تحلیل ترامتنیّت حکایت‌های برگزیدة اسرارنامه

الموضوعات :

زینب رضاپور ¹ , مریم زمانی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 - دانش‌آموختة کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

تاريخ الإرسال : 30 الأحد , رمضان, 1443 تاريخ التأكيد : 26 الأربعاء , محرم, 1444 تاريخ الإصدار : 27 الجمعة , صفر, 1444

الکلمات المفتاحية: ژرار ژنت, عطّار نیشابوری, گشتار, اسرارنامه, ترامتنیّت,

ملخص المقالة :

یکی از راه‌های شناخت دقیق متون، بررسی تعامل بین آن‌ها است و ترامتنیّت یکی از رویکردهای خوانش متن است که به روشی نظام‌مند، روابط بین متون را نشان می‌دهد. بیشتر حکایت‌های اسرارنامه، ریشه در آثار پیش از آن دارد ولی شیوۀ تغییر و بازتولید آن‌ بسیار سنجیده و هدف‌مند بوده است. در این پژوهش به روش تحلیلی- تطبیقی بر اساس نظریة ترامتنیّت ژرار ژنت، به بررسی میزان و چگونگی ارتباط اسرارنامه با زیرمتن‌های آن پرداخته‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بهره‌گیری عطّار از زیرمتن‌ها به شکل ارتباط بینامتنی از نوع صریح و ضمنی و به منظور اعتباربخشی به روایت و تأیید مطلب صورت گرفته است. بیش‌ترین نوع رابطۀ ترامتنی اسرارنامه با زیرمتن‌های آن، از نوع زبرمتنی و از نوع همان‌گونگی و تراگونگی به روش گشتار کمّی و کاربردی است . فرایندهایی چون گشتار انگیزه، گشتار ارزش، گشتار کیفی، فزون‌سازی، انبساط، برش و تلخیص متن سبب تغییر گفتمان حکایات، برجسته‌کردن مطلب، افزودن عناصر داستانی و خارج کردن متن از حالت گزارشی به گونة روایی، ارزش‌کاهی یا ارزش‌گذاری شخصیّت‌های حکایات و متناسب‌کردن اهداف در روایت عطّار شده‌ است. فرامتنیّت در اسرارنامه از نوع تفسیری است و در تبیین دیدگاه‌های عرفانی عطّار، بسط بن‌مایه و نمادین کردن حکایاتی که در مآخذ اسرارنامه به صورت سطحی و تک‌ معنا نقل‌شده‌اند، موثّر بوده‌ است.

المصادر:

آلن، گراهام. 1385. بینامتنیّت. ترجمۀ پیام یزدان‌جو. تهران: مرکز.

احمدی، بابک. 1384. ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.

اسماعیلی، اصغر. 1394. «تأثیر اسرارنامۀ عطّار بر گلشن ‌راز شبستری بر اساس نظریۀ بینامتنیّت». مطالعات عرفانی.  ش21. صص34ـ5.

ایرانمنش، زهرا. 1400. «بررسی طرح‌واره‌ها در کشف‌المحجوب و تذکرةالاولیای عطار نیشابوری». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش64. صص78ـ69.  

بامشکی، سمیرا. 1393. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: هرمس.

پارسانسب، محمّد. 1394. جستارهایی در قصّه‌شناسی. تهران: چشمه.

پرین، لارنس. 1387. تأمّلی دیگر در باب داستان. ترجمة محسن سلیمانی. تهران: سورة مهر.

پورنامداریان، تقی. 1377. «ابوسعید ابوالخیر از نگاه عطّار». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. ش20. صص5-28.

پورنامداریان، تقی و سمیرا بامشکی. 1388. «مقایسة داستان‌های مشترک مثنوی و منطق‌الطیر با رویکرد روایت‌شناسی ساخت‌گرا». جستارهای نوین ادبی. ش2. صص1-26.

پیرحیاتی، زهرا و علی حیدری. 1400. «بررسی تذکرة‌الاولیاء و مثنوی‌های عطّار بر اساس نظریۀ بیش‌متنیت ژرار ژنت».  پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). ش1. صص18ـ1.

تاج‌بخش، پروین و صادق، آمنه. 1394. «شگردهای طنزساز در اسرارنامه». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. ش3. صص58ـ37. 

