بررسی تحلیلی جایگاه زن درروایت‌های قصه چل‌گیس براساس بن‌مایه‌های اساطیری

الموضوعات :

سکینه مرادی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز)
محمد حسین کرمی ² (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز)

تاريخ الإرسال : 08 الأحد , شوال, 1441 تاريخ التأكيد : 17 السبت , جمادى الثانية, 1442 تاريخ الإصدار : 08 الأحد , شعبان, 1442

الکلمات المفتاحية: زن, ایزدبانو, اساطیر, چل‌گیس, :قصه‌های عامیانه,

ملخص المقالة :

قصۀ چل‌گیس یکی از قصه‌های مشهور و زبانزد در ادبیات عامیانه است. در روایت‌های گوناگون این قصه، عناصر مشترکی مانند توصیف شخصیّت چل‌گیس با مشخصه‌های تکرارشونده، بن‌مایۀ‌ نبرد قهرمان با اژدها، سرزمین‌های بی‌آب و قحطی‌زده، وجهی نمادین و اساطیری به قصه می‌دهد. هدف این پژوهش دریافت نقش و جایگاه زن در جامعه با روش تحلیلی ـ توصیفی، در روایت‌های گوناگون قصۀ چل‌گیس در مجموعه فرهنگ افسانه‌های مردم ایران با توجه به ژرف‌ساخت اساطیری قصه می‌باشد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد با توجه به پیشینۀ مادرسالاری و پرستش ایزدبانوان در ایران، شخصیّت چل‌گیس می‌تواند تجسمی از ایزدبانو آناهیتا، ایزدبانوی آب در باور و اساطیر ایرانی باشد. همچنین همنشینی بن‌مایه‌های اساطیری مرتبط با کنش شخصیت اصلی زن و مرد در ساختار پیوسته قصه، بیانگر برجسته‌سازی کنش‌ها و قدرت مردانه، تفویض خویشکاری زنانه به مردان، انفعال شخصیّت زن و تثبیت جایگاه زن به عنوان یک همسر مطیع است. با این رویکرد قصة چل‌گیس فضایی در حال گذار از افول باورهای مادرسالاری و شکل‌گیری جامعه‌ای پدرسالار را ترسیم می‌کند.

المصادر:

آموزگار، ژاله.1391. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم. 1344. خاتون هفت قلعه. تهران: دهخدا.

بهار، مهرداد.1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

ــــــــــ . 1390. ادیان آسیایی. چ9. تهران: چشمه.

بیات، حسین.  1389. «محوریت قهرمانان زن در قصه‌های عامیانه». نشریة نقد ادبی. دورة3. ش11و12. صص116-87.

جباره ناصرو، عظیم. 1398. «بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در قصۀ«چل‌گیس»، روایت روستای رمقان، کوهمره سرخی»، مطالعات ادبیات کودک.

جونز، هوراسل.1383. جغرافیای استرابو. ترجمة همایون صنعتی‌زاده. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.

درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان مهابادی. 1387. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج3. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1385. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج 7. تهران: کتاب و فرهنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1384. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج 17. تهران: کتاب و فرهنگ.

ستاری، رضا و سوگل خسروی.1392.«خویشکاری آناهیتا و سپندارمذ و پیوند آن با پیشینة مادرسالاری». فصلنامةادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دورة 9. ش 32. صص 127-97.

سرکاراتی، بهمن.1378. سایه‌های شکارشده. تهران: قطره.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

صابری، طیبه و همکاران .1397. «مو در قصه‌های شفاهی و اساطیر». فرهنگ و ادبیات عامه. س6. ش22. صص 231-205.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی. تهران: توس.

غیبی، مژده و الخاص ویسی. 1394. «تجلّی سه نمود حیوانی در افسانه‌های عامیانه ایرانی». علوم ادبی. س5. ش7. صص 138-113.

قلزم، زهره. 1394. «نقد و بررسی درون‌مایه‌های افسانه دختر چل‌گیس». مجموعه مقاله‌های دهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. صص 221-213.

کوپر، جی سی .1379. فرهنگ نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

گویری، سوزان .1379. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. چ 3. تهران: جمال‌الحقّ.

گیرشمن، رومن. 1349. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمدمعین. چ3. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

گیلانی، نجم‌الدین.1396. «بازتاب رسوم ایران باستان در فرهنگ مردم ایلام». فرهنگ ایلام. دورة18. ش54-55. صص 111-100.

مارزلف، اولریش. 1391. طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: سروش.

مختاریان، بهار.1388. «موی بریدن». نامة فرهنگستان. ش40. صص 55-50.

مظفریان، فرزانه .1391. «اسطوره در قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش28. صص 157-135.

هینلز، جان. 1379. شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ6. تهران: چشمه.

ـــــــــ .1383. شناخت اساطیر ایران. ترجمة و تألیف محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

یاحقی، محمدجعفر .1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها.1347. به کوشش ابراهیم پورداوود. تهران: طهوری.

Afīfī, Rahīm. (1996/1374SH). Asātīr va Farhange Īrānī. Tehrān: Tūs.

Āmūzegār.  Žāleh. (2013/1391SH). Tārīxe Asātīriī-ye Īrān. Tehrān: Samt.

Bahār. Mehrdād. (2012/1390SH). Adyāne Āsīyāyī. Tehrān: Češme.

