokhan. 

Shahangian, Nouri Sadat. (2005/1384SH). "Bahsi̅ dar Neja̅t- S̆ena̅si̅". Fasl-na̅me-ye Andi̅s̆e-ye Di̅ni̅ Da̅nes̆qa̅h-e S̆i̅ra̅z. 7 Year. No. 16. Pp. 47-60.
Shaked, Shaul. (2007/1386SH). Tahavvol-e Sanavi̅yat (Dualism in transformation). Tr. by. Seyyed Ahmad Reza Ghaem Maghami. Tehran: Mahi.
Sharifian, Mahdi et al. (2015/1394SH). "Janbeha̅-ye Mos̆tarak-e Tafakor-e Erfa̅ni̅-ye Ma̅ni̅ va  Eynolqozzāt ". Dahomi̅n Hama̅yes̆-e Beynolmellali̅-ye Tarvi̅j-e Zaba̅n va Adabi̅ya̅t-e Fa̅rsi̅. Da̅nes̆qāh-e Mohaqeq. Ardabil. Pp.1-20.

Shajari, Mortaza. (2010/1389SH). "Ma’refat az Di̅dqa̅h-e Eynolqozzāt Hameda̅ni̅". Majalle-ye Adia̅n va Erfa̅n. No .2. Pp. 61-84.
Shajari, Mortaza. (2006/1385SH). "Ensa̅n-e Ka̅mel az Di̅dqa̅h-e Ebne- Arabi̅ va Pi̅s̆i̅ne-ye A̅n". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year .2 No. 2. Pp. 40-55.

Taqizade, Hasan. (2004/1383SH). Ma̅ni̅- S̆ena̅si̅: Pez̆u̅has̆ha̅ va Targomeha̅. With the Effort of Iraj Afshar. 1^st ed. Tehran: Tous.
Zarrinkoob, Abdolhossein. (1990/1369SH). Dar Qalamrow-e Vejda̅n. 1^st ed. Tehran: Nashr-e Elmi.
_____________________. (2015/1394SH). Arzes̆-e Mi̅ra̅s-e Su̅fi̅-ye. 17^th ed. Tehran: Amirkabir.        

Unterman, Alan. (2014/1393SH). Ba̅varha̅ va A̅yinha̅y-e Yahūdī (The Jews: their religious beliefs and practices). Tr. by Reza Farzin. Qom: Da̅nes̆qāh-e Adiya̅n va Mazāheb.