جلیلی، رضا و پروین‌دخت مشهور. 1397. «تحلیل حکایات اسرارنامه بر پایۀ نظریۀ کانون روایت (درونی و بیرونی) ژنت». مطالعات انتقادی ادبیات. ش8. صص17ـ1.  

چهری، طاهره، غلامرضا سالمیان و سهیل یاری. 1392. «تحلیل تقابل‌ها و تضادهای واژگانی در شعر سنایی». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا). ش2. صص158ـ141.

حسن‌زادة نیری، محمد‌حسن و گلسا خیراندیش. 1400. «بینامتنیّت در مثنوی‌های عطّار نیشابوری با حدیقۀ سنایی». متن‌پژوهی ادبی. ش9. صص134ـ113.  

حسنی، مسعود و فرهاد درودگریان. 1401. «بازنمایی گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر در چارچوب نظریة مناسک‌گذار».  ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش66. صص154ـ123. 

خدادادی، فضل‌الله و رضا سمیع‌زاده. 1398. «ساختار چندگانۀ روایت در اسرارنامۀ عطّار». مطالعات عرفانی. ش30. صص102ـ81. 

روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی. 1395. «تقابل‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری». زبان و ادبیات فارسی. ش81. صص221ـ201.      

روضاتیان، مریم و فاطمه‌‌السادات مدنی. 1396. «بررسی بینامتنی حکایات مشترک تذکرة‌االاولیاء و منطق‌الطیر عطّار نیشابوری». ادب فارسی. ش1. صص112ـ95. 

صافی، حامد، مهدخت پورخالقی، فرزاد قائمی و سمیرا بامشکی. 1395. «بررسی داستان کیومرث در شاهنامه و تواریخ عربی متأثر از سیرالملوک‌ها بر اساس فزون‌متنیّت ژرار ژنت». متن‌شناسی ادب فارسی. ش29. صص34ـ17.

صنعتی‌نیا، فاطمه. 1369. مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی‌های عطّار نیشابوری. چ1. تهران: زوار.

عرب یوسف‌آبادی، فائزه و زهرا اختیاری و جواد مرتضایی و سمیرا بامشکی. 1392. «ترامتنیّت در مقامات حمیدی». پژوهش‌های ادبیّات تطبیقی. ش1. صص139ـ121.

عطّار نیشابوری، فریدالدین. 1392. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

فاطمی، مرضیه‌سادات. 1386. «تحلیل ساختاری و محتوایی حکایت‌های اسرارنامة عطار». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشگاه قم.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1340.  شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فرید‌الدین عطار. تهران: دهخدا.

قاسمی‌فرد، حسین و سید حسین سیدی. 1397. «بررسی و تحلیل کارکردهای اخلاقی تمثیل در اسرارنامۀ عطّار نیشابوری». تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش10. صص66ـ44.

کِنی، دبیلو. 1380. چگونه ادبیات داستانی را تحلیل کنیم؟. ترجمة مهرداد ترابی و محمد حنیف. تهران: زیبا.

مایر، فریتس. 1378. ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه. ترجمة مهرآفاق بایبوردی. زیر نظر نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی. تهران: آگه

میبدی، رشیدالدین ابوالفضل. 1382. کشف‌الأسرار و عدة‌الأبرار. به کوشش علی‌اصغر حکمت. ج2. تهران: ابن‌سینا.

نامورمطلق، بهمن. 1391. بینامتنیّت: از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــ . 1386. «ترامتنیّت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها». پژوهش‌نامۀ علوم انسانی. ش56. صص98ـ 83.           

ـــــــــــــــــــــــــ . 1391. «گونه‌شناسی بیش‌متنی». فصل‌نامۀ پژوهش‌های ادبی. ش38. صص152ـ139.   

نصر اصفهانی، محمدرضا و مرضیه‌السادات فاطمی. 1390. «بررسی روایت‌شناسی حکایت‌های اسرارنامۀ عطّار». کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. ش23. صص134ـ113. 

نیشابوری، ابواسحاق. 1382. قصص‌الأنبیاء. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: علمی و فرهنگی.

 

English Sources

Genette, G. 1997. Palmpsests: Literature in Second Degree.Trans: Channa Newman and Calude Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska Press.

 

Ahmadī, Bābak. (2005/1384SH). Sāxtār va Ta’vīle Matn. Tehrān: Markaz.