Bahār. Mehrdād. (2008/1386SH). Pažūhešī dar Asātīre Īrān. Tehrān: Āgāh.

Bāstānī Pārīzī, Mohammad Ebrāhīm. (1966/1344SH). Xātūne Haft Qal'e. Tehrān: Deh-xodā.

Bayāt, Hoseyn. (2011/1389SH). "Mehvarīyate Qahramānāne Zan dar Qessehā-ye Āmīyāne". Journal of Literary Criticism. 3^rd Year. No. 11-12. Pp. 87-116.

Chevalier, Jean and Gheerbrant, Alain. (2010/1388SH). Farhange Namādhā (‎Dictionnaire des symboles: mythes, reves, coutumes…). Tr. by Sūdābe Fazāyelī. 1^st ed. Tehrān: Jeyhūn.

Cooper, Jean C. (2001/1379SH). Farhange Namādhā-ye Sonnatī (An Illustrated Encyclopedia of   Traditional Symbols). Tr. by Malīhe Karbāsī-yān. Tehrān: Faršād.

Darvīšīyān, Alī-ašraf and Xandān Mahābādī, Rezā. (2009/1387SH). Farhange Afsānehā-ye Mardome Īrān. 3^rd Vol. Tehrān: Ketāb va Farhang.

Darvīšīyān, Alī-ašraf and Xandān Mahābādī, Rezā. (2007/1385SH). Farhange Afsānehā-ye Mardome Īrān. 7^th Vol. Tehrān: Ketāb va Farhang.

Darvīšīyān, Alī-ašraf and Xandān Mahābādī, Rezā. (2006/1384SH). Farhange Afsānehā-ye Mardome Īrān. 17^th Vol. Tehrān: Ketāb va Farhang.

Ghirshman, Roman. (19701/1349SH). Īrān az Āqāz tā Eslām (L 'Iran des origines a l'Islam). Tr. by Mohammad Mo'īn. 3^rd ed. Tehārn: Bongāhe Tarjome Ketāb.

Gīlānī Najmo al-ddīn. (2018/1396SH). “Bāztābe Rosūme Īrāne Bāstān dar Farhange Mardome Īllām”. Farhange Īllām. 18^th Year. No. 54-55. Pp. 100-111.

Govīrī, Susan. (2001/1379SH). Ānāhitā dar Ostūrehā-ye Īrānī. 3^th rd. Tehrān: Jamālo al-haq.

Hinnells, John Russell. (2001/1379SH). Šenāxte Asātīre Īrān (Persian Mythology). Tr. by Žāle Āmūzegār and Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Čeŝme.

Hinnells, John Russell. (2004/1383SH). Šenāxte Asātīre Īrān (Persian Mythology). Translated and authored by Mohammad-hoseyn Bājlān Farroxī. Tehrān: Asātīr. 

Jabbāreh, Azīm. (2020/1398SH). “Barrasī-ye Bon-māyehā-ye Asātīrī dar Qesse-ye “Čel-gīs", Revāyate Rūstā-ye Ramaqān, Kūh-mare Sorxī". Journal of Children ’s Literature Studies.

Jones, Horace. (2005/1383SH). Joqrāfīyā-ye Esterābo (Strabons Geographika). Tr. by Homāyūn San'atī-zāde. Tehrān: Bonyāde Mowqūfāte Doktor Mahmūd Afšār.

Marzolph, Ulrich. (2013/1391SH). Tabaqe-bandī-ye Qessehā-ye Īrānī (Typologie des persischen volksmarchens). Tr. by Kay-kāvūs Jahān-dārī. Tehrān: Sorūš.

Moxtārīyān, Bahār. (2010/1390SH). “Mūy Borīdan”. Nāme-ye Farhangestān. No. 40. Pp. 50-55.

Mozaffarīyān, Farzāne. (2013/1391SH). “Ostūre dar Qessehā-ye Āmīyāne”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 28. Pp. 135-157.

Qeybī, Moždeh and al-xās Veysī. (2016/1394SH). “Tajallī-ye se Nemūde Heyvānī dar Afsānehā-ye Āmīyāne-ye Īrānī”. Literary Since. 5^th Year. No. 7. Pp. 113-138.

Qolzom, Zohreh. (2016/1394SH). “Naqd va Barrasī-ye Darūn-māyehā-ye Afsāne-ye Doxtare Čel-gīs’’. Proceedings of the 10th International Conference of Iranian of Promotion of Persian Language and Litreture. Pp. 213-221.

Sāberī, Tayyebe and others. (2019/1397SH). “Mū dar Qessehā-ye Šafāhī va Asātīr’’. Culture and Folk Literature. 6^th Year. No. 22. Pp. 205-231.

Sarkārātī, Bahman. (2000/1378SH). Sāyehā-ye Šekār Šode. Tehrān: Qatre.

Sattārī, Rezā and Xosravī, Sowgol. (2014/1392SH). “Xīš-kārī-ye Ānāhītā va Sepandār-maz va Peyvande ān bā Pīšīne-ye Mādar-sālārī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 9^th Year. No. 32. Pp. 97-127.

Yāhaqī. Mohammad-Ja'far. (2008/1386SH). Farhange Asātīr va Dāstān-vārehā dar Adabīyyāte Fārsī. Tehrān: Farhang Mo'āser.  

Yašthā. (1969/1347SH). With the Effort of Ebrāhīm Pūr-dāvūd. Tehrān: Tahūrī.