Allen, Graham. (2006/1385SH). Beynā-matnīyat. (‎Intertextuality). Tr. by Peymān Yazdān-jū. Tehrān: Markaz.

Arab Yūsef  Ābādī, Fā’eze and Zahrā Extīyārī and Javād Mortezāyī & Samīrā Bāmeškī. (2013/1392SH). “Tarā-matnīyat dar Maqāmāte Hamidī”. journal of Language and comparative Literature. No. 1. Pp. 121-139.

Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2013/1392SH). Asrār-nāmeh. Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2004/1383SH). Manteqo al-tteyr. Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Bāmeškī, Samīrā. (2014/1393SH). Revāyat-šenāsī-ye Dāstānha-ye Masnavī. Tehrān: Hermes.

Čehrī, Tāhereh and Qolām-rezā Sālemīyān & Soheyl Yārī. (2013/1392SH). “Tahlīle Tāqābolhā va Tazādhā-ye Vāžegānī dar Še’re Sanāyī”. Researches on Mystical Literature (gowhar-guya). No. 2. Pp. 141-158.

Esmā’īlī, Asqar. (2015/1394SH). “Ta’sīre Asrār-nāmeh-ye Attār bar Golšane Rāze Šabestarī bar Asāse Nazarīye-ye Beynā-matnīyat”. Mysticism Studies. No. 21. Pp. 5-34.

Fātemī, Marzīyeh Sādāt. (2007/1386SH). “Tahlīle Sāxtārī va Mohtavāyī-ye Hakāyathā-ye Asrār-nāmeh-ye Attār”. MA Thesis. University of Qom.

Forūzān-far, Badī’o al-zamān. (1961/1340SH). Šarhe Ahvāl va Naqd va Tahlīle Āsāre Šeyx Farīdo al-ddīn Attār Neyšābūrī. Tehrān: Deh-xodā.

Hasan-zāde Nayyerī, Mohammad-hasan and Golsā Xeyr-andīš. (2021/1400SH).  “Baynā-matnīyat dar Masnavīhā-ye Attāre Neyšābūrī bā Hadīqe-ye Sanāyī”. Literary Text Research. No. 9. Pp. 113-134.

Hasanī, Mas’ūd and Farhād Dorūd-garīyān. (2022/1401SH). “Bāz-namāyī-ye Gozāre Erfānī-ye Abū Sa’īd Abo al–xeyr dar Čārčūbe Nazarīye-ye Manāseke Gozār”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 66. Pp. 123-154.

Īrān-maneš, Zahrā. (2021/1400SH). “Barrasī-ye Tarh-vārehā dar Kašfo al-mahjūb va Tazkerato al-owlīyā-ye Attāre Neyšabūrī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 64. Pp. 69-78.

Jalīlī, Rezā and Parvīn-doxt Mašhūr. (2018/1397SH). “Tahlīle Hekāyāte Asrār-nāmeh bar Pāye-ye  Nazarīye-ye Kānūne Revāyat (Darūnī va Bīrūnī) Genette”. Critical studies of Literature. No. 8. Pp. 1-17.

‎Kenney, William Patrick. (2001/1385SH). Čegūne Adabīyāte Dāstānī rā Tahlīl Konīm? (How  to Analyze Fiction?). Tr. by Mehr-dād Torābī and Mohammad Hanīf. Tehrān: Zībā

‎ Makaryk, Irena Rima. (2009/1385SH). Dāneš-nāme-ye Nazarīyehā-ye Adabī-ye Mo’āser (Encyclopedia of contemporary literary theory: approaches, scholars, terms). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabavī. Tahrān: Āgāh.

Meier, Fritz. (1999/1378SH). Abū Sa’īd Abo al-xeyr: Haqīqat va Afsāne (wirklichkeit und Legende/‎AbuSaid-i Abul-Hayr). Tr. by Mehr-āfāqe Bāy-būrdī. Advisor: Nasro al-llāh Pūr-javādī. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Meybodī, Rašīdo al-ddīn Abo al-fazl. (2003/1382SH).  Kašfo al-asrār va Oddato al-abrār. With the Effort of Alī-asqar Hekmat. 2^nd Vol. Tahrān: Ebne Sīnā.

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2013/1391SH). Beynā-matnīyat az Sāxtār-garāyī tā Pasā-modernīsm. Tehrān:  Soxan. 

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2013/1391SH). “Gūne Šenāsī-ye Bīš-matnī”. Journal of Literary Resarch. No. 38. Pp. 139-152.

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2007/1386SH). “Tarā-matnīyat Motāle’e-ye Ravābete Yek Matn bā Dīgar  Matnhā”. Research Journal of Human Sciences. No. 56. Pp. 83-98.

Nasre Esfahānī, Mohammad-rezā and Marzīyeh al-sādāt Fātemī. (2011/1390SH). “Barrasī-ye Ravāyāt-šenāsī-ye Hekāyathā-ye Asrār-nāme-ye Attār”. Persian language and literature exploration magazine. No. 23. Pp. 113-134.

Neyšābūrī, Abū Eshāq. (2003/1382SH). Qessaso al-anbīyā. With the Effort of Habīb Yaqmāyī. Tahrān: Elmī va Farhangī.

Pārsā-nasab, Mohammad. (2015/1394SH). Jastārhā-yī dar Qesse-šenāsī. Tehrān: Češmeh.

Perrine, Laurence. (2008/1387SH). Ta’ammolī Dīgar dar Bābe Dāstān (Story and Strocture). Tr. by Mohsen Soleymānī. Tehrān: Sūre Mehr.

Pīr-hayātī, Zahrā and Alī Heydarī. (2021/1400SH). “Barrasī-ye Tazkerato al-owlīyā va Masnavīhā-ye Attār bar Asāse Nazarīye-ye Bīš-matnīyate Gérard Genette”. Mystical Literature Research Journal (Gohar Goya). No.1. Pp. 1-18.

Pūr-nāmdārīyān, Taqī. (1998/1377SH). “Abū Sa’īd Abo al-xeyr az Negāhe Attār”. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, Tarbiat Moalem University. No. 20. Pp. 5-28.

Pūr-nāmdārīyān, Taqī  and Bāmeškī, Samīrā. (2009/1388SH). “Moqāyese-ye Dāstānhā-ye Moštarake Masnavī va Manteqo al-tteyr bā Rūy-karde Revāyat-šenāsī-ye Sāxt-garā”. Magazine of new literary essays. No. 2. Pp. 1-26.

Qāsemī-fard, Hoseyn and Seyyed Hoseyn Seyyedī. (2018/1397SH). “Barrasī va Tahlīle Kār-kardhā-ye Axlāqī-ye Tamsīl dar Asrār-nāme-ye Attār Neyšābūrī”. Jornal of Reserch Allegory in persian Language  and Literature. No. 10. Pp. 44-66.

Rowhānī, Mas’ūd and Mohammad Enāyatī Qādī-kalāyī. (2016/1395SH). “Taqābolhā-ye Dogāne dar Qazalīyāte Attāre Neyšabūrī”. Half-Yearly Persian Language and Literature. No. 81. Pp. 201-221.

Rowzātīyān, Maryam and Fāteme Sādāt Madanī. (2017/1396SH). “Barrasī-ye Beynā-matnī-ye Hekāyāte Moštarake Tazkerato al-owlīyā va Manteqo al-teyre Attār Nayšābūrī”. Persian literature magazine. No. 1. Pp. 95-112.

Sāfī, Hāmed and Mah-doxt Pūr-xāleqī and Farzād Qā’emī & Samīrā Bāmeškī. (2016/1395SH).”Barrasī-ye Dāstāne Kīyūmars dar Šāhnāme va Tavārīxe Arabī-ye Mota’aser az Seyaro al-molūkhā bar Asāse Fozūn-matnīyat Gérard Genette”. Journal of Persian Literature Textology. No. 29. Pp. 17-34.

San’atī-nīyā, Fātemeh. (1990/1369SH). Ma’āxeze Qessas va Tamsīlāte Masnavīhā-ye Attāre Nayšabūrī. 1^st ed. Tehrān: Zavvār.

Tāj-baxš, Parvīn and Sādeq, Āmene. (2015/1394SH). ”Šeqerdhā-ye Tanz-sāz dar Asrār-nāmeh”. Journal of literary and rhetorical research. No. 3. Pp. 37-58.

Xodā-dādī, Fazlo al-llāh and Rezā Samī’-zādeh. (2019/1398SH). “Sāxtāre Čand-gāne-ye Revāyat dar  Asrār-nāme-ye Attār”. Mysticism studies. No. 30. Pp. 81-102.